Streszczenie

Otyłość, dyslipidemia, hiperglikemia/cukrzyca typu 2 i nadciśnienie tętnicze stanowią razem tzw. zespół metaboliczny. Częstość występowania tych poważnych zaburzeń metabolicznych wiąże się ze stylem życia i szybko wzrasta w bogatych krajach uprzemysłowionych. Schorzenia te stano­wią nie tylko poważny problem zdrowotny, ale też społeczny i ekonomiczny, angażując w profi­laktykę i leczenie rzesze praktyków różnych specjalności (lekarzy, dietetyków, psychologów). Od kilkunastu lat trwają badania nad możliwością użycia naturalnych białek pochodzących z mleka w zapobieganiu i leczeniu wspomnianych chorób metabolicznych. Jednym z intensywniej bada­nych białek jest laktoferryna (LF), białko obecne w mleku i wydzielinach komórkowych ssaków. Pierwsze testy wykazujące korzystny wpływ LF na metabolizm lipidów oraz otyłość przeprowa­dzono w Japonii w 2003 r. na zaledwie kilku ochotnikach. Kolejne próby to zarówno badania na zwierzętach, jak i randomizowane próby kliniczne, których wyniki są poparte odpowiednimi te­stami in vitro. Po doustnym podaniu LF obserwowano m.in.: spadek masy ciała, zmniejszenie ob­wodu pasa i ilości trzewnej tkanki tłuszczowej, obniżenie osoczowych i wątrobowych stężeń kwa­sów tłuszczowych, triglicerydów oraz cholesterolu. Mechanizm działania LF może obejmować kilka aspektów: hamowanie procesów adipogenezy, ograniczenie absorpcji triglicerydów pokar­mowych, zwiększenie poziomu antyaterogennej frakcji cholesterolu HDL oraz hamowanie aku­mulacji utlenionej postaci cholesterolu LDL w makrofagach i ochronę przed tworzeniem „komó­rek piankowatych”. Laktoferryna ponadto zwiększa wrażliwość komórek na działanie insuliny, również w warunkach, gdy odpowiedź na insulinę jest obniżona (w stanie zapalnym). Dodatkowo LF reguluje aktywność białek systemu IGF (insulin-like growth factor). Uzyskane dotychczas dane wskazują, że LF jest obiecującym, naturalnym, całkowicie nietoksycznym środkiem, który (np. jako suplement diety) może być stosowany w długoterminowej profilaktyce oraz terapii za­burzeń metabolicznych, takich jak: dyslipidemia, otyłość, insulinooporność/cukrzyca typu 2.

Słowa kluczowe:laktoferryna • zespół metaboliczny • otyłość • dyslipidemia • insulinooporność • hiperglikemia • cukrzyca typu 2 • nadciśnienie tętnicze • cholesterol • triglicerydy • stan zapalny

Summary

Obesity, dyslipidemia, hyperglycemia/type II diabetes and hypertension together constitute the so-called metabolic syndrome. Frequency of occurrence of these serious metabolic disturbances is associated with life style and is on the rise in prosperous industrialized countries. These dise­ases represent not only a serious health problem but also social and economic ones, and involve in prophylaxis and treatment various specialists (physicians, dieticians and psychologists). For about two decades research has been conducted on the possibility to apply milk-derived proteins in prevention and treatment of the above mentioned metabolic diseases. Lactoferrin (LF), a pro­tein present in milk and excretory fluids of mammals, is one of the most intensively studied milk proteins for therapeutic application. Initial trials revealing an advantageous effect of LF on lipid metabolism and obesity enrolled only a few volunteers and were performed in Japan in 2003. Subsequent trials were conducted on animals as well as in clinics, and the positive results were supported by in vitro tests. After oral administration of LF, decreases of body weight, waist me­asurement, visceral fat tissue, plasma and liver fatty acid concentrations, triglycerides and chole­sterol were registered. The mechanism of LF action may involve several processes, such as inhi­bition of adipogenesis, decrease of dietary triglyceride absorption, elevation of HDL cholesterol possessing anti-atherogenic properties, inhibition of accumulation of oxidized LDL cholesterol forms in macrophages and protection against formation of foam cells. LF also increases the su­sceptibility of cells to insulin action, including in conditions when the response to insulin is lowe­red (during inflammation). In addition, LF regulates activity of insulin-like growth factor (IGF). The data collected to date indicate that LF is a promising, completely nontoxic, natural remedy which (as for example a food supplement) may be applied in long-term prophylaxis and therapy of metabolic disturbances, such as dyslipidemia, obesity and insulin resistance/type II diabetes.

Key words:lactoferrin • metabolic syndrome • obesity • dyslipidemia • insulin resistance • hyperglycemia • type II diabetes • hypertension • cholesterol • triglycerides • inflammation

Wykaz skrótów:

ac-LDL – acetylowane (acetylated) LDL; AGE – produkty glikacji białek (advanced glycation end products); Ala – alanina; apo-E – apolipoproteina E; apo-LF – laktoferryna wolna od żelaza; Arg – arginina; BLF – laktoferryna bydlęca; BMI – wskaźnik masy ciała (body mass index); CRP – białko C-reaktywne (C-reactive protein); HDL – lipoproteiny o dużej gęstości (high density lipoproteins); HLF – laktoferryna ludzka; holo-LF – laktoferryna wysycona żelazem; IDL – lipoproteiny o pośredniej gęstości (intermediate density lipoproteins); IL – interleukina; i.v. – dożylnie (intravenously); LDL – lipoproteiny o małej gęstości (low density lipoproteins); LF – laktoferryna; LRP1 – białko związane z receptorem LDL (LDL receptor related protein 1); LPS – lipopolisacharyd, endotoksyna (lipopolysaccharide, endotoxin); Lys – lizyna; MCP-1 – białko chemotaktyczne dla monocytów (monocyte chemoattractant protein-1); ox-LDL – utlenione (oxidized) LDL; PAI-1 – inhibitor aktywatora plazminogenu 1 (plasminogen activator inhibitor 1); p.o. – doustnie (per os); RFT – reaktywne formy tlenu; rHLF – rekombinacyjna laktoferryna ludzka; s.c. – podskórnie (subcutaneously); SNP – polimorfizm typu pojedynczego nukleotydu (single-nucleotide polymorphism); TG – triglicerydy (trójglicerydy); Thr – treonina; VLDL – lipoproteiny o bardzo małej gęstości (very low density lipoproteins); WHR – współczynnik talia-biodro (waist-hip ratio).

Wstęp

Zaburzenia gospodarki lipidowej (dyslipidemia), otyłość, cukrzyca typu 2 oraz nadciśnienie to poważne problemy zdrowotne w uprzemysłowionych krajach Zachodu. O ska­li problemu świadczą liczby: otyłość dotyka aż 2 mld lu­dzi na świecie, około 260 mln cierpi natomiast na cukrzy­cę typu 2 (w Unii Europejskiej to 28 mln, a w Polsce – 1,8 mln osób) [56]. Główne przyczyny wymienionych zabu­rzeń to: złe odżywianie, brak wysiłku fizycznego, stres psy­chiczny, palenie tytoniu oraz starzenie się społeczeństw, a skutki to m.in.: miażdżyca, zawał mięśnia sercowego, udar mózgu, angiopatie. Schorzenia te stanowią poważny problem zdrowotny, społeczny i ekonomiczny, angażując w profilaktykę i leczenie praktyków różnych specjalności (lekarzy, dietetyków, psychologów). Bezsprzeczna zależ­ność zaburzeń metabolicznych od ogólnie pojętego „sty­lu życia”, umożliwia profilaktykę i terapię tych schorzeń przez jego modyfikację, która powinna objąć długotrwałą zmianę zwyczajów żywieniowych, zwiększenie aktywno­ści fizycznej, zaprzestanie palenia i unikanie długotrwałe­go napięcia psychicznego.

W wielu ośrodkach światowych trwają badania nad możli­wością użycia naturalnych związków (w tym pochodzących z mleka) w zapobieganiu i leczeniu wspomnianych chorób metabolicznych. Ich zastosowanie byłoby szczególnie ko­rzystne, gdyż włączone do codziennej diety i długotrwale zażywane nie dawałoby działań niepożądanych. Już na po­czątku lat 90. ubiegłego wieku zwrócono uwagę na białka mleka krowiego, które jak się okazało, skutecznie obniżały osoczowe poziomy lipidów [77]. To zasugerowało zbadanie poszczególnych białek mleka odpowiedzialnych za ten efekt.

Jednym z białek intensywniej badanych pod tym kątem jest laktoferryna (LF), obecna w wydzielinach komórko­wych oraz granulocytach ssaków. LF wydzielnicza, którą możemy znaleźć w siarze, mleku, łzach, ślinie, wydzielinie dróg oddechowych, dróg rodnych, soku żołądkowym i in­nych chroni nasz organizm przed atakiem drobnoustrojów pochodzących ze środowiska zewnętrznego. Białko obec­ne w neutrofilach może być uwalniane podczas degranu­lacji tych komórek, co zwiększa jego stężenie w tkankach i krążeniu w czasie infekcji, zapalenia i urazów [34]. LF jest istotnym składnikiem odporności wrodzonej organi­zmu. Wykazuje aktywność wobec różnorodnych bakterii Gram-ujemnych i -dodatnich, wirusów otoczkowych i bez­otoczkowych oraz różnych rodzajów grzybów i pasożytów [27]. Uczestniczy ponadto w metabolizmie żelaza [1], regu­lacji hematopoezy [2], wykazuje działanie chemioprewen­cyjne i przeciwnowotworowe [18] oraz immunoregulatoro­we, hamując bądź stymulując odpowiedź odpornościową ustroju [35]. Jak dotąd laktoferrynę przebadano w wielu testach laboratoryjnych, przedklinicznych i klinicznych. Uzyskane wyniki wskazują na jej przydatność w profilak­tyce i terapii chorób autoimmunizacyjnych i neoplastycz­nych, alergii, zakażeń, sepsy, bakteriemii i endotoksemii, ran, osteoporozy, anemii z niedoboru żelaza oraz odnowie funkcji układu immunologicznego po chemioterapii [72].

Dzięki licznym badaniom przeprowadzonym w ciągu ostat­nich kilkunastu lat, wspomniane wyżej plejotropowe dzia­łanie LF możemy obecnie uzupełnić o korzystny wpływ na gospodarkę lipidową i energetyczną ustroju. W pracy omówiono dane historyczne oraz wyniki najnowszych ba­dań w tym zakresie.

Zespół metaboliczny: dyslipidemia, otyłość, cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze

Mianem hiperlipidemii określamy podwyższone stężenia cholesterolu i/lub triacylogliceroli (triglicerydów, TG) po­wyżej wartości uznawanych za prawidłowe, czyli odpo­wiednio: 5,2 mmol/l (200 mg/dl) i 2,0 mmol/l (180 mg/dl). Dyslipidemia (dyslipoproteinemia) to pojęcie szersze, pod­kreślające kliniczne znaczenie małych stężeń HDL (high density lipoproteins) często towarzyszące podwyższonym poziomom innych lipoprotein. Podstawową metodą profi­laktyki i leczenia tych schorzeń jest odpowiednia dieta, która pozwala uzyskać poprawę lub normalizację wskaź­ników metabolicznych u dużej części osób. Głównym za­łożeniem diety w hiperlipidemii jest ograniczenie ogólnej podaży tłuszczów (szczególnie tłuszczów nasyconych), a zwiększenie spożycia tłuszczów wielonienasyconych [63].

Otyłość powstaje wskutek utrzymującego się przez dłuż­szy czas dodatniego bilansu energetycznego (nadmierna podaż energii wobec zbyt małego zużycia) i charakteryzuje się nadmiernym zwiększeniem masy ciała. Prawidłowość masy określa się najczęściej według tzw. wskaźnika BMI (body mass-index), który powinien mieścić się w zakre­sie 20-25 kg/m² (gdy mieści się w zakresie 25-30 kg/ m² mówimy o nadwadze, gdy jest wyższy niż 30 oraz 40 kg/m² oznacza odpowiednio otyłość i otyłość chorobliwą). W przebiegu otyłości dochodzi do zwiększenia objętości i masy tkanki tłuszczowej, w wyniku zarówno hipertrofii (powiększenia rozmiarów), jak i hiperplazji (zwiększenia liczby na skutek podziałów) komórek tłuszczowych (adi­pocytów). Adipocyty powstają z fibroblastów podczas pra­widłowego rozwoju i w stanach patologicznych. Stanowią miejsce magazynowania i uwalniania kwasów tłuszczo­wych, służących za źródło energii. Poprzez wydzielane cząsteczki regulatorowe (tzw. adipokiny, adipocytokiny) regulują ponadto wiele procesów metabolicznych, m.in. przemiany glukozy i lipidów, równowagę energetyczną, apetyt, odporność, ciśnienie krwi czy angiogenezę [25].

Właściwości fizjologiczne adipocytów zgromadzonych w róż­nych częściach ciała różnią się, czym można tłumaczyć odrębności kliniczne różnych typów otyłości. Co istotne, następstwa zdrowotne otyłości brzusznej (wisceralnej, cen­tralnej, androidalnej), w której tkanka tłuszczowa gromadzi się w jamie brzusznej (w sieci większej, krezce jelita, to­rebkach nerek, pod otrzewną i w przestrzeni pozaotrzewno­wej), są znacznie poważniejsze niż otyłości pośladkowo-udo­wej (obwodowej; akumulacja tłuszczu w tkance podskórnej, głównie okolicy bioder i pośladków). Jest to zespół skompli­kowanych zaburzeń metabolicznych, cechujący się m.in. dys­lipidemią, hiperinsulinemią i nadciśnieniem. Te dwa rodzaje tkanki tłuszczowej różnią się udziałem w metabolizmie glu­kozy i lipidów. Tkanka tłuszczowa podskórna gromadzi za­pasy energii w adipocytach, w postaci triglicerydów, w sytu­acji nadmiernego dowozu energii (dieta wysokokaloryczna) i przy jej zbyt małym zużyciu (brak aktywności fizycznej). Działa więc jako naturalny, metaboliczny bufor lub „meta­boliczny zlew” dla nadmiaru tłuszczu. Adipocyty podskór­ne zachłannie wychwytują wolne kwasy tłuszczowe i TG w czasie hiperlipidemii poposiłkowej. Gdy zdolność maga­zynowania tłuszczu w tej tkance się wyczerpie lub zdolność do tworzenia nowych adipocytów jest ograniczona z powodu predyspozycji genetycznych lub chronicznego stresu (pod­niesiony poziom kortyzolu) dochodzi do odkładania się za­pasów tłuszczu poza jego naturalnym magazynem, w obrę­bie jamy brzusznej, a także w wątrobie i tkance mięśniowej (tzw. ektopowe depozyty tłuszczu) [25]. Mniejsze adipo­cyty podskórne (tzw. tkanka tłuszczowa żółta) charaktery­zują się większą wrażliwością na działanie insuliny i więk­szą aktywnością lipogenną. Tymczasem większe komórki z tkanki tłuszczowej brzusznej są bardziej aktywne meta­bolicznie i bardziej „skłonne” do lipolizy oraz wydzielania adipokin „atakujących” i prozapalnych: IL-6, TNF-α, białka C-reaktywnego (C-reactive protein, CRP), angiotensynoge­nu, inhibitora aktywatora plazminogenu 1 (plasminogen ac­tivator inhibitor 1, PAI-1), adiponektyny, leptyny i rezysty­ny. Czynniki te zmniejszają wrażliwość tkanek na insulinę oraz mogą stymulować proces zapalny, pogorszenie funkcji śródbłonka naczyniowego, tworzenie zakrzepów w naczy­niach i sprzyjać rozwojowi miażdżycy [30,62]. Udział tkanki tłuszczowej podskórnej i brzusznej w metabolizmie przedsta­wiono na ryc. 1. Istnieją obserwacje sugerujące, że jednym z czynników wiążących nadmierny pobór kalorii i dodatni bilans energetyczny z opornością na insulinę i cukrzycą typu 2 jest nieodpowiedni rozwój podskórnej tkanki tłuszczowej, z jednoczesnym tworzeniem ektopowych depozytów tłusz­czu w wątrobie i mięśniach. Ważną rolę regulacyjną w tych procesach przypisuje się adiponektynie [32], o której jesz­cze będzie mowa. Akumulację tłuszczu w tkance podskórnej stymulują estrogeny, co ma znaczenie protekcyjne. Niedobór tych hormonów u kobiet w okresie menopauzalnym przy­czynia się do gromadzenia zapasów tłuszczu brzusznego, zwiększając zagrożenie dyslipidemią i cukrzycą typu 2 [25].

Ryc. 1. Nadmierna podaż energii w posiłkach prowadzi do akumulacji TG w adipocytach tkanki podskórnej, która działa jako „metaboliczny zlew”. Gdy zdolność tej tkanki do magazynowania tłuszczu zostanie przekroczona lub jest nieprawidłowa (np. wskutek predyspozycji genetycznych lub adaptacji do długotrwałego stresu) tłuszcz gromadzi się poza tkanką podskórną, w postaci tłuszczu brzusznego lub ektopowych depozytów w wątrobie i mięśniach, co poprzez wydzielane adipokiny predysponuje do zaburzeń przemiany lipidów i glukozy oraz rozwoju miażdżycy (na podstawie [25], zmodyfikowano)

W profilaktyce i leczeniu otyłości najważniejsze jest ogra­niczenie kaloryczności posiłków, z jednoczesnym ich zbi­lansowaniem, by uniknąć niedoborów ważnych składników odżywczych, a także wzmożony wysiłek fizyczny (czyli zwiększone wydatkowanie energii tak, by doszło do defi­cytu energetycznego).

W cukrzycy typu 2 (insulinoniezależnej) może dochodzić zarówno do zmniejszenia ilości wydzielanej insuliny endo­gennej, jak i/lub zmniejszenia liczby i wrażliwości recep­torów insulinowych na komórkach (zjawisko oporności). Oznacza to, że komórki docelowe nie reagują właściwie na prawidłowe, a nawet zwiększone ilości insuliny krążącej we krwi. Nie otrzymują niezbędnej porcji energii w postaci glukozy, a cukier pozostający przez długi czas w krążeniu (hiperglikemia) działa toksycznie na różne tkanki. Oporność na insulinę wzrasta wraz z przyrostem masy ciała – około 80% osób z tym typem cukrzycy to osoby otyłe. Tkanka tłuszczowa, jak już wspomniano, ma znaczenie w rozwo­ju oporności na insulinę, jest bowiem nie tylko magazy­nem tłuszczu, ale też narządem endokrynnym, wydzie­lającym liczne adipokiny [30,62]. W cukrzycy dochodzi zarówno do upośledzenia syntezy kwasów tłuszczowych, jak i ich nadmiernego spalania. Zahamowanie lipogenezy, a wzmożenie lipolizy prowadzi do zwiększenia ilości wol­nych kwasów tłuszczowych we krwi. Ponadto obserwuje się wzrost stężeń triglicerydów, fosfolipidów i cholestero­lu. Hiperlipidemia cukrzycowa może przyspieszać proces aterogenezy (powstawania miażdżycy). Leczenie tego typu cukrzycy obejmuje: dietę, zastosowanie doustnych leków hipoglikemizujących (zwiększających wydzielanie insuli­ny endogennej oraz wychwytywanie glukozy przez tkan­ki obwodowe) lub insuliny, w razie potrzeby, oraz leczenie wysiłkiem fizycznym (poprzez trening leczniczy).

Z opornością na insulinę wiąże się nadciśnienie tętni­cze krwi, co nie dziwi, gdy uwzględnimy wazodylata­cyjne (rozszerzające naczynia krwionośne) działanie in­suliny, regulację reabsorpcji sodu w nerkach oraz wpływ na aktywność sympatycznego układu nerwowego [12,16]. Do wzrostu ciśnienia krwi przyczyniają się również kwa­sy tłuszczowe, które obkurczają naczynia krwionośne [69].

Od ponad 20 lat trwają badania, które pozwoliły powiązać ze sobą omawiane schorzenia (otyłość, dyslipidemię, insulino­oporność/cukrzycę typu 2, nadciśnienie) w jeden zespół cho­robowy, określany jako „zespół metaboliczny” (metabolic syndrome), a dawniej jako „zespół X”. Wyodrębnienie tego zespołu ma głównie znaczenie praktyczne, gdyż może pomóc w sprawnej diagnostyce osób zagrożonych wspomnianymi schorzeniami. Przez niektórych badaczy i praktyków poję­cie zespołu metabolicznego jest jednak krytykowane, m.in. ze względu na brak opracowania jednoznacznych wskaźni­ków diagnostycznych [10,61]. Obecnie szacuje się, że zespół metaboliczny dotyczy około 25-30% populacji światowej.

Centralnym zaburzeniem metabolizmu stwierdzanym u wszyst­kich pacjentów jest oporność komórek na insulinę połączona ze słabym, ale przewlekłym stanem zapalnym [9,10]. Wykazano bezpośrednią korelację między krążącymi cytokinami zapal­nymi (TNF-α, IL-6) a insulinoopornością, ale przyczyna chro­nicznego zapalenia nie została, jak dotąd, dokładnie poznana. Uważa się, że dochodzi do stałej aktywacji układu immunolo­gicznego przez różne czynniki zewnętrzne, takie jak: bogato­tłuszczowa dieta, molekularne wzorce związane z patogenami (pathogen associated molecular patterns, PAMP), np. lipopo­lisacharyd (LPS, endotoksyna), produkty glikacji białek (ad­vanced glycation end products; AGE), infekcje, stres psychicz­ny, stres oksydacyjny [44]. Być może odpowiedź rozpoczyna się od rekrutacji neutrofilów do trzewnej tkanki tłuszczowej, do której dochodzi po posiłkach bogatotłuszczowych [13]. Znaczenie może mieć też tzw. metaboliczna endotoksemia, charakteryzująca się wzrostem osoczowych stężeń endotok­syny 2-3-krotnie ponad stan fizjologiczny podczas długotrwa­łej diety bogatej w tłuszcze [6]. U myszy dieta taka zwiększała udział bakterii Gram-ujemnych wśród mikroflory jelitowej, co może się przyczyniać do obserwowanej endotoksemii na sku­tek przenikania bakterii przez barierę jelitową. Długotrwała infuzja s.c. małych dawek LPS powodowała podobne skutki: insulinemię, glikemię, oporność na insulinę, przyrost tkan­ki tłuszczowej oraz wzrost poziomu markerów zapalenia [6].

W zespole metabolicznym stwierdza się zaburzenia funkcji komórek immunologicznych, głównie granulocytów obojęt­nochłonnych, z czym można wiązać dużo większą podat­ność pacjentów z cukrzycą na zakażenia. Ta zależność nie dziwi, gdy weźmiemy pod uwagę, że insulina działa regu­lująco na komórki odpornościowe [73]. Charakterystyczne jest, że wraz z opornością na insulinę zmienia się wytwarza­nie białek odpornościowych w granulocytach. Zaburzenia te dotyczą: LF, białka bakteriobójczego zwiększającego prze­puszczalność (bactericidal/increasing permeability prote­in, BPI), rozpuszczalnej postaci receptora CD14 (soluble, sCD14), a-defensyn i niektórych składników płucnego sur­faktantu (surfactant protein D, SP-D) [44]. Obniżone stę­żenia tych białek w krążeniu korelują z obniżoną odporno­ścią pacjentów i stanowią swoiste markery cukrzycy typu 2. Wydaje się, że w celu kompensacji organizm zwiększa wy­twarzanie innych przeciwmikrobiologicznych białek, takich jak: LBP (LPS-binding protein), NGAL (neutrophil gelati­nase-associated lipocalin) oraz SP-A (surfactant protein A). Nieprawidłowo działające składniki odporności wrodzonej nie buforują skutecznie ataku na organizm różnych czynni­ków zewnętrznych (LPS, AGE, RFT i innych), a to nie po­zwala na wygaszenie stanu zapalnego. Ten z kolei zmienia metabolizm, prowadząc do rozwoju oporności na insulinę/cukrzycy typu 2, otyłości, dyslipidemii, dysfunkcji wątroby. Te zaburzenia ponownie nasilają opisane zmiany w ukła­dzie odpornościowym. Dochodzi zatem do rozwoju „błęd­nego koła”, gdzie niekorzystne procesy w układzie odpor­nościowym i metabolizmie wzajemnie się nasilają (ryc. 2).

Ryc. 2. Zaburzenia metaboliczne prowadzące do rozwoju zespołu metabolicznego z główną rolą przewlekłego stanu zapalnego i insulinooporności. Najnowsze badania łączą rozwój zespołu metabolicznego z przewlekłym stanem zapalnym. Przyczyna słabego chronicznego stanu zapalnego nie jest znana, ale prawdopodobnie układ immunologiczny jest pobudzany przez różne czynniki zewnętrzne (bogatotłuszczowa dieta, endotoksyna i inne PAMP, AGE, infekcje, stres psychiczny, stres oksydacyjny). Szczególne znaczenie należy przypisać zbyt kalorycznej i bogatej w tłuszcze diecie. Wzrasta wytwarzanie czynników prozapalnych (IL-6, TNF-α, CRP, PAI-1), które uszkadzają komórki ß trzustki oraz interferują z aktywnością insuliny, zmniejszając wrażliwość komórek na jej działanie, co z kolei hamuje przeciwzapalne działanie insuliny. Prowadzi to do dalszego nasilenia stanu zapalnego, rozwoju insulinooporności i w konsekwencji cukrzycy typu 2, co z kolei nasila zaburzenia lipidowe. Rozwija się zespół metaboliczny, na który składają się: otyłość, zaburzenia lipidowe, cukrzyca typu 2 i nadciśnienie [6,9,13,44]

Regulacyjne działanie LF obserwowane w testach przedklinicznych i klinicznych

Początkowo uwagę na możliwy udział LF w gospodarce li­pidowej organizmu zwrócili uczeni japońscy, przeprowadza­jąc testy przedkliniczne oraz wstępne małe próby klinicz­ne. Pierwsze badanie objęło zaledwie kilkuosobową grupę zdrowych ochotników. Bydlęca LF podana w postaci kapsułek powleczonych warstwą chroniącą przed działaniem soku żo­łądkowego obniżała stężenie cholesterolu i triglicerydów we krwi [33,59]. LF podano osobom (n=4) po incydencie spo­życia nadmiernej ilości alkoholu, który spowodował znacz­ny (do ponad 500 mg/dl) wzrost stężenia triglicerydów we krwi, co jest jednym z toksycznych skutków spożycia etano­lu. Do wzrostu stężenia TG dochodzi wskutek zwiększonej syntezy oraz zahamowania β-oksydacji (utleniania) kwasów tłuszczowych, co powoduje ich akumulację, a w konsekwen­cji zwiększoną syntezę TG. U osób długotrwale spożywają­cych alkohol TG gromadzą się w hepatocytach, wywołując stłuszczenie wątroby. LF w ilości 450 mg/dzień (w trzech dawkach podzielonych) obniżyła poziom triglicerydów do stężeń prawidłowych w ciągu 1-2 dni, podczas gdy u osób z grupy kontrolnej nie powrócił do normy w ciągu kolejnych 7 dni [33]. W drugim badaniu LF podawana w dawce 450 mg/dzień przez 4 tygodnie obniżyła poziom cholesterolu u 6 spośród 8 testowanych ochotników. W kilku przypadkach spa­dek był znaczny (np. z wartości 280 na 210 mg/dl). U dwu osób z wyjściowo niskim stężeniem cholesterolu (170 mg/dl) LF nie dała żadnych zmian [33,59]. Mechanizm obser­wowanego działania białka nie jest znany, ale jak sugerują autorzy, może się wiązać z przyspieszeniem procesów pod­stawowego metabolizmu i spalania tłuszczów, a tym samym redukcji zapasów tłuszczu w organizmie. Potwierdzeniem tych przypuszczeń jest podniesienie podstawowej tempera­tury ciała, zwłaszcza po posiłku oraz spadek masy ciała i ob­wodu pasa u osób przyjmujących LF. W ciągu 1-2 miesięcy u części osób stwierdzono redukcję masy o 2-6 kg i obwo­du pasa o 2-3 cm (bez zastosowania specjalnej diety i ćwi­czeń fizycznych). Działanie LF może również obejmować przerwanie wątrobowo-jelitowego krążenia kwasów żółcio­wych, o czym jeszcze będzie mowa.

Skuteczność LF potwierdziły następnie testy na zwierzę­tach. BLF zastosowana jako dodatek do diety (w ilości 10 g/kg paszy) w ciągu 4 tygodni zredukowała poziom oso­czowego i wątrobowego cholesterolu i TG u myszy [66]. Jednocześnie wzrósł poziom tzw. „dobrego cholestero­lu” (związanego z frakcją HDL). Karmienie LF obniża­ło absorpcję triglicerydów z diety, ale tylko nieznacznie zwiększało wydalanie kwaśnych steroli z kałem, być może w wyniku zmniejszenia ponownego wyłapywania kwasów żółciowych w jelicie i powrotu do wątroby. Doustne poda­wanie LF (10 mg/dzień) myszom z genetycznie uwarunko­waną otyłością chroniło przed wzrostem masy ciała oraz obniżało poziom cholesterolu w krążeniu [51]. U szczurów, którym podawano paszę z dodatkiem 0,2% BLF przez 10 miesięcy obserwowano obniżenie osoczowych poziomów TG o ponad 30% w porównaniu ze zwierzętami kontrolny­mi [67]. Skuteczny okazał się również dodatek LF do diety u myszy z otyłością wywołaną wcześniejszym karmieniem dietą bogatotłuszczową [55]. LF przyspieszała spadek masy ciała, redukowała ciężar oraz zawartość % tkanki tłuszczo­wej, jak również wielkość komórek tłuszczowych. U my­szy otyłych obserwowano ponadto podwyższone stężenie glukozy we krwi, które było istotnie obniżane przez LF. Myszy karmione LF przyswajały mniejsze ilości tłuszczu z pokarmu, czym można być może, tłumaczyć działanie białka. W różnym stopniu skuteczne były też inne białka serwatki mleka (α-laktoalbumina i β-laktoglobulina) oraz mieszanina różnych białek serwatkowych, ale nie kazeina.

Znacznie nowsze badanie kliniczne, również w Japonii, objęło grupę 26 osób cierpiących na otyłość typu brzusz­nego (BMI >25 kg/m²; obszar tłuszczu trzewnego (VFA) > 100 cm²) [54]. Jak już wspomniano, ten typ otyłości jest szczególnie groźny, gdyż towarzyszy mu zespół metabo­liczny z dyslipidemią, hiperinsulinemią, obniżoną tole­rancją glukozy, nadciśnieniem, podwyższonym stężeniem kwasu moczowego i fibrynogenu. Chorzy ci są zagrożeni wczesnym rozwojem cukrzycy i miażdżycy. Grupie bada­nej przez 8 tygodni podawano BLF (300 mg/dzień) w po­staci tabletek z osłonką chroniącą przed trawieniem w żo­łądku, grupa kontrolna otrzymywała placebo. Zanotowano istotny spadek: masy ciała (średnio o 1,5 kg), wskaźnika BMI (o 0,6 kg/m²), obwodu bioder (o 2,6 cm), obwodu pasa (o 4,4 cm) oraz VFA (o 14,6 cm²). Autorzy badań su­gerują, że jedynie LF podana per os w postaci chronionej przed działaniem soków żołądkowych może być skutecz­na, co potwierdzają w późniejszych testach in vitro [53]. BLF poddana trawieniu przez żołądkową pepsynę nie ha­mowała akumulacji lipidów w szczurzych preadipocytach z krezkowej i podskórnej tkanki tłuszczowej. LF trawio­na jelitową trypsyną była aktywna, podobnie jak natywne białko. Uzyskane wyniki wskazują, że LF, aby skutecznie hamować akumulację lipidów w tkance tłuszczowej, nie może być wcześniej zdegradowana przez soki żołądkowe.

Ciekawych wyników dostarczyła niewielka (n=36), ran­domizowana próba kliniczna przeprowadzona przez bada­czy koreańskich na młodych osobach cierpiących z powo­du trądziku zwykłego (łojotokowego, acne vulgaris) [31]. W tym schorzeniu dochodzi do nadmiernego wydziela­nia łoju (sebum) przez gruczoły łojowe na skutek działania hormonów androgenowych, nadmiernego rogowacenia ujścia gruczołu łojowego oraz wtórnego zapalenia miesz­ka łojowo-włosowego. W patogenezie zmian zapalnych dużą rolę odgrywają Propionobacterium acnes – bakte­rie beztlenowe żyjące w głębszych strukturach gruczołów łojowych, które wydzielają liczne substancje, w tym en­zymy i czynniki chemotaktyczne, przyciągające komór­ki odpornościowe. Czynnikiem dodatkowo nasilającym stan zapalny jest łój, a szczególnie wolne kwasy tłuszczo­we, uwolnione z niego pod wpływem działania bakteryj­nych lipaz. Zatem redukcja łojotoku jest jednym z głów­nych celów leczenia trądziku. We wspomnianym teście, dwie grupy osób (n=18+18) przyjmowały odpowiednio mleko fermentowane zawierające bakterie probiotyczne (Lactobacillus bulgaricus i Streptococcus thermophilus) wzbogacone lub nie w bydlęcą laktoferrynę (200 mg). Po upływie 4, 8 i 12 tygodni oceniano skuteczność terapii. W obu grupach obserwowano wyraźną poprawę: mniej­szą liczbę i nasilenie zmian trądzikowych, w tym zmian zapalnych. Korzystniejsze okazało się użycie mleka z pro­biotykami i LF. Co ważne, obserwowano zmniejszone wy­dzielanie sebum, spadek ogólnej ilości lipidów, a szczegól­nie TG i wolnych kwasów tłuszczowych, co korelowało ze złagodzeniem objawów trądziku. Nie obserwowano żad­nych działań niepożądanych, w tym zmiany pH i stopnia nawilżenia skóry [31]. Skuteczność LF w leczeniu trądzi­ku pospolitego potwierdziła także najnowsza próba kli­niczna (n=39), w której młodym osobom podawano BLF (100 mg/dzień) w postaci tabletek do ssania. Stwierdzono redukcję ogólnej liczby zmian i zmian zapalnych, nie ba­dano jednak innych parametrów, w tym dotyczących go­spodarki lipidowej skóry [50].

Istnieją obecnie dwa doniesienia na temat hipotensyjnego działania LF. Białko bydlęce podane dożylnie szczurom obniżało (o 35%) ciśnienie tętnicze krwi, ale nie wpływa­ło na częstość akcji serca [21]. Działanie to było zależ­ne od komórek śródbłonka naczyń i mediowane prawdo­podobnie przez wytwarzany przez nie tlenek azotu (NO•) – znany czynnik relaksacyjny wywołujący wazodylatację. Hipotensyjne działanie LF obejmowało raczej centralny, a nie obwodowy układ opioidergiczny, gdyż było znoszone przez nalokson (antagonistę receptorów μ-opioidowych), który przechodzi przez barierę krew-mózg. W teście in vitro zanotowano, zależne od stężenia, relaksacyjne dzia­łanie LF na wyizolowaną aortę piersiową. Również pep­tydy pochodzące z laktoferrycyny B (N-końcowego frag­mentu cząsteczki BLF) podane p.o. szczurom obniżały ciśnienie krwi. W teście in vitro obserwowano hamowa­nie kurczenia naczyń krwionośnych oraz hamowanie ak­tywności enzymu konwertującego angiotensynę I do angio­tensyny II [57]. Enzym ten to najsilniejszy znany związek hipertensyjny, który zwiększa ciśnienie krwi, kurcząc na­czynia krwionośne.

Regulacyjne działanie LF w obserwacjach klinicznych

Niezwykle ciekawe obserwacje dotyczące potencjalnego udziału endogennej LF w metabolizmie lipidów i gluko­zy u ludzi poczynili badacze z Hiszpanii. W próbie liczą­cej 229 mężczyzn rasy kaukaskiej (94 osoby z prawidłową i 135 osób z obniżoną tolerancją glukozy) badali związek między poziomem krążącej LF a chronicznym zapaleniem i parametrami metabolicznymi [46]. Poziom LF był niższy u pacjentów z obniżoną wrażliwością na insulinę/cukrzycą typu 2. Był odwrotnie skorelowany z BMI, współczynni­kiem talia-biodro (waist-hip ratio, WHR), stężeniem TG oraz glukozy na czczo. Dodatnio natomiast korelował z po­ziomem HDL w osoczu, wrażliwością komórek na insulinę oraz funkcją śródbłonka naczyniowego u pacjentów otyłych z nietolerancją glukozy. Co ważne, poziom LF korelował ujemnie z markerami zapalenia i metabolicznej endotok­semii (np. z LBP, białkiem wiążącym LPS). W hodowlach pełnej krwi wydzielanie LF znacznie spadało pod wpły­wem stymulacji prozapalną IL-6, a wzrastało po zwiększe­niu wrażliwości komórek na insulinę (zastosowanie rozigli­tazonu). W testach in vitro na komórkach monocytarnych linii THP-1 indukowanych endotoksyną, ludzka LF obni­żała ekspresję IL-6, IL-8 oraz białka chemotaktycznego dla monocytów (MCP-1, monocyte chemoattractant pro­tein-1) przez hamowanie aktywności czynnika transkryp­cyjnego NF-κB. Jak sugerują autorzy badania, obniżony poziom krążącej LF może odgrywać rolę w chronicznym zapaleniu u osób z nietolerancją glukozy, z kolei stan za­palny obniża poziom LF [46].

Kolejna obserwacja objęła 390 mężczyzn, w tym 188 zdro­wych i 202 z nietolerancją glukozy [45]. Stwierdzono wystę­powanie dwóch niezależnych niesynonimicznych polimor­fizmów typu pojedynczego nukleotydu (single-nucleotide polymorphism, SNP) w genie LF, które powodowały zmia­nę dwu reszt aminokwasowych w N-końcowym regionie cząsteczki i były związane z większym ryzykiem dyslipi­demii u pacjentów z nietolerancją glukozy. Pierwszy SNP polegał na zamianie reszty Ala na resztę Thr w pozycji 11 dojrzałego białka (rs – reference sequence 1126477), czyli pozycji 29 niedojrzałego łańcucha białkowego. Drugi na­tomiast „zamieniał” resztę Lys na Arg w pozycji 29 doj­rzałego białka (rs1126478), czyli pozycji 47 niedojrzałe­go łańcucha białkowego. Autorzy sugerują, że powstałe niewielkie modyfikacje cząsteczki białka mogą wpływać na jego interakcje z receptorami LRP1 lub cząsteczkami utlenionych lipoprotein o małej gęstości (ox-LDL), zmie­niając w ten sposób stężenia krążących lipidów i tempo ich usuwania z krążenia. Być może obecność reszt Thr i Arg w pozycjach odpowiednio 11 i 29 białka faworyzuje jego silniejsze wiązanie do receptorów LRP1 na komór­kach, co może blokować m.in. wychwytywanie cząsteczek HDL przez adipocyty lub wiązanie ox-LDL do receptorów zmiataczowych na makrofagach. Warto zauważyć, że SNP w pozycji 29 genu HLF powiązano również z większą po­datnością na zapalenie ozębnej [71,75]. Dodatnio nałado­wany fragment z końca N cząsteczki LF decyduje również o właściwościach przeciwmikrobiologicznych i przeciw­zapalnych białka, stąd modyfikacje w jego obrębie mogą wpływać na siłę działania LF. Jak wiadomo zespół meta­boliczny wiąże się z przewlekłym zapaleniem i endotok­semią, zatem ten aspekt aktywności LF może mieć nieba­gatelne znaczenie. W cytowanym badaniu [45], podobnie jak w poprzedniej obserwacji, poziom krążącej LF kore­lował ujemnie z BMI, stężeniem TG i glukozy we krwi, a dodatnio ze stężeniem HDL. Nie wpływał na reaktyw­ność ściany naczyń krwionośnych (mierzoną jako wazo­dylatację zależną od śródbłonka) u osób zdrowych, ale ko­relował dodatnio z tym wskaźnikiem u otyłych pacjentów z nietolerancją glukozy.

Równie ciekawych wyników dostarczyła obserwacja kli­niczna u 45 pacjentów z chorobliwą otyłością (średni BMI 53,4 kg/m²) [15]. Zanotowano korelację poziomu krążącej LF z poziomem lipidów oraz parametrami stresu oksydacyj­nego i zapalenia po spożyciu bogatotłuszczowego posiłku. Po takim posiłku znacznie wzrasta osoczowy poziom TG (tzw. poposiłkowa hiperlipidemia), co nasila stres oksyda­cyjny, pogarsza funkcję śródbłonka naczyniowego i sprzy­ja rozwojowi choroby wieńcowej. U osób, u których po posiłku poziom LF wzrósł bardziej, niższe było stężenie wolnych kwasów tłuszczowych oraz mniejszy spadek po­ziomu HDL. Co istotne, mniej nasilone były procesy pe­roksydacji lipidów, większa aktywność katalazy i redukta­zy glutationu oraz całkowita aktywność antyoksydacyjna, co świadczy o złagodzeniu stresu oksydacyjnego. Niższe poziomy CRP wskazują natomiast na ograniczenie stanu zapalnego. W tym samym badaniu izolowano od pacjen­tów tkankę tłuszczową, którą następnie inkubowano z do­datkiem LF. Zanotowano znacznie większe przeżycie ko­mórek oraz niższe stężenia TG w medium hodowlanym.

Powyższe obserwacje dostarczają ważnych dowodów na udział LF w gospodarce węglowodanowej i lipidowej ustro­ju. Spadek poziomu krążącego białka łączy się z nasileniem stanu zapalnego i obniżoną tolerancją glukozy, integral­nymi składowymi zespołu metabolicznego. Wzrost pozio­mu LF chroni przed nadmierną lipidemią, stresem oksy­dacyjnym i zapaleniem po spożyciu dużej ilości tłuszczu.

Mechanizmy regulacyjnego działania LF

Jednym z możliwych mechanizmów działania LF jest wpływ na adipogenezę (tworzenie komórek tłuszczo­wych), który potwierdzono w licznych testach in vitro. Większość wyników wskazuje na antyadipogenne dzia­łanie białka. W pierwszym z badań LF hamowała róż­nicowanie w kierunku adipocytów mysich komórek linii MC3T3-G2/PA6 wyprowadzonych pierwotnie z kości czasz­ki [76]. Działaniu LF towarzyszyło obniżenie ekspresji ge­nów białek uczestniczących w adiopogenezie: adiponekty­ny (adiponectin, ADIPOQ) i aP2 (adipocyte/macrophage fatty acid-binding protein) oraz czynnika transkrypcyjne­go C/EBPα (CCAAT/enhancer binding protein α), któ­ry należy do głównych regulatorów procesu różnicowania adipocytów. Mniejsze było ponadto wytwarzanie izoformy γ receptora aktywowanego proliferacją peroksysomalną (pe­roxisome proliferator-activated receptor, PPARγ). Ekspresja tego receptora jądrowego stanowi jeden z wcześniejszych etapów różnicowania adipocytów. Kiedy w fibroblastach ulega on nadekspresji, komórki te różnicują się w kierun­ku adipocytów, a sygnały regulujące PPARγ mogą regu­lować metabolizm lipidów i glukozy. Aktywacja PPARγ stymuluje wytwarzanie i wydzielanie przez komórki tłusz­czowe adiponektyny, hormonu, który reguluje wiele pro­cesów metabolicznych, w tym katabolizm kwasów tłusz­czowych i wykorzystanie glukozy w wątrobie i mięśniach, pośrednio wpływając na wrażliwość komórek na insulinę. Poziom adiponektyny koreluje odwrotnie z ilością tkanki tłuszczowej w organizmie – zmniejszenie otyłości zwięk­sza stężenie tego hormonu we krwi. Adiponektyna należy do adipokin „ochronnych” działając korzystnie nie tylko na przemiany lipidów i glukozy, ale też wykazując działa­nie przeciwzapalne i przeciwmiażdżycowe [25]. A zatem hamowanie jej wytwarzania przez LF nie wydaje się ko­rzystne, ale może być niewątpliwie uznane za marker ha­mowania adipogenezy.

W dwu kolejnych testach LF hamowała tworzenie adi­pocytów z komórek linii 3T3-L1 (preadipocytów) wy­prowadzonych z mysiego zarodka [47,51]. Jednocześnie z zahamowaniem różnicowania komórek i tworzenia kro­pelek tłuszczu, obserwowano obniżenie ekspresji marke­rów lipogenezy: syntazy kwasów tłuszczowych (fatty acid synthase, FASN), α-karboksylazy acetylo-CoA (acetyl-co­enzyme A carboxylase α, ACC) oraz PPARγ. Stwierdzono ponadto zwiększoną aktywację kinazy białkowej aktywo­wanej AMP (AMP-activated protein kinase, AMPK) po­przez fosforylację reszty Thr172 w obrębie jednostki ka­talitycznej białka. Ta AMPK katalizuje fosforylację ACC, która w ten sposób traci swoją aktywność, hamując adi­pogenezę. LF nasilała również ekspresję i hipofosforyla­cję białka Rb (retinoblastoma), które w stanie hipofosfo­rylacji jest aktywne i może przerywać adipogenezę [47].

Co ciekawe, nieco późniejsze badania tej samej grupy dały inne wyniki [48]. Były to testy in vitro na ludzkich preadi­pocytach wyizolowanych z tkanki tłuszczowej podskórnej i wisceralnej stymulowanych w odpowiedniej hodowli do różnicowania w kierunku komórek tłuszczowych. Dodatek HLF (1 i 10 µM) stymulował proces adipogenezy, co łączyło się ze zwiększeniem ekspresji genów i wytwarzania białek związanych z tym procesem: FASN, PPARγ, ACC, adipo­nektyny, adipocytowego białka wiążącego kwasy tłusz­czowe (fatty acid binding protein 4, adipocyte, FABP4) oraz STAMP2 (six-transmembrane protein of prostate 2). Dodatek LF obniżał ponadto aktywność (172Thr)AMPK, zwiększając z kolei aktywność ACC, umożliwiając two­rzenie kwasów tłuszczowych. Wzrastała również fosfory­lacja Rb, czyniąc białko nieaktywnym. Autorzy uzyskane w kolejnych testach różnice tłumaczą odmiennym mode­lem badawczym (mysie komórki linii 3T3-L1 vs ludzkie pierwotne preadipocyty). W opisanych testach, regulacyjne działanie LF wiązało się z hamowaniem wytwarzania czyn­ników zapalnych (IL-6, IL-8 oraz MCP-1) przez komórki tłuszczowe oraz uwrażliwieniem ich na insulinę, autorzy zatem całościowy efekt działania LF uznają za korzystny.

W kolejnym badaniu [53] BLF hamowała tworzenie ko­mórek tłuszczowych z preadipocytów uzyskanych z krez­kowej i podskórnej tkanki tłuszczowej szczurów. Podobnie jak w poprzednich testach, obserwowano obniżenie eks­presji: C/EBPα, β i δ oraz PPARγ. LF trawiona trypsyną zachowała swoją aktywność, podczas gdy białko trawione pepsyną było nieaktywne. Uzyskane wyniki niosą również praktyczną informację: podawane doustnie preparaty LF powinny być chronione przed działaniem soków żołądko­wych. Na preadipocytach stwierdzono ekspresję receptorów LRP1 [53], które mogą być zaangażowane w działanie LF.

Receptory LRP1 (low density lipoprotein receptor-related protein 1, dawniej określane jako LRP), należą do rodziny receptorów LDL. Występują na większości komórek or­ganizmu (w tym na hepatocytach, fibroblastach, komór­kach śródbłonka, makrofagach i adipocytach) i zapew­niają główną drogę wejścia cholesterolu egzogennego do komórki. LRP1 zawierają pojedynczą domenę przebijają­cą błonę komórkową, i podobnie do receptora LDL, sku­pione są na powierzchni błony komórkowej w dołkach opłaszczonych klatryną. Po związaniu z receptorem, czą­steczki liganda w stanie nienaruszonym wchodzą do ko­mórki w wyniku endocytozy. Receptory po odłączeniu liganda są ponownie transportowane na powierzchnię ko­mórki (recyklizacja receptora). LRP1 wiążą i warunku­ją internalizację ligandów związanych z metabolizmem lipidów: apolipoproteiny E (apo-E), resztkowych chylo­mikronów („remnantów”), lipoprotein o bardzo małej gę­stości (VLDL), HDL, lipoproteiny a (Lpa) i lipazy lipo­proteinowej. Wiążą i internalizują również wiele innych ligandów, m.in.: α₂-makroglobulinę, aktywatory plazmi­nogenu, kompleks aktywator-inhibitor plazminogenu, me­taloproteinazy, egzotoksynę A Pseudomonas, rhinowirus, fibronektynę, trombospondynę, składnik C3 dopełniacza oraz LF [37]. Łącznie LRP1 „rozpoznają” około 30 róż­nych ligandów. Poza funkcją w endocytozie ligandów, są również receptorami sygnałowymi aktywującymi szla­ki sygnałowe komórki [19,20,43]. Wewnątrzkomórkowe białko o masie 39 kDa nazwane RAP (receptor-associa­ted protein) może hamować wiązanie wszystkich tych li­gandów do LRP1 i jest używane w testach badających ak­tywność tego receptora.

Cząsteczka LF wiążąc się z LRP1 konkuruje z wiąza­niem lipoprotein zawierających w swoim składzie apo­-E, głównie resztek chylomikronów oraz VLDL (ryc. 3). Jak się okazało, bogata w reszty Arg sekwencja N-końca LF przypomina strukturę w cząsteczce apo-E rozpozna­waną przez LRP1 [24,78]. Wiązanie LF do LRP1 na róż­nych komórkach wykazano w wielu testach in vitro oraz in vivo [19,24,28,40,43,74,78]. Meilinger i wsp. w testach na szczurach wykazali, że wiązanie LF do LRP1 na hepa­tocytach warunkowało internalizację białka i jego usuwa­nie z krążenia po podaniu dożylnym [40]. LF podana i.v. królikom znacznie ograniczała ponadto pobór „remnan­tów” przez wątrobę, co potwierdzono w testach na świe­żo wyizolowanych hepatocytach szczurzych i hepatocytach ludzkich linii HepG2 [24]. Podana dożylnie szczurom LF pozbawiona enzymatycznie 14 aa z N-końca wiązała się do LRP1 na hepatocytach i redukowała wątrobowy pobór VLDL o 50%. Natywna LF wchodziła w interakcje głów­nie z innymi receptorami na komórkach wątroby i w mniej­szym stopniu konkurowała o wiązanie z VLDL [78]. Gdy BLF podano dożylnie myszom 1 min przed podaniem za­wiesiny chylomikronów, obserwowano zahamowane usu­wanie z krążenia przez wątrobę chylomikronów resztko­wych, choć autorzy uwzględniają możliwy udział innego niż LRP1 receptora [8]. BLF dodana do hodowli komórko­wych znacznie hamowała pobór VLDL przez hepatocyty linii HepG2, komórki jajnika chomika CHO oraz wyizo­lowane od ludzi fibroblasty [28]. Willnow i wsp. donieśli natomiast, że BLF związana do LRP1 na ludzkich fibro­blastach blokowała zależną od LRP1 syntezę estrów chole­sterolu, obserwowaną po dostarczeniu do komórek VLDL i kompleksów lipaza lipoproteinowa-VLDL [74].

Ryc. 3. Cząsteczki lipidów: chylomikrony (ChL), VLDL, lipoproteiny o pośredniej gęstości (IDL), HDL, zawierające w swoim składzie apo-E, wiążą się do receptorów LRP1 na powierzchni komórek (m.in. wątroby, śródbłonka, fibroblastów, adipocytów), po czym następuje ich internalizacja, tj. wciągnięcie do wnętrza komórki w wyniku endocytozy. W komórce cholesterol uwolniony z lipoprotein ulega dalszym przemianom, a receptor LRP1 wraca na powierzchnię komórki (recyklizacja) (A). Cząsteczki LF wiążą się z receptorami LRP1 na powierzchni komórki i uniemożliwiają związanie lipoprotein i ich internalizację (B). Receptory LRP1 grupują się w zagłębieniach komórki, pokrytych białkiem klatryną, która wyściela od wewnątrz błonę komórkową

Jak się wydaje, zasadnicze znaczenie dla widocznych skut­ków działania LF ma komórkowa lokalizacja receptorów LRP1, do których białko się wiąże. LF wiążąc się z LRP1 na hepatocytach blokuje wiązanie resztkowych chylomi­kronów oraz VLDL, a tym samym ogranicza ich spraw­ne usuwanie z krążenia [78]. O ile pojawiające się w krą­żeniu po posiłku chylomikrony nie są aterogenne, o tyle powstałe w wyniku ich przemian w tkankach resztkowe chylomikrony mają takie właściwości. Stąd diety boga­te w tłuszcze (zwłaszcza nasycone) i powodujące przez to silniejszą lipemię poposiłkową mogą być powodem miaż­dżycy właśnie przez podwyższenie stężenia „remnantów” [63]. Chylomikrony resztkowe to kompleksy wzbogacone w estry cholesterolu, które podobnie jak VLDL, IDL oraz LDL są w stanie przenikać z osoczem do ścian tętnic, gdzie podlegają przemianom metabolicznym, których skutkiem jest rozwój ognisk miażdżycy. „Remnanty” są transporto­wane z krwią do wątroby, gdzie wiążą się z receptorami LRP1 na powierzchni hepatocytów, a następnie są przyswa­jane i metabolizowane. Retencja „remnantów” w osoczu może zatem wynikać z ich nie dość sprawnego usuwania przez wątrobę. W komórkach wątroby składniki chylomi­kronów resztkowych są hydrolizowane uwalniając: ami­nokwasy, cholesterol i kwasy tłuszczowe, które mogą być wykorzystane do odpowiednich syntez. Co ważne, chole­sterol uwolniony z „remnantów” zmniejsza syntezę chole­sterolu endogennego przez hepatocyty. W wątrobie część cholesterolu jest przekształcana w kwasy żółciowe prze­chodzące do żółci, z którą trafiają do przewodu pokar­mowego i dalej do krążenia wątrobowo-jelitowego żółci, bądź są wydalane z kałem. Wątroba zatem odgrywa za­sadniczą rolę w utrzymaniu równowagi lipidowej ustroju, a pobór resztkowych chylomikronów musi być efektyw­ny tak, by sprawnie usunąć krążący cholesterol i wydalić do żółci, co chroni przed jego gromadzeniem w tkankach pozawątrobowych.

O ile hamowanie wiązania lipidów przez wątrobę należy więc raczej uznać za niekorzystny aspekt działania LF, to wiązanie białka z receptorami LRP1 na innych komórkach (np. fibroblastach i adipocytach) może ograniczać pobór li­pidów (w postaci cząsteczek chylomikronów, VLDL oraz IDL) przez te komórki i ich gromadzenie w postaci tkanki tłuszczowej. Jak już wspomniano, ekspresję LRP1 obser­wowano na preadipocytach szczurzych [53]. Ich obecność stwierdzono również na komórkach trzewnej tkanki tłusz­czowej u myszy, gdzie wykazano, że LRP1 jest głównym regulatorem homeostazy energetycznej adipocytów, mo­dulującym osoczowy transport lipidów po posiłku i home­ostazę glukozy [23]. Myszy z nokautem genu LRP1 w adi­pocytach miały zredukowaną masę ciała, mniejsze zapasy tłuszczu, lepszą tolerancję glukozy oraz zwiększone zuży­cie energii z powodu nasilonej termogenezy w mięśniach. Nie rozwijała się u nich otyłość i insulinooporność indu­kowana bogatotłuszczową dietą [23].

Rozpoznawana przez receptor LRP1 apo-E, poza cząstecz­kami chylomikronów, VLDL oraz IDL, wchodzi również w skład lipidów HDL [41,63]. Zatem również pobór tych cząsteczek może być hamowany przez LF, co potwierdzi­ły testy in vitro. Bydlęca LF hamowała o 35-50% pobór estrów cholesterolu HDL przez ludzkie pierwotne adi­pocyty oraz komórki tłuszczakomięsaka, a działanie to zależało od selektywnego wiązania LF do LRP1 [70]. Cząsteczki HDL pochodzą z różnych źródeł, pierwotnie są wydzielane z wątroby i jelita, ale powstają również we krwi, głównie z produktów rozpadu innych lipopro­tein (chylomikronów i VLDL). Lipoproteiny HDL nie na darmo są określane jako „dobry cholesterol”, mogą bowiem łatwo przechodzić z osocza do płynu między­komórkowego, gdzie wiążą cholesterol nagromadzony w komórkach (w tym ścian tętnic) i przenoszą go do wą­troby, gdzie podlega dalszym przemianom lub jest usu­wany z żółcią. Dyskutowane są również inne możliwe mechanizmy działania tych lipoprotein. Obecnie jednak właściwości antyaterogenne HDL nie budzą wątpliwo­ści: duża ich zawartość hamuje rozwój miażdżycy, a mała stanowi czynnik zagrożenia. Lepszym wskaźnikiem ry­zyka jest stosunek poziomu cholesterolu całkowitego do cholesterolu HDL niż sam poziom HDL. Pożądana war­tość tego stosunku to 5,0 lub mniej [63]. Stężenie HDL jest podnoszone przez: wysiłek fizyczny, niewielkie ilo­ści alkoholu, dietę z przewagą mięsa rybiego, a obniża­ne przez: otyłość, cukrzycę, palenie papierosów, brak ru­chu. Cytowane badania wskazują, że również LF może działać korzystnie na poziom HDL.

Jak wykazano wyżej, związanie się LF do receptorów LRP1 na powierzchni komórek może je blokować i korzystnie wpływać na homeostazę lipidów i glukozy. Wydaje się to tym bardziej prawdopodobne, że jak już wspomniano, re­ceptory te nie tylko uczestniczą w endocytozie ligandów, ale też pełnią funkcję sygnałową przekazując sygnał akty­wujący do komórki. W ten sposób LF działa na osteoblasty, fibroblasty [20] i chondrocyty [5], aktywując, po związa­niu do LRP1, szlak sygnałowy MAPK Erk 1/2 i stymulu­jąc proliferację tych komórek.

Wychwytywanie LF przez tkankę tłuszczową jest tym ła­twiejsze, że LF po podaniu doustnym jest transportowana do krążenia przez limfatyczny przewód piersiowy [65], po­dobnie jak triglicerydy (w postaci chylomikronów) wchło­nięte z jelita po posiłku tłuszczowym. Cząsteczki chy­lomikronów trafiają następnie do tkanek obwodowych, w tym do tkanki tłuszczowej, gdzie pozbywają się dużej części triglicerydów i ulegają przemianom do chylomi­kronów resztkowych. Do tkanki tłuszczowej wraz z lipi­dami może też trafiać podana doustnie LF, co potwierdzo­no w testach na szczurach. BLF w dużej dawce (1000 mg w postaci roztworu) zaaplikowana szczurom przez sondę żołądkową była wykryta immunoenzymatycznie w krez­kowej tkance tłuszczowej w ilości 14,4 µg/g tkanki po 15 min od podania [53].

Kolejny mechanizm działania antyaterogennego LF może polegać na hamowaniu powstawania tzw. komórek pianko­watych, uczestniczących w tworzeniu blaszek miażdżyco­wych w ścianie naczyń krwionośnych. Komórki pianko­wate powstają z makrofagów i komórek mięśni gładkich, które zostają naładowane lipidami, pobieranymi nieprawi­dłową drogą receptorową, która podlega ścisłej kontroli, ale poprzez słabiej kontrolowany tzw. szlak zmiataczowy z udziałem receptora zmiataczowego (scavenger recep­tor) [3]. Jak się obecnie uważa, za uruchomienie tego nie­prawidłowego szlaku poboru lipidów są odpowiedzialne modyfikacje cząsteczek lipoprotein LDL, a konkretnie ich części białkowej, czyli apo-B, w wyniku czego powsta­ją ox-LDL. Cząsteczka LDL zawiera w swoim składzie m.in. reszty wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, podatne na peroksydację. Przed utlenianiem chronią je jednak obecne w LDL antyoksydanty: α-tokoferol, β-ka­roten i ubihydrochinon 10 (zredukowany koenzym Q-10). Procesy peroksydacji jednak w pewnym zakresie zacho­dzą, być może katalizowane enzymatycznie, czemu mogą sprzyjać jony żelaza i miedzi obecne w złogach miażdży­cowych [3]. Powstające ox-LDL oddziałują z receptorami zmiataczowymi, głównie makrofagów, i przekazują im duże ilości lipidów, przekształcając je w komórki piankowate, które stają się podstawowymi składnikami blaszek miaż­dżycowych. Badania sprzed prawie 20 lat wykazały, że LF może blokować wiązanie cząsteczek ox-LDL do makrofa­gów [29]. LF (ludzka i bydlęca) zmniejszała o ponad 80% akumulację estrów cholesterolu w szczurzych makrofagach inkubowanych z acetylowanymi lub ox-LDL. Modyfikacja reszt Arg w N-końcowej części cząsteczki znosiła działa­nie LF. Jaki zatem jest mechanizm działania białka? Jak wynika z nieco późniejszych badań tego samego zespo­łu, kationowe zgrupowania aminokwasów zasadowych w cząsteczce LF mogą wchodzić w interakcje z ujemnie naładowanymi cząsteczkami ox-LDL, blokując zatem ich rozpoznanie i związanie przez receptory resztkowe na ko­mórkach [60] (ryc. 4).

Ryc. 4. Mechanizm blokowania przez LF wiązania ox-LDL do receptora zmiataczowego na powierzchni makrofagów. Kationowe zgrupowania aminokwasów w cząsteczce LF wchodzą w interakcje z ujemnie naładowaną powierzchnią cząsteczek ox-LDL, hamując ich rozpoznanie przez receptor zmiataczowy (wg [60], zmodyfikowano)

Innym możliwym mechanizmem działania LF jest, wspo­mniane już, przerwanie krążenia wątrobowo-jelitowego kwasów żółciowych [59,66]. Kwasy żółciowe powstające w wątrobie w wyniku skomplikowanych przemian chole­sterolu są wydzielane do żółci (jako sole kwasów żółcio­wych), z którą trafiają do jelita cienkiego. Tutaj są prze­kształcane przez bakterie jelitowe i jako kwasy żółciowe wtórne absorbowane do krążenia wrotnego, z którym po­nownie trafiają do wątroby. Wątroba przetwarza zarówno pierwotne, jak i wtórne kwasy żółciowe i znów wydzie­la je do żółci. Takie stałe krążenie kwasów żółciowych między wątrobą a jelitem jest nazywane wątrobowo-jelito­wym krążeniem żółci i pozwala na wielokrotne wykorzy­stanie kwasów żółciowych podczas wchłaniania substancji tłuszczowych w jelicie. W ciągu doby wątroba wydzie­la do jelita ok. 15-30 g soli kwasów żółciowych, z czego jedynie 0,5 g jest wydalane i w przybliżeniu tyle samo powstaje w wątrobie, aby wyrównać ubytek. Mechanizm działania niektórych leków przeciwmiażdżycowych po­lega na hamowaniu krążenia wątrobowo-jelitowego żół­ci (związki te wiążą i wydalają kwasy żółciowe z kałem, przerywając ich wątrobowo-jelitowe krążenie, co powo­duje kompensacyjny wzrost gęstości receptorów na hepa­tocytach oraz większy wychwyt miażdżycorodnych LDL przez wątrobę).

Inne mechanizmy korzystnego działania LF w normaliza­cji procesów metabolicznych mogą obejmować działanie przeciwzapalne, związane z neutralizacją LPS oraz mo­dulacją wydzielania i/lub aktywności cytokin, chemokin, czynników wzrostowych, cząsteczek kostymulujących, ad­hezyjnych i innych, które uczestniczą w rozwoju zapale­nia [35]. Stwierdzono ponadto wiązanie LF do produktów glikacji białek (AGE) [68]. Związki te powstają na skutek nieenzymatycznej glikozylacji białek i występują niemal we wszystkich ludzkich tkankach. Ich ilość wzrasta z pro­cesami starzenia się i rozwoju niektórych schorzeń (miaż­dżycy, cukrzycy, arteriosklerozy, nefropatii, chorób neu­rodegeneracyjnych). Receptory AGE występują na wielu komórkach, m.in. monocytach, makrofagach, komórkach śródbłonka, mikrogleju, astrocytach. Interakcja AGE z ko­mórkami prowadzi do ich aktywacji: uwolnienia cytokin prozapalnych, czynników wzrostu i wywołania stresu oksy­dacyjnego. AGE są jednym z czynników kojarzonych z roz­wojem zapalenia podczas zespołu metabolicznego. Można sądzić, że związanie AGE przez LF będzie utrudniało ich wiązanie do komórek, a zatem osłabiało aktywność proza­palną. Przerwanie kaskady procesów zapalnych przez LF może ograniczyć rozwój zaburzeń metabolicznych charak­terystycznych dla zespołu metabolicznego.

Jak wykazały badania sprzed kilku lat, otyłość i insuli­nooporność mogą się wiązać z deficytem IL-18 w ustro­ju [52]. U myszy z nokautem genu IL-18 lub jej receptora stwierdzono hiperfagię, otyłość, hiperglikemię oraz ob­niżoną wrażliwość na insulinę. Molekularny mechanizm zaburzeń obejmował zwiększoną ekspresję genów zwią­zanych z glukoneogenezą wskutek defektywnej fosforyla­cji czynnika STAT3. Korzystne działanie LF w otyłości i insulinooporności może zatem wynikać z indukcji IL-18. Wpływ LF na wydzielanie tej cytokiny potwierdzono w układach in vitro oraz testach na zwierzętach i ludziach. Na przykład, znacznie zwiększone osoczowe poziomy IL-18 obserwowano u pacjentów z zapaleniem wątroby typu C leczonych bydlęcą LF [26]. Przez niektórych badaczy IL-18 uważana jest nawet za farmakodynamiczny wskaź­nik aktywności LF podanej doustnie [22].

Jak już wspomniano, endogenna LF była wyraźnie sko­relowana ze wskaźnikami metabolizmu glukozy zarówno u osób zdrowych, jak i otyłych oraz z nietolerancją gluko­zy [15,45,46]. To sugeruje udział białka w przemianach glukozy, co potwierdzono w cytowanych już testach in vitro. LF mianowicie stymulowała fosforylację indukowa­nej przez insulinę kinazy (473Ser)Akt, której fosforylacja i aktywność są obniżone w stanie oporności komórek na insulinę. Białko działało w podobny sposób zarówno na mysie komórki linii 3T3-L1 oraz ludzkie linii HepG2 [47], jak i preadipocyty ludzkie z tkanki podskórnej i brzusznej [48]. LF była aktywna również gdy wrażliwość komórek na insulinę jest mniejsza (obecność cytokin prozapalnych lub deksametazonu w hodowli) [47]. Jednocześnie z ak­tywacją (473Ser)Akt obserwowano lepsze wykorzystanie glukozy przez komórki inkubowane z LF. W cytowanym badaniu LF działała w zbliżony sposób na komórki tkan­ki tłuszczowej podskórnej i wisceralnej.

LF ponadto działała regulacyjnie na układ insulinopodob­nych czynników wzrostu (insulin-like growth factor, IGF) [4]. Obejmuje on zarówno białkowe czynniki wzrostu ko­mórek, jak i ich receptory oraz białka regulacyjne: insu­linę, IGF-1, IGF-2; 3 receptory dużego powinowactwa: IGF-1R, IGF-2R i receptor insulinowy (insulin-R); 6 bia­łek wiążących IGF (IGF binding protein, IGFBP), które wiążą IGF z dużym powinowactwem oraz 9 białek zwią­zanych z IGFBP (IGFBP-related protein, IGFBP-rP), które wiążą IGF z małym powinowactwem. Składniki systemu IGF są powszechne w organizmie, działając jako media­tory wzrostu, rozwoju i różnicowania oraz czynniki endo­krynne zapobiegające apoptozie. Badania nad bydlęcą LF wykazały, że białko to może swoiście wiązać IGFBP-3 w mleku krowim oraz hodowli komórek nabłonkowych wymienia [4]. Związanie IGFBP-3 przez cząsteczkę LF usuwało z kompleksu IGF, co może zmieniać aktywność komórek przez umożliwienie wiązania IGF do recepto­ra IGF-1R. Autorzy uważają, że zjawisko to może mieć szczególne znaczenie w tkance wymienia podczas zapale­nia oraz przed porodem, kiedy ilości LF wydzielanej przez komórki są większe.

Badania z 2010 r. wykazały ponadto, że bydlęca LF wią­że cząsteczki cukrów [42]. Uzyskany poprzez ograniczoną proteolizę enzymatyczną natywnej LF płat C wiązał czą­steczki różnych cukrów spożywczych (m.in. glukozę, ga­laktozę, mannozę, maltozę, laktozę, sacharozę) ze stałymi wiązania 10^-4-10^-5 M. To sugeruje, że płat C podany do­ustnie mógłby sekwestrować cząsteczki cukrów przyjęte z pożywieniem, ograniczając/opóźniając ich wchłanianie do krążenia. W ten sposób (tzn. przez spowolnienie absorpcji węglowodanów w jelicie) działają niektóre leki przeciwcu­krzycowe. W dodatku, w testach in vitro płat C cząstecz­ki LF dodany (1 mg/ml) do osocza krwi zdrowych osób obniżał stężenie glukozy średnio ze 100 mg/ml do 85 mg/ml (zakres redukcji to 10-23% względem kontroli) [42]. Płat C cząsteczki LF jest oporny na proteolizę enzyma­tyczną [58], co umożliwia jego użycie w postaci doustnej. Zaprezentowane wyniki sugerują możliwość zastosowania tego fragmentu cząsteczki LF w leczeniu cukrzycy typu 2.

Zastosowanie LF u diabetyków może przynieść dodatko­wą korzyść, wpływając na gojenie ran i owrzodzeń, które są częstym powikłaniem cukrzycy. Trudno gojące się rany, przechodzące w owrzodzenia, to skutek obwodowej neu­ropatii, zmniejszonego dopływu krwi, ischemii i zakażeń. Cechą ran cukrzycowych jest chroniczny proces zapalny, nasilany przez RFT i nadkażenia bakteryjne, często prze­kształcające się w trudny do wyleczenia biofilm bakteryj­ny. Większa podatność na infekcje bakteryjne u cukrzy­ków może być skutkiem m.in. podniesionych poziomów AGE w tkankach i surowicy, które wiążąc się z białka­mi przeciwbakteryjnymi (w tym LF i lizozymem) ograni­czają ich aktywność [36]. Mechanizm ochronnego dzia­łania białka podczas gojenia ran obejmuje m.in. regulację procesów zapalnych, wpływ na aktywność fibroblastów i keratynocytów oraz procesy angiogenezy [64]. Jak dotąd, przeprowadzono próby kliniczne I i II fazy (n=55) z uży­ciem rHLF w leczeniu ran cukrzycowych. Wykazano brak niepożądanych działań oraz skuteczność białka: w grupie stosującej LF miejscowo w postaci żelu dwukrotnie czę­ściej dochodziło do zagojenia rany niż w grupie placebo [38]. Aktywność białka potwierdzono na modelu myszy diabetycznych db/db, gdzie rHLF użyta miejscowo promo­wała gojenie ran [14].

Wyniki testów przedklinicznych i klinicznych oraz obser­wacji klinicznych wykazujące udział LF w metabolizmie glukozy i lipidów oraz regulacji ciśnienia krwi z uwzględ­nieniem możliwych mechanizmów działania białka zebra­no w tabeli 1.

Tabela 1. Zestawienie testów przedklinicznych i klinicznych oraz obserwacji klinicznych wykazujących udział LF w metabolizmie glukozy i lipidów oraz regulacji ciśnienia krwi z uwzględnieniem możliwych mechanizmów działania białka

Podsumowanie

LF wydaje się obiecującym środkiem dietetycznym pomoc­nym w profilaktyce i leczeniu chorób metabolicznych: oty­łości, nietolerancji glukozy/cukrzycy typu 2, dyslipidemii oraz nadciśnienia. Tym bardziej że jak dotąd brak związ­ków o tak szerokim zakresie działania, które jednocześnie regulowałyby homeostazę lipidów i glukozy oraz ciśnienie krwi. Co należy podkreślić, w żadnym z dotychczas prze­prowadzonych testów na zwierzętach i ludziach LF nie była toksyczna i nawet jej długotrwałe przyjmowanie w dużych dawkach nie powodowało żadnych działań niepożądanych [39,67]. Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (Food and Drug Administration, FDA) nadała LF bydlęcej status GRAS (generally recognized as safe), czyli produktu uzna­wanego za bezpieczny [7] i na tej podstawie BLF jest uży­wana jako suplement diety i składnik różnych produktów spożywczych, w tym mieszanek mlecznych dla niemowląt. Niedawno również Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (European Food Safety Authority, EFSA) uznał BLF za bezpieczny składnik żywności [11]. Całkowite bez­pieczeństwo użycia LF jest tym ważniejsze, że wiele z leków używanych w otyłości, cukrzycy czy dyslipidemii odznacza się toksycznością i ma mniej lub bardziej poważne nieko­rzystne działania. I tak np. niektóre z leków hipolipemizu­jących (kwas nikotynowy i pochodne) obniżają wprawdzie cholesterol i TG, ale jednocześnie mogą pogarszać toleran­cję glukozy, a ich działanie diabetogenne często staje się przeciwwskazaniem do ich użycia.

Bydlęca LF może być dodawana do produktów spożyw­czych, np. mleka lub jogurtu, których spożycie jest pożą­dane ze względu na obecność również innych, poza LF, aktywnych składników [79]. Jak już wspomniano, przyj­mowanie LF w takiej postaci było skuteczne w leczeniu łojotokowych chorób skóry [31]. Jak dotąd, na rynku pol­skim nie są jednak dostępne produkty mleczne wzbogaco­ne w LF, choć w niektórych państwach (np. Japonii) już od wielu lat można kupić m.in. mleko, sery i jogurty z dodat­kiem bydlęcej LF [49]. BLF można również przyjmować w postaci preparatów – suplementów diety, których obec­nie jest duży wybór, również w Polsce. Korzystne wydaje się łączenie LF z innymi składnikami, np. witaminami A, E i C o właściwościach przeciwutleniających oraz bakteria­mi probiotycznymi i prebiotykami (np. błonnikiem), które korzystnie wpływają na homeostazę organizmu, m.in. po­przez regulację składu mikroflory jelitowej. Niedawna pró­ba kliniczna na otyłych osobach wykazała dużą skutecz­ność preparatu zawierającego aktywne peptydy serwatki mleka, leucynę oraz wapń (Prolibra^®) [17]. Jego przyjmo­wanie w ciągu 12 tygodni znacznie przyspieszyło utratę tkanki tłuszczowej, chroniąc jednocześnie masę mięśniową.

Należy podkreślić, że przyjmowanie LF może stanowić tylko jeden z elementów w walce z otyłością i zaburze­niami metabolizmu energii i lipidów. Należy pamiętać przede wszystkim o ważnych zasadach dietetycznych, nie tylko o składzie i kaloryczności posiłków (mniej węglo­wodanów prostych, tłuszczów nasyconych i mniej kalo­rii), ale też sposobie ich spożywania: korzystniej często, ale w mniejszych ilościach. Już od dawna bowiem wiado­mo, że dowóz całodziennej porcji energii w postaci jedno­razowego obfitego posiłku prowadzi do zwiększenia stę­żenia cholesterolu oraz upośledzonej tolerancji glukozy i rozwoju otyłości [41]. Nie mniej ważny dla zachowania równowagi metabolizmu jest wpływ wysiłku fizycznego (czyli odpowiednie wydatkowanie dostarczonej energii). Co istotne, a często pomijane, to wpływ stresu psychicz­nego na metabolizm. Stwierdzono np., że u księgowych w okresie sporządzania bilansów, a u studentów w czasie sesji egzaminacyjnej, stężenie cholesterolu we krwi zwięk­sza się. Wyższe poziomy lipidów obserwowano też u osób o określonej konstrukcji psychicznej, tj. ambitnych, dążą­cych do sukcesu, ze skłonnością do współzawodnictwa. Długotrwały stres, jak już wspomniano, wpływa m.in. na rozwój niebezpiecznej brzusznej postaci otyłości. W więk­szości przypadków połączenie trzech wymienionych ele­mentów: ustabilizowanie trybu życia, połączone ze zmianą diety oraz zwiększeniem aktywności fizycznej, prowadzi do skutecznego zmniejszenia masy ciała i normalizacji metabolizmu ustroju.

PIŚMIENNICTWO

[1] Artym J.: Udział laktoferryny w gospodarce żelazem w organizmie. Część I. Wpływ laktoferryny na wchłanianie, transport i magazynowanie żelaza. Postępy Hig. Med. Dośw., 2008; 62: 599-612
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[2] Artym J., Zimecki M.: The effects of lactoferrin on myelopoiesis: can we resolve the controversy? Postępy Hig. Med. Dośw., 2007; 61: 129-150
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[3] Bartosz G.: Druga twarz tlenu. Wolne rodniki w przyrodzie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2003

[4] Baumrucker C.R., Erondu N.E.: Insulin-like growth factor (IGF) system in the bovine mammary gland and milk. J. Mammary Gland Biol. Neoplasia, 2000; 5: 53-64
[PubMed]  

[5] Brandl N., Zemann A., Kaupe I., Marlovits S., Huettinger P., Goldenberg H., Huettinger M.: Signal transduction and metabolism in chondrocytes is modulated by lactoferrin. Osteoarthritis Cartilage, 2010; 18: 117-125
[PubMed]  

[6] Cani P.D., Amar J., Iglesias M.A., Poggi M., Knauf C., Bastelica D., Neyrinck A.M., Fava F., Tuohy K.M., Chabo C., Waget A., Delmée E., Cousin B., Sulpice T., Chamontin B., Ferrieres J., Tanti J.F., Gibson G.R., Casteilla L., Delzenne N.M., Alessi M.C., Burcelin R.: Metabolic endotoxemia initiates obesity and insulin resistance. Diabetes, 2007; 56: 1761-1772
[PubMed]  

[7] CFSAN/Office of Food Additive Safety. Agency response letter: GRAS notice No. GRN 000077. U.S. Food and Drug Administration Web site (02.09.2012)
http://www.fda.gov/Food/FoodingredientsPackaging/GenerallyRecognizedasSafeGRAS/GRASListings/ucm154188.htm

[8] Crawford S.E., Borensztajn J.: Plasma clearance and liver uptake of chylomicron remnants generated by hepatic lipase lipolysis: evidence for a lactoferrin-sensitive and apolipoprotein E-independent pathway. J. Lipid Res., 1999; 40: 797-805
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[9] Dandona P., Aljada A., Bandyopadhyay A.: Inflammation: the link between insulin resistance, obesity and diabetes. Trends Immunol., 2004; 25: 4-7
[PubMed]  

[10] Eckel R.H., Grundy S.M., Zimmet P.Z.: The metabolic syndrome. Lancet, 2005; 365: 1415-1428
[PubMed]  

[11] EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA): Scientific opinion on bovine lactoferrin. EFSA J., 2012; 10: 2701
[Abstract]  [Full Text PDF]  

[12] Egan B.M.: Insulin resistance and the sympathetic nervous system. Curr. Hypertens. Rep., 2003; 5: 247-254
[PubMed]  

[13] Elgazar-Carmon V., Rudich A., Hadad N., Levy R.: Neutrophils transiently infiltrate intra-abdominal fat early in the course of high-fat feeding. J. Lipid Res., 2008; 49: 1894-1903
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[14] Engelmayer J., Blezinger P., Varadhachary A.: Talactoferrin stimulates wound healing with modulation of inflammation. J. Surg. Res., 2008; 149: 278-286
[PubMed]  

[15] Fernández-Real J.M., Garcia-Fuentes E., Moreno-Navarrete J.M., Murri-Pierri M., Garrido-Sánchez L., Ricart W., Tinahones F.: Fat overload induces changes in circulating lactoferrin that are associated with postprandial lipemia and oxidative stress in severely obese subjects. Obesity, 2010; 18: 482-488
[PubMed]  

[16] Ferrannini E., Buzzigoli G., Bonadonna R., Giorico M.A., Oleggini M., Graziadei L., Pedrinelli R., Brandi L., Bevilacqua S.: Insulin resistance in essential hypertension. N. Engl. J. Med., 1987; 317: 350-357
[PubMed]  

[17] Frestedt J.L., Zenk J.L., Kuskowski M.A., Ward L.S., Bastian E.D.: A whey-protein supplement increases fat loss and spares lean muscle in obese subjects: a randomized human clinical study. Nutr. Metab., 2008; 5: 8
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[18] Gibbons J.A., Kanwar R.K., Kanwar J.R.: Lactoferrin and cancer in different cancer models. Front. Biosci., 2011; 3: 1080-1088
[PubMed]  

[19] Goretzki L., Mueller B.M.: Low-density-lipoprotein-receptor-related protein (LRP) interacts with a GTP-binding protein. Biochem. J., 1998; 336: 381-386
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[20] Grey A., Banovic T., Zhu Q., Watson M., Callon K., Palmano K., Ross J., Naot D., Reid I.R., Cornish J.: The low density lipoprotein receptor-related protein 1 is a mitogenic receptor for lactoferrin in osteoblastic cells. Mol. Endocrinol., 2004; 18: 2268-2278
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[21] Hayashida K., Takeuchi T., Ozaki T., Shimizu H., Ando K., Miyamoto A., Harada E.: Bovine lactoferrin has a nitric oxide-dependent hypotensive effect in rats. Am. J. Physiol. Regul. Integr. Comp. Physiol., 2004; 286: R359-R365
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[22] Hayes T.G., Falchook G.F., Varadhachary G.R., Smith D.P., Davis L.D., Dhingra H.M., Hayes B.P., Varadhachary A.: Phase I trial of oral talactoferrin alfa in refractory solid tumors. Invest. New Drugs, 2006; 24: 233-240
[PubMed]  

[23] Hofmann S.M., Zhou L., Perez-Tilve D., Greer T., Grant E., Wancata L., Thomas A., Pfluger P.T., Basford J.E., Gilham D., Herz J., Tschöp M.H., Hui D.Y.: Adipocyte LDL receptor-related protein-1 expression modulates postprandial lipid transport and glucose homeostasis in mice. J. Clin. Invest., 2007; 117: 3271-3282
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[24] Huettinger M., Retzek H., Hermann M., Goldenberg H.: Lactoferrin specifically inhibits endocytosis of chylomicron remnants but not α-macroglobulin. J. Biol. Chem., 1992; 267: 18551-18557
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[25] Ibrahim M.M.: Subcutaneous and visceral adipose tissue: structural and functional differences. Obes. Rev., 2010; 11: 11-18
[PubMed]  

[26] Ishii K., Takamura N., Shinohara M., Wakui N., Shin H., Sumino Y., Ohmoto Y., Teraguchi S., Yamauchi K: Long-term follow-up of chronic hepatitis C patients treated with oral lactoferrin for 12 months. Hepatol. Res., 2003; 25: 226-233
[PubMed]  

[27] Jenssen H., Hancock R.E.: Antimicrobial properties of lactoferrin. Biochimie, 2009; 91: 19-29
[PubMed]  

[28] Ji Z.S., Mahley R.W.: Lactoferrin binding to heparan sulfate proteoglycans and the LDL receptor-related protein. Further evidence supporting the importance of direct binding of remnant lipoproteins to HSPG. Arterioscler. Thromb., 1994; 14: 2025-2031
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[29] Kajikawa M., Ohta T., Takase M., Kawase K., Shimamura S., Matsuda I.: Lactoferrin inhibits cholesterol accumulation in macrophages mediated by acetylated or oxidized low-density lipoproteins. Biochim. Biophys. Acta, 1994; 1213: 82-90
[PubMed]  

[30] Karbowska A., Boratyńska M., Klinger M.: Rezystyna – czynnik patogenetyczny czy biomarker zaburzeń metabolicznych i zapalenia? Postępy Hig. Med. Dośw., 2009; 63: 485-491
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[31] Kim J., Ko Y., Park Y.K., Kim N.I., Ha W.K., Cho Y.: Dietary effect of lactoferrin-enriched fermented milk on skin surface lipid and clinical improvement of acne vulgaris. Nutrition, 2010; 26: 902-909
[PubMed]  

[32] Kim J.Y., van de Wall E., Laplante M., Azzara A., Trujillo M.E., Hofmann S.M., Schraw T., Durand J.L., Li H., Li G., Jelicks L.A., Mehler M.F., Hui D.Y., Deshaies Y., Shulman G.I., Schwartz G.J., Scherer P.E.: Obesity-associated improvements in metabolic profile through expansion of adipose tissue. J. Clin. Invest., 2007; 117: 2621-2637
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[33] Kimoto H.: Case report of 4 patients on the improvement of serum lipids by the enteric-coated LF tablets. Progr. Medicine, 2003; 23: 1519-1523

[34] LaForce F.M., Boose D.S.: Release of lactoferrin by polymorphonuclear leukocytes after aerosol challenge with Escherichia coli. Infect. Immun., 1987; 55: 2293-2295
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[35] Latorre D., Berlutti F., Valenti P., Gessani S., Puddu P.: LF immunomodulatory strategies: mastering bacterial endotoxin. Biochem. Cell Biol., 2012; 90: 269-278
[PubMed]  

[36] Li Y.M., Tan A.X., Vlassara H.: Antibacterial activity of lysozyme and lactoferrin is inhibited by binding of advanced glycation-modified proteins to a conserved motif. Nat. Med., 1995; 1: 1057-1061
[PubMed]  

[37] Lillis A.P., Van Duyn L.B., Murphy-Ullrich J.E., Strickland D.K.: LDL receptor-related protein 1: unique tissue-specific functions revealed by selective gene knockout studies. Physiol. Rev., 2008; 88: 887-918
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[38] Lyons T.E., Miller M.S., Serena T., Sheehan P., Lavery L., Kirsner R.S., Armstrong D.G., Reese A., Yankee E.W., Veves A.: Talactoferrin alfa, a recombinant human lactoferrin promotes healing of diabetic neuropathic ulcers: a phase 1/2 clinical study. Am. J. Surg., 2007; 193: 49-54
[PubMed]  

[39] Manzoni P., Stolfi I., Messner H., Cattani S., Laforgia N., Romeo M.G., Bollani L., Rinaldi M., Gallo E., Quercia M., Maule M., Mostert M., Decembrino L., Magaldi R., Mosca F., Vagnarelli F., Memo L., Betta P.M., Stronati M., Farina D., Italian Task Force for the Study and Prevention of Neonatal Fungal Infections – the Italian Society of Neonatology: Bovine lactoferrin prevents invasive fungal infections in very low birth weight infants: a randomized controlled trial. Pediatrics, 2012; 129: 116-123
[PubMed]  

[40] Meilinger M., Haumer M., Szakmary K.A., Steinbock F., Scheiber B., Goldenberg H., Huettinger M.: Removal of lactoferrin from plasma is mediated by binding to low density lipoprotein receptor-related protein/α₂-macroglobulin receptor and transport to endosomes. FEBS Lett., 1995; 360: 70-74
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[41] Michajlik A., Sznajderman M.: Lipidy i lipoproteiny osocza. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1986

[42] Mir R., Kumar R.P., Singh N., Vikram G.P., Sinha M., Bhushan A., Kaur P., Srinivasan A., Sharma S., Singh T.P.: Specific interactions of C-terminal half (C-lobe) of lactoferrin protein with edible sugars: binding and structural studies with implications on diabetes. Int. J. Biol. Macromol., 2010; 47: 50-59
[PubMed]  

[43] Misra U.K., Chu C.T., Gawdi G., Pizzo S.V.: The relationship between low density lipoprotein-related protein/α₂-macroglobulin (α₂M) receptors and the newly described α₂M signaling receptor. J. Biol. Chem., 1994; 269: 18303-18306
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[44] Moreno-Navarrete J.M., Fernández-Real J.M.: Antimicrobial-sensing proteins in obesity and type 2 diabetes: the buffering efficiency hypothesis. Diabetes Care, 2011; 34 (Suppl. 2): S335-S341
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[45] Moreno-Navarrete J.M., Ortega F.J., Bassols J., Castro A., Ricart W., Fernandez-Real J.M.: Association of circulating lactoferrin concentration and 2 nonsynonymous LTF gene polymorphisms with dyslipidemia in men depends on glucose-tolerance status. Clin. Chem., 2008; 54: 301-309
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[46] Moreno-Navarrete J.M., Ortega F.J., Bassols J., Ricart W., Fernández-Real J.M.: Decreased circulating lactoferrin in insulin resistance and altered glucose tolerance as a possible marker of neutrophil dysfunction in type 2 diabetes. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2009; 94: 4036-4044
[PubMed]  

[47] Moreno-Navarrete J.M., Ortega F.J., Ricart W., Fernandez-Real J.M.: Lactoferrin increases (172Thr)AMPK phosphorylation and insulin-induced (p473Ser)AKT while impairing adipocyte differentiation. Int. J. Obes., 2009; 33: 991-1000
[PubMed]  

[48] Moreno-Navarrete J.M., Ortega F., Sabater M., Ricart W., Fernández-Real J.M.: Proadipogenic effects of lactoferrin in human subcutaneous and visceral preadipocytes. J. Nutr. Biochem., 2011; 22: 1143-1149
[PubMed]  

[49] Morinaga Milk Industry Co. Ltd. (12.09.2012)
http://www.morinagamilk.co.jp/english/

[50] Mueller E.A., Trapp S., Frentzel A., Kirch W., Brantl V.: Efficacy and tolerability of oral lactoferrin supplementation in mild to moderate acne vulgaris: an exploratory study. Curr. Med. Res. Opin., 2011; 27: 793-797
[PubMed]  

[51] Nam M.S., Cho M.C., Bae H.C., Yoon D.Y.: Effects of lactoferrin on adipogenesis in 3t3-l1 cells and obesity mice. Biochem. Cell Biol., 2006; 84: 399 (Abstracts of the 7th International Conference on Lactoferrin)
http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/handle/10289/1349/Bio%20and%20cell%20bio.pdf?sequence=1

[52] Netea M.G., Joosten L.A., Lewis E., Jensen D.R., Voshol P.J., Kullberg B.J., Tack C.J., van Krieken H., Kim S.H., Stalenhoef A.F., van de Loo F.A., Verschueren I., Pulawa L., Akira S., Eckel R.H., Dinarello C.A., van den Berg W., van der Meer J.W.: Deficiency of interleukin-18 in mice leads to hyperphagia, obesity and insulin resistance. Nat. Med., 2006; 12: 650-656
[PubMed]  

[53] Ono T., Morishita S., Fujisaki C., Ohdera M., Murakoshi M., Iida N., Kato H., Miyashita K., Iigo M., Yoshida T., Sugiyama K., Nishino H.: Effects of pepsin and trypsin on the anti-adipogenic action of lactoferrin against pre-adipocytes derived from rat mesenteric fat. Br. J. Nutr., 2011; 105: 200-211
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[54] Ono T., Murakoshi M., Suzuki N., Iida N., Ohdera M., Iigo M., Yoshida T., Sugiyama K., Nishino H.: Potent anti-obesity effect of enteric-coated latoferrin: decrease in visceral fat accumulation in Japanese men and women with abdominal obesity after 8-week administration of enteric-coated lactoferrin tablets. Br. J. Nutr., 2010; 104: 1688-1695
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[55] Pilvi T.K., Harala S., Korpela R., Mervaala E.M.: Effects of high-calcium diets with different whey proteins on weight loss and weight regain in high-fat-fed C57BL/6J mice. Br. J. Nutr., 2009; 102: 337-341
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[56] Program prewencji i leczenia cukrzycy w Polsce na lata 2010-2011. Informacja prasowa Ministerstwa Zdrowia, Biuro Prasy i Promocji, Warszawa, 28 października 2011 (02.09.2012)
http://www.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/info_prasowa_cukrzyca_28102011.pdf

[57] Ruiz-Giménez P., Ibánez A., Salom J.B., Marcos J.F., López-Diez J.J., Vallés S., Torregrosa G., Alborch E., Manzanares P.: Antihypertensive properties of lactoferricin B-derived peptides. J. Agric. Food Chem., 2010; 58: 6721-6727
[PubMed]  

[58] Sharma S., Singh T.P., Bhatia K.L.: Preparation and characterization of the N and C monoferric lobes of buffalo lactoferrin produced by proteolysis using proteinase K. J. Dairy Res., 1999; 66: 81-90
[PubMed]  

[59] Shimizu H.: Development of an enteric-coated lactoferrin tablet and its application. Biometals, 2004; 17: 343-347
[PubMed]  

[60] Suginohara Y., Miyazaki A., Hakamata H., Sakamoto Y., Ohta T., Matsuda I., Horiuchi S.: The heparin-bound fraction of human lipoprotein-deficient serum inhibits endocytic uptake of oxidized low density lipoprotein by macrophages. Atherosclerosis, 1996; 120: 167-179
[PubMed]  

[61] Szopa M., Sieradzki J.: Zespół metaboliczny: kliniczno-teoretyczna dyskusja nad rozpoznaniem. Diabetologia Praktyczna, 2005; 6: 312-318
[Abstract]  [Full Text PDF]  

[62] Szopa M., Skupień J.: Omentyna – nowa adipokina w kontekście założeń nowej definicji zespołu metabolicznego (IDF 2005). Diabetologia Praktyczna, 2007; 8: 35-39
[Abstract]  [Full Text PDF]  

[63] Szostak W.B., Cybulska B.: Żywienie w hiperlipidemii. W: Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Red. J. Hasik i J. Gawęcki. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003; 136-153

[64] Takayama Y., Aoki R.: Roles of lactoferrin on skin wound healing. Biochem. Cell Biol., 2012; 90: 497-503
[PubMed]  

[65] Takeuchi T., Kitagawa H., Harada E.: Evidence of lactoferrin transportation into blood circulation from intestine via lymphatic pathway in adult rats. Exp. Physiol., 2004; 89: 263-270
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[66] Takeuchi T., Shimizu H., Ando K., Harada E.: Bovine lactoferrin reduces plasma triacylglycerol and NEFA accompanied by decreased hepatic cholesterol and triacylglycerol contents in rodents. Br. J. Nutr., 2004; 91: 533-538
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[67] Tamano S., Sekine K., Takase M., Yamauchi K., Iigo M., Tsuda H.: Lack of chronic oral toxicity of chemopreventive bovine lactoferrin in F344/DuCrj rats. Asian Pac. J. Cancer Prev., 2008; 9: 313-316
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[68] Thornalley P.J.: Cell activation by glycated proteins. AGE receptors, receptor recognition factors and functional classification of AGEs. Cell. Mol. Biol., 1998; 44: 1013-1023
[PubMed]  

[69] Tripathy D., Mohanty P., Dhindsa S., Syed T., Ghanim H., Aljada A., Dandona P.: Elevation of free fatty acids induces inflammation and impairs vascular reactivity in healthy subjects. Diabetes, 2003; 52: 2882-2887
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[70] Vassiliou G., Benoist F., Lau P., Kavaslar G.N., McPherson R.: The low density lipoprotein receptor-related protein contributes to selective uptake of high density lipoprotein cholesteryl esters by SW872 liposarcoma cells and primary human adipocytes. J. Biol. Chem., 2001; 276: 48823-48830
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[71] Velliyagounder K., Kaplan J.B., Furgang D., Legarda D., Diamond G., Parkin R.E., Fine D.H.: One of two human lactoferrin variants exhibits increased antibacterial and transcriptional activation activities and is associated with localized juvenile periodontitis. Infect. Immun., 2003; 71: 6141-6147
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[72] Vogel H.J.: Lactoferrin, a bird’s eye view. Biochem. Cell Biol., 2012; 90: 233-244
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[73] Walrand S., Guillet C., Boirie Y., Vasson M.P.: In vivo evidences that insulin regulates human polymorphonuclear neutrophil functions. J. Leukoc. Biol., 2004; 76: 1104-1110
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[74] Willnow T.E., Goldstein J.L., Orth K., Brown M.S., Herz J.: Low density lipoprotein receptor-related protein and gp330 bind similar ligands, including plasminogen activator-inhibitor complexes and lactoferrin, an inhibitor of chylomicron remnant clearance. J. Biol. Chem., 1992; 267: 26172-26180
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[75] Wu Y.M., Juo S.H., Ho Y.P., Ho K.Y., Yang Y.H., Tsai C.C.: Association between lactoferrin gene polymorphisms and aggressive periodontitis among Taiwanese patients. J. Periodontal Res., 2009; 44: 418-424
[PubMed]  

[76] Yagi M., Suzuki N., Takayama T., Arisue M., Kodama T., Yoda Y., Numasaki H., Otsuka K., Ito K.: Lactoferrin suppress the adipogenic differentiation of MC3T3-G2/PA6 cells. J. Oral Sci., 2008; 50: 419-425
[PubMed]  

[77] Zhang X., Beynen A.C.: Lowering effect of dietary milk-whey protein v. casein on plasma and liver cholesterol concentrations in rats. Br. J. Nutr., 1993; 70: 139-146
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[78] Ziere G.J., Bijsterbosch M.K., van Berkel T.J.: Removal of 14 N-terminal amino acids of lactoferrin enhances its affinity for parenchymal liver cells and potentiates the inhibition of β-very low density lipoprotein binding. J. Biol. Chem., 1993; 268: 27069-27075
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[79] Zimecki M., Kruzel M.L.: Milk-derived proteins and peptides of potential therapeutic and nutritive value. J. Exp. Ther. Oncol., 2007; 6: 89-106
[PubMed]  

Autorka deklaruje brak potencjalnych konfliktów interesów.

Full text