Streszczenie

Dysregulacja procesu transmisji sygnału na poziomie komórkowym, wynikająca z genetycz­nych nieprawidłowości, jest istotnym czynnikiem inicjacji, promocji i progresji nowotworów. Możliwość kontrolowania aktywności odpowiednich białek przekaźnikowych oraz normalizacji wymienionych zaburzeń za pomocą swoistych inhibitorów stanowi ideę terapii celowanej mole­kularnie, która umożliwia współczesnej medycynie wpływanie na przebieg onkogenezy oraz sku­teczne leczenie niektórych chorób nowotworowych. W pracy scharakteryzowano najważniejsze leki stosowane w terapii celowanej molekularnie, do których należą: przeciwciała monoklonal­ne oraz drobnocząsteczkowe inhibitory kinaz tyrozynowych, z uwzględnieniem ich budowy che­micznej, punktu uchwytu, mechanizmu działania i zastosowania w lecznictwie. Przedstawiono także charakterystykę cząsteczek predysponujących do włączenia do rutynowej praktyki klinicz­nej, które obecnie oceniane są pod względem bezpieczeństwa i skuteczności przeciwnowotwo­rowej w przebiegu rozlicznych badań klinicznych fazy I, II i III, a także substancji będących na etapie badań przedklinicznych. Ponadto wskazano dalsze kierunki rozwoju w dziedzinie medy­cyny i farmacji onkologicznej, do których należą systematyczne poszukiwania nowych zaburzeń molekularnych odpowiedzialnych za rozwój chorób nowotworowych, działania mające na celu poprawę parametrów farmakologicznych istniejących już inhibitorów oraz dążenia do uniezależ­nienia ich aktywności od zjawiska oporności lekowej. Podkreślono także rolę indywidualizacji leczenia onkologicznego, z czym nieodłącznie związana jest konieczność określenia wiarygod­nych czynników predykcyjnych stanowiących podstawę selekcji chorych do odpowiedniego sche­matu terapeutycznego.

Słowa kluczowe:drobnocząsteczkowe inhibitory kinaz • transmisja sygnału • onkologia • przeciwciała monoklonalne • badania kliniczne

Summary

Deregulation of cellular signal transduction, caused by gene mutations, has been recognized as a basic factor of cancer initiation, promotion and progression. Thus, the ability to control the ac­tivity of overstimulated signal molecules by the use of appropriate inhibitors became the idea of targeted cancer therapy, which has provided an effective tool to normalize the molecular disor­ders in malignant cells and to treat certain types of cancer. The molecularly targeted drugs are di­vided into two major pharmaceutical classes: monoclonal antibodies and small-molecule kinase inhibitors. This review presents a summary of their characteristics, analyzing their chemical struc­tures, specified molecular targets, mechanisms of action and indications for use. Also the mole­cules subjected to preclinical trials or phase I, II and III clinical trials evaluating their efficiency and safety are presented. Moreover, the article discusses further perspectives for development of targeted therapies focusing on three major directions: systematic searching and discovery of new targets that are oncogenic drivers, improving the pharmacological properties of currently known drugs, and developing strategies to overcome drug resistance. Finally, the role of proper pharma­codiagnostics as a key to rational anticancer therapy has been emphasized since the verification of reliable predictive biomarkers is a basis of individualized medicine in oncology.

Key words:small-molecule kinase inhibitors • signal transmission • oncology • monoclonal antibodies • clinical trials

Wykaz skrótów:

Akt – kinaza serynowo-treoninowa (patrz PKB); ALK – anaplastyczna kinaza chłoniaka (anaplastic lymphoma receptor tyrosine kinase); ATP – kwas adenozynotrifosforowy; BAX – białko o funkcji proapoptotycznej; BCL-2 – białko o funkcji antyapoptotycznej; BCR – break point cluster region; BCR-ABL – onkogenna kinaza tyrozynowa, produkt genu fuzyjnego BCR-ABL; CAK – kinaza aktywująca CDK; cAMP – cykliczny adenozynomonofosforan; CAMs – białkowe cząsteczki adhezyjne (cellular adhesion molecules); CDK – kinazy zależne od cyklin (cyclin-dependent kinase); cKIT – receptor o aktywności kinazy tyrozynowej; DAG – diacyloglicerol; EGF – czynnik wzrostu śródbłonka (epidermal growth factor); EGFR – receptor dla czynnika wzrostu śródbłonka (epidermal growth factor receptor); EPH – kinaza receptora efryny; ERK 1/2 – kinaza aktywowana przez czynniki pozakomórkowe 1 i 2 (extracellular signal-regulated kinase 1 and 2); FGF – czynnik wzrostu fibroblastów (fibroblast growth factor); FGFR – receptor dla czynnika wzrostu fibroblastów (fibroblast growth factor receptor); FKBP12 – białko wiążące inhibitory mTOR; GDP – kwas guanozynodifosforowy; GIST – nowotwory wywodzące się z podścieliska przewodu pokarmowego (gastrointestinal stromal tumours); GTP – kwas guanozynotrifosforowy; HER1/2/3/4 – receptory dla naskórkowego czynnika wzrostu 1, 2, 3 i 4; IP3 – 1,4,5-trifosforan inozytolu; KRAS – białko z rodziny Ras (Kirsten rat sarkoma 2 viral oncogene homolog); MAP – białka aktywowane przez miogeny (miogen activated proteins); MAPK – kinaza białkowa aktywowana przez miogeny (mitogen-activated protein); MAP3K – kinaza kinazy kinazy białkowej aktywowanej przez miogeny (miogen activated kinase kinase kinase); MEK1/2 – kinaza kinazy białkowej aktywowanej mitogenami 1 i 2; MET – protoonkogen kodujący białko zwane czynnikiem wzrostu hepatocytów; MGMT – gen kodujący białko zaangażowane w mechanizmy naprawy DNA (methyl-guanine methyl transferase gene); mTOR – ssaczy cel rapamycyny, białkowa kinaza serynowo-treoninowa (mammalian target of rapamycin); NF-κβ – czynnik transkrypcyjny; p70S6K – białko efektorowe mTOR; PDGF – płytkopochodny czynik wzrostu (platelet-derived growth factor); PDGFR – receptor dla płytkopochodnego czynnika wzrostu (platelet-derived growth factor receptor); PDK1 – kinaza białkowa zależna od fosfatydyloinozytolu (3-phosphoinositide dependent protein kinase-1); PI3K – kinaza 3-fosfatydyloinozytolu; PIP2 – fosfatydyloinozytolo-(4,5)-bisfosforan; PIP3 – fosfatydyloinozytolo-(3,4,5)-trisfosforan; PKB – kinaza białkowa B (protein kinase B); PKC – kinaza białkowa C (protein kinase C); PLC – fosfolipaza C; PTEN – fosfataza PIP3 (phosphatase and tensin homolog deleted on chromosome ten); Raf – serynowo-treoninowa kinaza kinazy kinazy białkowej aktywowanej przez mitogeny; Ras – białko, błonowa GTP-aza odpowiedzialna za stymulację rozlicznych szlaków transmisji sygnałów; Smo – białko receptorowe uczestniczące w transmisji sygnału na drodze szlaku Hedgehog; Src – rodzina niereceptorowych kinaz tyrozynowych; TGF – transformujący czynnik wzrostu (transforming growth factor); VEGF – czynnik wzrostu śródbłonka (vascular endothelial growth factor); VEGFR – receptor czynnika wzrostu śródbłonka (vascular endothelial growth factor receptor).

Wstęp

Transformacja nowotworowa jest złożonym, wieloetapo­wym i długotrwałym procesem uwarunkowanym genetycz­nie, wynikającym z kumulacji wrodzonych oraz nabytych mutacji w obrębie genomu komórki prekursorowej, a także ze zmian epigenetycznych, prowadzących wspólnie do na­ruszenia jej systemu równowag metabolicznych. W prawi­dłowych warunkach cykl życiowy komórki jest wypadkową aktywności czynników proproliferacyjnych i proapoptotycz­nych, których współdziałanie gwarantuje utrzymanie home­ostazy w organizmie. W wyniku nagromadzonych niepra­widłowości w materiale genetycznym, komórki zmienione nowotworowo stają się autonomiczne względem mechani­zmów regulacyjnych i zaczynają się dzielić w sposób nie­kontrolowany, ze wzmożoną intensywnością przy jednocze­snym zmniejszeniu liczby komórek umierających. Badania molekularne potwierdziły, iż komórki nowotworowe są od­mienne fenotypowo od komórek zdrowych z charaktery­styczną ekspresją cech umożliwiających im patologiczną proliferację i ekspansję. Do cech tych należą m.in. nade­kspresja receptorów czynników wzrostu lub ich konstytu­tywna aktywacja, a także zdolność do tworzenia patolo­gicznych, proproliferacyjnych pętli autokrynnych [18,87].

Obecnie podstawową metodą leczenia chorych z nowotwo­rami rozsianymi jest tradycyjna chemioterapia systemowa z wykorzystaniem leków cytostatycznych. Ich działanie po­lega na indukcji apoptozy oraz na zahamowaniu mitozy przez zaburzanie cyklu komórkowego. Leki cytostatyczne nie działają wybiórczo, uszkadzając również zdrowe, szyb­ko proliferujące komórki gospodarza, takie jak: mielocyty, komórki nabłonkowe czy też gametocyty. Tak niewielka selektywność oraz wąski współczynnik terapeutyczny są przyczyną ich dużej toksyczności prowadzącej do uciąż­liwych i niebezpiecznych objawów niepożądanych, m.in. do: mielotoksyczności, nudności i wymiotów, wypadania włosów, kardiotoksyczności, pneumotoksyczności czy neu­rotoksyczności. Stanowi to poważny problem terapeutycz­ny, który znacząco ogranicza zastosowanie chemioterapii i jest przyczyną jej niezadowalającej skuteczności [80].

Rozwój wiedzy dotyczącej biologii molekularnej i genetyki nowotworów wskazał nowe kierunki poszukiwań skutecz­niejszych metod farmakoterapeutycznych, wykorzystują­cych odkrycia związane z transmisją sygnałów w komór­ce. Komunikacja między- i wewnątrzkomórkowa stanowi podstawę regulacji mechanizmów odpowiedzialnych za fundamentalne funkcje życiowe, takie jak wzrost, podział, różnicowanie i śmierć, a patologiczny wzrost lub spadek aktywności niektórych cząsteczek biorących udział w wy­mienionych procesach leży u podłoża progresji nowotwo­rowej. Dlatego molekularnymi punktami uchwytu nowych leków przeciwnowotworowych stały się przede wszystkim te białka przekaźnikowe, które uległy nadekspresji w wyni­ku mutacji bądź amplifikacji genu oraz takie, których inte­rakcja z lekiem powoduje zakłócenia w transmisji sygnałów przekazywanych przez cząsteczki właściwe dla procesu no­wotworzenia [18,87]. Idea terapii celowanej stanowi istotny postęp w zakresie indywidualizacji leczenia przeciwnowo­tworowego, ponieważ zgodnie z jej założeniami dobór odpo­wiedniej strategii terapeutycznej uzależniony jest od predys­pozycji genetycznych chorego, które determinują obecność lub brak swoistego celu molekularnego, charakterystycznego dla danego leku. Nie bez znaczenia pozostają również do­datkowe czynniki związane z płcią, wiekiem, rasą czy histo­logią guza, których ogólna ocena powinna stanowić podsta­wę klasyfikacji chorych do konkretnego schematu leczenia. Niestety określenie jednoznacznych kryteriów kwalifikacji chorych do terapii celowanej molekularnie jest niezwykle problematyczne i z tego powodu wciąż stanowi ogromne wyzwanie dla współczesnej medycyny [70].

Mechanizmy przekazywania informacji wkomórce a onkogeneza

Komunikacja międzykomórkowa odbywa się na zasadzie interakcji substancji sygnałowych, takich jak hormony, cy­tokiny czy czynniki wzrostu z zewnątrzkomórkową dome­ną białka receptorowego. Związanie substancji sygnałowej z receptorem jest warunkiem koniecznym, inicjującym ka­skadę reakcji biochemicznych we wnętrzu komórki doce­lowej i prowadzącym do zmiany aktywności białek efekto­rowych regulujących jej rozliczne funkcje życiowe. Proces aktywacji i przekazu sygnału do jądra komórkowego prze­biega wieloetapowo i za pośrednictwem kilku uniwersal­nych mechanizmów tworzących skomplikowaną, wewnątrz­komórkową sieć komunikacyjną. Mechanizmy te dotyczą takich procesów jak:
• transmisja sygnału przez receptory sprzężone z białkami G oraz receptory wykorzystujące cAMP lub IP3 i DAG jako wtórne przekaźniki,
• transmisja sygnału przez kanały wapniowe (związane z jonami Ca²⁺ jako wtórnym przekaźnikiem),
• transmisja sygnału przez receptory jonotropowe,
• przekaz informacji przez receptory z wewnętrzną, en­zymatyczną aktywnością kinaz,
• mobilizacja tlenku azotu,
• komunikacja za pośrednictwem receptorów integryn.

We współczesnej farmakoterapii onkologicznej podsta­wowe znaczenie ma przekaz sygnału mitogennego zwią­zany ze zmianami konformacyjnymi białek przekaźniko­wych, które stanowią kolejne ogniwa kaskad sygnałowych. Zmiana konformacji poszczególnych przekaźników jest wynikiem fosforylacji i defosforylacji ich reszt amino­kwasowych. Szczególną rolę w tych procesach biologicz­nych odgrywają reakcje fosforylacji tyrozyny, katalizato­rami których są tyrozynoswoiste kinazy białkowe. Wśród nich wyróżnia się:
• receptorowe kinazy tyrozynowe (zawierające zewnątrz­komórkową domenę wiążącą ligand),
• niereceptorowe kinazy tyrozynowe (kinazy związane z receptorami transbłonowymi i wolne kinazy).

Drugą istotną grupę kinaz stanowią kinazy serynowo-tre­oninowe przenoszące resztę fosforanową z ATP na sery­nę i treoninę.

Transmisja sygnału za pośrednictwem receptorowych ki­naz tyrozynowych przebiega kilkuetapowo i obejmuje na­stępującą sekwencję zdarzeń:
1. Interakcja liganda z receptorem.
2. Dimeryzacja receptorów.
3. Auto- i transfosforylacja reszt tyrozynowych w części cytoplazmatycznej dimeryzujących receptorów.
4. Wiązanie białek adaptorowych.
5. Aktywacja białka Ras.
6. Stymulacja serynowo-treoninowych kinaz MAP.

Kinazy MAP tworzą zhierarchizowane układy, w których poszczególne ogniwa aktywują łańcuchowo przez fosfory­lację ogniwa stojące niżej w szeregu, determinując w ten sposób odpowiedź komórki na rozmaite sygnały z ze­wnątrz, w postaci transkrypcji odpowiednich genów. Na ryc. 1 przedstawiono schemat przebiegu opisanych wy­żej procesów.

Ryc. 1. Uproszczony schemat transmisji sygnału w komórce za pośrednictwem receptora o aktywności kinazy tyrozynowej oraz punkty uchwytu nowoczesnych leków przeciwnowotworowych; Akt – kinaza serynowo-treoninowa (patrz PKB); ATP – kwas adenozynotrifosforowy; DAG – diacyloglicerol; EGF – czynnik wzrostu śródbłonka; EGFR – receptor czynnika wzrostu śródbłonka; ERK 1/2 – kinaza aktywowana przez czynniki pozakomórkowe 1 i 2; GDP – kwas guanozynodifosforowy; GTP – kwas guanozynotrifosforowy; IP3-1,4,5-trifosforan inozytolu; MEK 1/2 – kinaza kinazy białkowej aktywowanej miogenami 1 i 2; mTOR – ssaczy cel rapamycyny, białkowa kinaza serynowo-treoninowa; PDGF – płytkopochodny czynik wzrostu; PDGFR – receptor płytkopochodnego czynnika wzrostu; PI3K – kinaza 3-fosfatydyloinozytolu; PIP2 – fosfatydyloinozytolo-(4,5)-bisfosforan; PIP3 – fosfatydyloinozytolo-(3,4,5)-trisfosforan; PKB – kinaza białkowa B; PKC – kinaza białkowa C; PLC – fosfolipaza C; PTEN – fosfataza PIP3; Raf – serynowo-treoninowa kinaza kinazy kinazy białkowej aktywowanej przez mitogeny; Ras – białko, błonowa GTP-aza odpowiedzialna za stymulację rozlicznych szlaków transmisji sygnałów; VEGF – czynnik wzrostu śródbłonka; VEGFR – receptor czynnika wzrostu śródbłonka

Istotną rolę w reakcji transmisji sygnału w kaskadzie ty­rozyny pełni monomeryczne białko Ras, które jest małym białkiem G o aktywności GTP-azy, zakotwiczonym po we­wnętrznej stronie błony cytoplazmatycznej. Błonowe umiej­scowienie białka Ras jest możliwe dzięki obecności w jego strukturze motywu hydrofobowego dołączanego do łańcu­cha polipeptydowego w trakcie modyfikacji potranslacyj­nej w reakcji katalizowanej m.in. przez farnezylotransfe­razę. Białko Ras w postaci nieaktywnej połączone z GDP ulega aktywacji po wymianie GDP na GTP na skutek pro­cesów zachodzących w wyniku interakcji receptora z ago­nistą. Aktywne białko Ras stymuluje kaskadę kinaz MAP, w której pierwszym ogniwem jest serynowo-treoninowa kinaza Raf (kinaza kinazy kinazy białkowej aktywowanej przez mitogeny, MAP3K), która aktywuje kolejne białka przekaźnikowe. Informacja z białka Raf jest przenoszo­na na MEK1 i MEK2 a dalej na ERK1 i ERK2. Dochodzi wówczas do aktywacji czynników transkrypcyjnych w ją­drze komórkowym i do ekspresji genów związanych z pro­liferacją i różnicowaniem komórek. Geny kodujące biał­ka uczestniczące w procesie transmisji sygnału na drodze opisanego szlaku (tzw. szlaku Ras/Raf/MEK/ERK) są do­brze poznanymi protoonkogenami, a ich mutacje przyczy­niają się do inicjacji onkogenezy [104].

Aktywowany przez połączenie z agonistą receptor związa­ny z aktywnością kinazy tyrozynowej może, oprócz wią­zania białek adaptorowych i uruchamiania szlaku Ras/Raf/MEK/ERK, również przyłączać białka enzymatyczne, takie jak kinaza 3-fosfatydyloinozytolu (PI3K), która katalizu­je reakcję fosforylacji obecnego w błonie cytoplazmatycz­nej fosfolipidu PIP2 do PIP3. W ten sposób uruchomiona zostaje inna ścieżka przesyłu sygnałów, zwana PI3K/Akt/mTOR, gdzie główną rolę odgrywają dwie kinazy sery­nowo-treoninowe: kinaza białkowa B (PKB, zwana rów­nież Akt) oraz jej substrat mTOR, który jest regulatorem licznych procesów komórkowych, takich jak wytwarzanie VEGF, wzrost, proliferacja czy apoptoza. Przekaz sygnału drogą PI3K/Akt/mTOR jest dodatkowo uzależniony od ak­tywności fosfatazy PIP3 – PTEN (ryc. 1). Enzym ten jest czynnikiem supresorowym onkogenezy, dlatego w wielu zaawansowanych nowotworach (m.in. glejaku, czerniaku oraz raku żołądka, jajników, nerek, piersi i płuc) obserwo­wana jest mutacja powodująca jego wyciszenie, skutkująca wzrostem aktywności Akt oraz mTOR [42,49].

Budowa chemiczna oraz właściwości leków stosowanych w terapii celowanej molekularnie

Podstawową zaletą leków celowanych molekularnie jest wynikająca z ich mechanizmu działania wybiórczość i bar­dziej korzystny w porównaniu z tradycyjnymi cytostaty­kami profil toksyczności. Działają one na ściśle określone cząsteczki odpowiadające za nieprawidłowe cechy komó­rek nowotworowych, do których w większości należą ele­menty opisanych wyżej ścieżek przesyłu sygnałów. W ob­rębie omawianej grupy leków można wyróżnić następujące podgrupy: przeciwciała monoklonalne, drobnocząsteczko­we inhibitory kinaz, peptydy oraz flawonoidy.

Przeciwciała monoklonalne

Przeciwciała monoklonalne zbudowane są z czterech łań­cuchów polipeptydowych: dwóch lekkich oraz dwóch cięż­kich, połączonych mostkiem disiarczkowym. W obydwu ty­pach łańcuchów występują części zmienne (wiążące antygen) oraz części stałe. Ich układ tworzy kształt zbliżony do litery „Y”. Ramiona krótkie to tzw. fragment Fab (fragment anty­gen binding), na którym umiejscowiona jest antydeterminan­ta rozpoznająca antygen, natomiast pozostała część to frag­ment Fc pełniący funkcję efektorową. Ze względu na dużą masę cząsteczkową (~150 kDa) przeciwciała monoklonal­ne nie przenikają przez błonę komórkową, a ich celem mo­lekularnym są zewnątrzkomórkowe domeny białek sygna­łowych. Duża masa cząsteczkowa przedkłada się także na klirens osoczowy i wpływa na okres półtrwania w surowi­cy (3,1-7,8 dni) [75]. Przeciwciała monoklonalne w onko­logii stosowane są jako leki oraz jako nośniki innych leków przeciwnowotworowych lub izotopów promieniotwórczych [75]. Wadami przeciwciał monoklonalnych są: ich wyso­ki koszt produkcji oraz konieczność podawania dożylnego w warunkach klinicznych. Mają one również tendencję do wywoływania reakcji immunologicznych oraz nietolerancji związanej z podawaniem drogą pozajelitową [75].

Drobnocząsteczkowe inhibitory kinaz

Drobnocząsteczkowe inhibitory kinaz są związkami synte­tycznymi o małej masie (~500 Da). Ich produkcja jest mniej kosztowna niż przeciwciał monoklonalnych, cechują się za­dowalającą trwałością oraz mogą być podawane doustnie. Ich okres biologicznego półtrwania osiąga wartości rzędu 48 h. Metabolizowane są przez system cytochromów P450 i z tego powodu mogą wchodzić w interakcje z innymi le­kami [41]. Inhibitory kinaz przenikają przez błonę cytopla­zmatyczną i są w stanie osiągnąć wewnątrzkomórkowe cele molekularne [19]. Większość znanych inhibitorów kinaz działa kompetycyjnie w stosunku do ATP, tworząc wiąza­nia wodorowe z aminokwasami znajdującymi się w regio­nie zawiasowym docelowej kinazy naśladując wiązania typu kinaza-ATP [109]. Wyróżnia się cztery klasy inhibitorów:
• rozpoznające enzym w konformacji aktywnej,
• rozpoznające enzym w konformacji nieaktywnej (ima­tynib, sunitynib, sorafenib) [56], nilotynib [48,59],
• allosteryczne wiążące się z enzymem poza jego cen­trum aktywnym, modulujące aktywność enzymu przez indukcję zmiany jego konformacji; ta kategoria inhibi­torów cechuje się najwyższą selektywnością [109]. Do inhibitorów allosterycznych należą: GNF-5 wiążący się z miejscem mirsytylacji kinazy BCR-ABL (mirsytyla­cja jest procesem aktywującym enzym w trakcie ob­róbki potranslacyjnej) [3] oraz CI-1040, który hamuje aktywność MEK1 i MEK2 przez wiązanie z kieszonką styczną do miejsca wiązania ATP [4,47],
• nieodwracalne, tworzące kowalencyjne wiązania z miej­scem aktywnym enzymu wykorzystując nukleofilową reakcję z resztą cysteinową [14]. Najbardziej zaawan­sowane badania kliniczne w zakresie nieodwracalnej inhibicji kinaz dotyczą cząsteczek blokujących recep­tor EGFR, do których należą: neratynib, PF00299804, afatynib [10], pelitynib [107], canertynib [27].

Punkty uchwytu leków wpływających na transmisję sygnału związanego z receptorem o aktywności kinazy tyrozynowej

Złożoność procesu transmisji sygnału za pośrednictwem receptorowych kinaz tyrozynowych umożliwia jego wie­lostopniową regulację za pomocą odpowiednich inhibi­torów. Wiadomo, że wewnątrzkomórkowy przekaz infor­macji może zostać zablokowany właściwie na każdym etapie, co uzasadnia różnorodność mechanizmów dzia­łania leków przeciwnowotworowych, z których najważ­niejsze to:
• unieczynnianie liganda dla receptorowej kinazy tyrozynowej,
• blokowanie receptora poprzez związanie z jego zewną­trzkomórkową domeną wiążącą ligand,
• uniemożliwianie autofosforylacji receptora przez za­blokowanie wiązania ATP w obrębie domeny kinazo­wej receptora,
• hamowanie przekazywania sygnałów przez cytoplazma­tyczne przekaźniki drugiego rzędu (ryc. 1).

Wymienione mechanizmy działania leków przeciwnowo­tworowych celowanych molekularnie oraz ich wpływ na regulację transmisji sygnału mitogennego przez receptoro­we kinazy tyrozynowe będą szczegółowo omówione w dal­szej części artykułu.

Unieczynnianie liganda receptorowej kinazy tyrozynowej

Związanie czynnika wzrostu z inhibitorem uniemożliwia jego interakcję z odpowiednim receptorem i powoduje jego unieczynnienie oraz zahamowanie dalszej drogi przemian białek sygnałowych. Ligandami receptorów o aktywności kinazy tyrozynowej są m.in. czynniki wzrostu, takie jak: EGF: VEGF, PDGF. Do zablokowania transmisji sygna­łu na tym etapie wykorzystuje się przeciwciała monoklo­nalne, a kliniczne zastosowanie w tej grupie leków znalazł inhibitor czynnika wzrostu VEGF – bewacyzumab, unie­możliwiający wiązanie VEGF z receptorem na powierzchni komórek śródbłonka [75,92]. Bewacyzumab hamuje w ten sposób proces angiogenezy oraz ogranicza wzrost guza. Lek ten stosowany jest u chorych na raka jelita grubego, niedrobnokomórkowego raka płuc, zaawansowanego raka piersi, a także na zaawansowanego raka nerki [75,92].

Blokowanie receptora poprzez związanie z jego zewnątrzkomórkową domeną wiążącą ligand

W grupie leków wykorzystywanych jako antagoniści recep­torów zastosowanie znalazły również przeciwciała mono­klonalne, które rozpoznają miejsca wiążące ligand w obrę­bie zewnątrzkomórkowej domeny receptora i zmniejszają tym samym jego powinowactwo do naturalnych ligandów. Połączenie przeciwciała z receptorem uniemożliwia jego autofosforylację i dalszy przekaz sygnału mitogennego. W następstwie tego procesu zachodzi internalizacja re­ceptora i zahamowanie wzrostu komórki [75]. W onkolo­gii najszersze zastosowanie znalazły przeciwciała mono­klonalne skierowane przeciwko receptorom EGFR i są to panitumumab, cetuksymab i trastuzumab. Panitumumab stosowany jest w leczeniu chorych na raka jelita grube­go [75], cetuksymab zaś – w nabłonkowych nowotworach w obrębie głowy i szyi oraz w raku jelita grubego [75,79]. Z kolei trastuzumab jest antagonistą receptora HER2, nale­żącego do rodziny EGFR i jest skuteczny w leczeniu cho­rych na rozsianego raka piersi z nadekspresją HER2 [75].

Istnieje wiele innych przeciwciał monoklonalnych oddzia­łujących z EGFR, które są na etapie badań rozwojowych i badań klinicznych. Należą do nich m.in.: nimotuzumab, matuzumab i pertuzumab. Nimotuzumab jak dotąd zo­stał dopuszczony do obrotu tylko w niektórych państwach (Tajlandia, Birma, Kambodża, Indonezja i Filipiny) z zasto­sowaniem w terapii glejaka o wysokim stopniu złośliwości u młodzieży i dzieci w wieku od 3 lat oraz w raku płasko­nabłonkowym głowy i szyi i raku nosogardzieli [17,50,77]. Matuzumab natomiast przeszedł badania kliniczne II fazy oceniające jego przydatność w terapii chorych na niedrob­nokomórkowego raka płuca [61] oraz raka jelita grubego i raka żołądka [61]. Niestety ze względu na niezadowala­jące wyniki, w lutym 2008 r. dalsze badania zostały zawie­szone [61]. Ostatni – pertuzumab jest inhibitorem dimery­zacji receptorów HER2. Wczesne próby oceniające jego skuteczność w leczeniu chorych na raka prostaty, piersi, jaj­nika nie przyniosły jednak zadowalających rezultatów [21].

Uniemożliwienie autofosforylacji receptora przez zablokowanie wiązania ATP w obrębie domeny kinazowej receptora

Związki konkurujące z ATP o miejsca wiązania w centrum aktywnym w obrębie części cytoplazmatycznej receptora znalazły dość szerokie zastosowanie w onkologicznej te­rapii celowanej molekularnie. Są to przede wszystkim leki z grupy drobnocząsteczkowych inhibitorów kinaz tyrozy­nowych hamujące aktywność EGFR, VEGFR oraz biał­ka fuzyjnego BCR-ABL [45]. Ze względu na budowę che­miczną można wśród nich wyróżnić:
• anilinochinazoliny (gefitynib i erlotynib),
• anilinochinoliny,
• anilinopirydopirymidyny [52].

Inhibitory EGFR

W wielu chorobach nowotworowych stwierdzono nade­kspresję receptorów z rodziny EGFR (obejmującej receptory HER1, HER2, HER3, HER4). Stąd zainteresowanie kinazą tyrozynową receptora EGF jako punktem uchwytu leków celowanych molekularnie [45]. Do grupy jej odwracalnych inhibitorów stosowanych w onkologii należą gefitynib i er­lotynib ze wskazaniem w leczeniu chorych na niedrobno­komórkowego raka płuca jako terapia uzupełniająca lub po niepowodzeniu konwencjonalnego leczenia [15]. Ponadto erlotynib uzyskał dodatkowe pozwolenie w skojarzonej z gemcytabiną terapii miejscowo zaawansowanego, nie­operacyjnego lub rozsianego raka trzustki [64]. Stosowanie odwracalnych inhibitorów HER1 przynosi korzyść terapeu­tyczną w odpowiednio dobranej grupie chorych, jest ono jednak ograniczone z powodu często występującego zja­wiska oporności pierwotnej i wtórnej. Oporność pierwotna na gefitynib i erlotynib związana jest z obecnością mutacji w obrębie genów EGFR, KRAS, utratą białka PTEN lub amplifikacją genu MET. Rozwój wtórnej oporności z ko­lei polega na spowodowanej mutacjami utracie zdolności wiązania EGFR z inhibitorem, internalizacji EGFR oraz na pojawieniu się wtórnych mutacji w genie EGFR [27]. Dodatkowym czynnikiem mogącym zmniejszać skutecz­ność terapeutyczną gefitynibu i erlotynibu jest ich aktyw­ność ograniczona do receptorów HER1 oraz brak wpły­wu na pozostałe receptory z rodziny EGFR. Jak opisano wcześniej, jednym z etapów transdukcji sygnału mitogen­nego przez receptor o aktywności kinazy tyrozynowej jest dimeryzacja, która w przypadku rodziny EGFR zachodzi w sposób dwojaki: jako homodimeryzacja (HER1-HER1) lub jako heterodimeryzacja (HER1-HER2). W związku z powyższym inaktywacja tylko HER1 za pomocą od­wracalnych inhibitorów HER1 może powodować niedo­stateczną blokadę transmisji sygnału [23]. Obecnie znane są już odwracalne inhibitory aktywne zarówno w stosun­ku do homodimerów HER1-HER1 jak i heterodimerów HER1-HER2, a ich przedstawicielem jest lapatynib sto­sowany w leczeniu chorych na raka piersi z nadekspresją receptora HER2 [38].

W różnych fazach badań klinicznych znajdują się tak­że związki z grupy nieodwracalnych inhibitorów kinazy EGFR, które wiążą się kowalentnie z cysteiną w miejscu Cys-733 centrum aktywnego enzymu, trwale go unieczyn­niając. W ten sposób wznowienie transmisji przez EGFR jest możliwe dopiero po zsyntetyzowaniu nowych białek receptorowych. Znane nieodwracalne inhibitory EGFR ha­mują transmisję sygnału po utworzeniu zarówno homodi­merów HER1-HER1, jak i heterodimerów HER1-HER2 oraz – w przeciwieństwie do odwracalnych inhibitorów – są aktywne również wobec zmutowanych postaci EGFR, dzięki czemu są niezależne od aktywacji wyżej opisanych mechanizmów oporności lekowej [27]. Największe nadzie­je wiąże się z cząsteczką BIBW 2992 (afatynib), która jest w III fazie badań klinicznych oceniających jej skuteczność w niedrobnokomórkowym raku płuca [51]. Inne nieodwra­calne inhibitory HER1 i HER2 to: HKI-272 (neratynib), PF00299804, EKB-569 [10] i CI1033 [27].

Inhibitory VEGFR

Bardzo istotny z punktu widzenia patogenezy nowotwo­rów jest proces tworzenia nowych naczyń krwionośnych, które mają dostarczać komórkom nowotworowym tlenu i substancji odżywczych, przyczyniając się tym samym do wzrostu guza, naciekania tkanek sąsiadujących i tworzenia przerzutów. Zahamowanie angiogenezy powinno zatem spowodować ograniczenie wzrostu i czasu przeżycia no­wotworu oraz przyczynić do normalizacji unaczynienia wewnątrz guza, poprawiając przenikanie jednocześnie sto­sowanych cytostatyków. Uwarunkowania postępu angioge­nezy dotyczą przede wszystkim mutacji w obrębie onko­genów odpowiadających za biosyntezę substancji, takich jak VEGF, TGF i FGF. Mutacje te powodują, że komórki zmienione nowotworowo nabywają zdolności do nasilonej syntezy tych czynników wzrostu, które dyfundują w pobli­że receptorów umiejscowionych na powierzchni komórek naczyń dając im sygnał do proliferacji, co skutkuje roz­rostem łożyska naczyniowego. Celem molekularnej tera­pii przeciwnowotworowej stały się więc kinazy tyrozyno­we receptorów znajdujących się na powierzchni komórek śródbłonka, które wchodzą w interakcje z wymienionymi czynnikami, głównie z VEGF. W grupie leków antyangio­gennych potwierdzoną skuteczność terapeutyczną ma so­rafenib, który jest inhibitorem aktywności kilku kinaz, tj.: VEGFR, FGFR, PDGFR, c-KIT oraz FLT3 oraz stosowa­ny jest w raku wątrobowokomórkowym i nerkowokomór­kowym [92]. W terapii chorych na raka nerkowokomórko­wego kliniczne zastosowanie znalazł także sunitynib. Jego działanie polega na blokowaniu receptorów PDGFR-α, PDGFR-β, VEGFR1, 2, 3, oraz c-KIT. Sunitynib stoso­wany jest również jako lek II rzutu w przerzutowych no­wotworach wywodzących się z podścieliska przewodu pokarmowego w przypadku przeciwwskazań do leczenia imatynibem lub w przypadku niepowodzenia takiego le­czenia [25,92]. Ponadto w styczniu 2012 FDA, a w maju 2012 EMA zatwierdziły kolejną cząsteczkę o nazwie ak­sitynib, skierowaną przeciwko VEGFR-1, 2, 3, PDGFR oraz c-KIT [105], która podobnie jak sunitynib i sorafe­nib stosowana jest w leczeniu chorych na raka nerkowo­komórkowego [28]. Najnowszym inhibitorem kinazy ty­rozynowej receptorów VEGF1 i VEGF2, PDGFR i c-KIT jest natomiast pazopanib, który w kwietniu 2012 zatwier­dzony został przez FDA w terapii chorych na zaawanso­wanego mięsaka tkanek miękkich, a stosowany jest także w leczeniu chorych z zaawansowanym rakiem nerkowoko­mórkowym [92,98]. Z kolei inna cząsteczka o nazwie wa­talanib, która jest inhibitorem kinazy tyrozynowej recepto­rów VEGF1 i VEGF2, PDGFR i c-KIT, jest już w III fazie badań klinicznych oceniających jej skuteczność u pacjen­tów z rozsianym nowotworem jelita grubego [88]. Trwa również szeroki program badawczy dotyczący zastosowa­nia cząsteczki BIBF 1120, która hamuje jednocześnie trzy receptorowe kinazy tyrozynowe, biorące udział w angioge­nezie: VEGFR, PDGFR i FGFR [39]. Program ten obej­muje ocenę przydatności BIBF 1120 w leczeniu chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca (faza III) [57], raka jajnika (faza III) [58], raka wątrobowokomórkowego (faza II) [1] i raka jelita grubego (faza II) [11].

Inhibitory BCR-ABL

Białka BCR-ABL stanowią grupę białek fuzyjnych, nie­zbędnych do przeżycia komórek nowotworowych przewle­kłej białaczki mieloblastycznej oraz nowotworów wywo­dzących się z podścieliska przewodu pokarmowego (GIST). Synteza i aktywność enzymatyczna białek BCR-ABL jest następstwem defektu molekularnego powstałego w wyniku translokacji między fragmentami chromosomów, z utwo­rzeniem tzw. chromosomu Philadelphia. Prawidłowe białko ABL jest kinazą tyrozynową odpowiedzialną za różnico­wanie, podział, adhezję i zdolności naprawcze komórek. W wyniku translokacji w pobliże fragmentu BCR nowo powstały gen przestaje podlegać procesom regulacji ko­mórkowej, a kodowana przezeń konstytutywnie aktyw­na kinaza BCR-ABL pobudza rozliczne ścieżki przesy­łu informacji, takie jak Ras/Raf/MEK/ERK oraz PI3/Akt/mTOR, powodując niekontrolowaną proliferację i bloka­dę procesów naprawy DNA [35,45,48,52].

W praktyce klinicznej szerokie zastosowanie w lecze­niu chorych na białaczkę szpikową, ostrą białaczkę lim­foblastyczną z chromosomem Philadelphia, a także GIST znalazł imatynib (pochodna piperazyny), który wiąże się z nieaktywną postacią kinazy BCR-ABL w miejscu wią­zania ATP tworząc kompleks inhibitor-kinaza stabilizowa­ny sześcioma wiązaniami wodorowymi oraz oddziaływa­niami van der Waalsa, uniemożliwiając dalszą fosforylację białek. Imatynib oprócz zahamowania aktywności BCR-ABL, blokuje również kinazę c-KIT oraz receptory kinaz tyrozynowych czynnika wzrostu PDGF [22,48,66], któ­re są produktami białkowymi protoonkogenów, których mutacje obserwuje się w przebiegu GIST [62]. Niestety dość częstym zjawiskiem jest rozwój oporności na imaty­nib. U podłoża tego procesu leżą rozliczne mechanizmy adaptacyjne, takie jak: mutacje punktowe w obrębie do­meny wiążącej ATP, amplifikacja genu BCR-ABL, nade­kspresja glikoproteiny P lub uruchomienie alternatywnego sposobu transmisji sygnału w wyniku ewolucji klonalnej. Stało się to przyczyną poszukiwań skuteczniejszych inhi­bitorów, niezależnych od wyżej wymienionych mechani­zmów adaptacyjnych.

Do leków z grupy inhibitorów BCR-ABL nowej generacji należą dazatynib, nilotynib i bozutinib, stosowane w terapii przewlekłej białaczki szpikowej [48]. Nilotynib chemicz­nie jest pochodną anilinopirymidyny. Badania krystalo­graficzne kompleksu nilotynib-kinaza docelowo potwier­dziły lepsze dopasowanie przestrzenne tego inhibitora do białka BCR-ABL, co wskazuje, iż charakteryzuje się on większym powinowactwem do swego celu molekularne­go oraz 30-krotnie zwiększoną siłą działania w porówna­niu z imatynibem. Ponadto związek ten okazał się skutecz­ny również wobec zmutowanych domen kinazy BCR-ABL wiążących ATP, dzięki czemu nie dotyczą go problemy związane z lekoopornością [35,45,48]. Drugi inhibitor ki­nazy BCR-ABL nowej generacji – dazatynib pod wzglę­dem chemicznym jest pirydyno[2,3-d]pirymidyną. Należy on do podwójnych inhibitorów ABL-Src. Blokuje kinazę BCR-ABL w obydwu konformacjach (aktywnej i nieaktyw­nej) z niemal 300-krotnie większą siłą niż imatynib, a jego działanie jest niezależne od mutacji punktowych w obrębie domen kinazy BCR-ABL wiążących ATP. Dazatynib wy­kazuje działanie hamujące wobec następujących grup ki­naz: BCR-ABL, Src, c-KIT, PDGFR i EPH [24,68]. Z ko­lei najnowszą cząsteczką z grupy podwójnych inhibitorów ABL-Src jest bosutinib, zaaprobowany we wrześniu 2012 roku przez FDA w terapii chorych na przewlekłą białacz­kę szpikową w przypadku nietolerancji lub niepowodze­nia wcześniejszego leczenia [48,97].

Poza dazatynibem i bosutinibem, do podwójnych inhibito­rów ABL-Src należą następujące cząsteczki: saracatynib, PD166326, PD173955, PD180970, których skuteczność przeciwnowotworowa jest oceniana w początkowych fa­zach badań klinicznych [59].

Hamowanie przekazywania sygnałów przez cytoplazmatyczne przekaźniki drugiego rzędu

Inhibitory szlaku Ras/Raf/MEK/ERK

Mutacje szlaku Ras/Raf/MEK/ERK zaobserwowano w oko­ło 30% nowotworów, w tym w raku jelita grubego, w nie­drobnokomórkowym raku płuca oraz trzustki. Stąd zainte­resowanie poszczególnymi ogniwami tej ścieżki transmisji sygnału jako potencjalnymi celami molekularnymi w le­czeniu przeciwnowotworowym [91]. Opracowane w tym zakresie metody terapeutyczne obejmują: terapię antysen­sowną, inhibicję farnezylotransferazy Ras oraz inhibicję kinazy BRAF i MEK.

Terapia antysensowna

W celu wyciszenia ekspresji genów związanych z aktyw­nością szlaku Ras/Raf/MEK/ERK skonstruowane zostały antysensowne oligonukleotydy ISIS 2503 oraz ISIS 5132, których sekwencja jest komplementarna do sekwencji docelowego fragmentu mRNA kodującego odpowiednie białka biorące udział w transmisji sygnału. Antysensy łą­cząc się z mRNA gospodarza całkowicie blokują transla­cję z jego udziałem. Oligonukleotyd ISIS 2503 wiąże się z fragmentem mRNA odpowiedzialnym za translację czą­steczki H-Ras, z kolei ISIS 5132 jest inhibitorem ekspre­sji kinazy c-Raf-1 [94]. ISIS 5132 był testowany klinicz­nie w badaniach II fazy pod względem jego przydatności w terapii chorych na raka jelita grubego, jednak nie wy­kazał zadowalającą skuteczność [16]. Podobnie ISIS 2503 przeszedł II fazę badań klinicznych oceniających jego sku­teczność i bezpieczeństwo u pacjentów z rakiem trzust­ki i jelita grubego. Obecnie wstrzymano dalsze badania tego związku [31].

Inhibitory farnezylotransferazy Ras

Farnezylotransferaza Ras jest enzymem uczestniczącym w modyfikacji potranslacyjnej białek Ras jako kataliza­tor prenylacji, w wyniku której nabywają one zdolności do zakotwiczania w błonie komórkowej. Ze względu na istotne znaczenie białka Ras w kencerogenezie, inhibicja tego enzymu stanowi potencjalny cel w terapii molekular­nej. Znanymi inhibitorami farnezylotransferazy Ras są ti­pyfarnib (pochodna metylochinoliny) oraz lonafarnib, któ­rych skuteczność przeciwnowotworowa jest na etapie oceny w odpowiednich badaniach klinicznych [12].

Inhibitory RAF i MEK

Informacja z białka Ras jest dalej przenoszona na białka typu RAF, wśród których można wyróżnić: ARAF, BRAF i CRAF. Warto podkreślić, że mutacje genu BRAF wystę­pują u około 7% ludzkich nowotworów złośliwych i z tego powodu na tym poziomie transmisji to właśnie BRAF stał się głównym celem molekularnej terapii przeciwnowotwo­rowej [47]. Najważniejszym i budzącym największe nadzie­je inhibitorem kinazy serynowo-treoninowej BRAF, który w 2011 r. uzyskał pozwolenie na wprowadzenie do obro­tu jest wemurafenib, stosowany w monoterapii dorosłych chorych na nieresekcyjnego lub przerzutowego czerniaka, wykazującego mutacje genu BRAF [13]. W kręgu zain­teresowań onkologii celowanej molekularnie znajduje się także kolejne ogniwo ścieżki Ras/RAF/MEK/ERK – ki­naza MEK. Pierwszym allosterycznym inhibitorem tego białka, który wykazał w badaniach in vivo właściwości ha­mujące wzrost komórek nowotworowych był CI-1040, nad którym badania zakończono na etapie II fazy [47]. Z ko­lei w kwietniu 2011 ogłoszono wyniki II fazy badań do­tyczących skuteczności i bezpieczeństwa selektywnego, niekompetycyjnego z ATP inhibitora MEK1/2 – selume­tynibu stosowanego w leczeniu chorych z rakiem przewo­dów żółciowych. Ze względu na bardzo obiecujące wyni­ki, rekomendowano dalsze badania tego leku [86]. Ponadto w ramach międzynarodowego programu badań klinicznych III fazy trwają próby lekowe nad skutecznością i bezpie­czeństwem cząsteczki GSK 1120212 w leczeniu czernia­ka u pacjentów z mutacją genu BRAF, która za pośred­nictwem mechanizmu niekompetycyjnej inhibicji blokuje aktywność kinazy MEK1/2 [33].

Inhibitory szlaku PI3K/Akt/mTOR

Transmisja sygnału za pośrednictwem PI3K/Akt/mTOR odgrywa istotną rolę w regulacji procesów związanych z przeżyciem i proliferacją komórek. Nadmierna aktyw­ność białek tego szlaku w przebiegu różnych nowotwo­rów związana jest z amplifikacją bądź mutacją genów ko­dujących białka Akt, PI3K oraz delecją lub mutacją genu PTEN. Nadekspresja Akt wpływa na zahamowanie apop­tozy, promowanie migracji oraz regulację angiogenezy przyczyniając się w ten sposób do progresji nowotworo­wej. Z tego powodu cząsteczki mające zdolność modyfi­kowania aktywności szlaku PI3K/Akt/mTOR mają poten­cjalne działanie przeciwnowotworowe [49].

Inhibitory PI3K

Do inhibitorów PI3K należą wortmanina oraz LY 294002. Wortmanina jest nieodwracalnym inhibitorem kinazy PI3K, którego miejscem wiązania jest domena wiążąca ATP. Jej potencjalne zastosowanie w lecznictwie utrudnia jednak słaba rozpuszczalność w wodzie i niewielka stabilność w roztworach [42,69]. LY 294002 z kolei jest morfolino­wą pochodną kwercetyny, a czynnikiem ograniczającym wykorzystanie tej cząsteczki jest konieczność stosowania wysokich stężeń powodujących stany zapalne [42,102].

Inhibitory Akt

W grupie inhibitorów kinazy Akt najbardziej zaawansowa­ne próby kliniczne dotyczą możliwości wykorzystania al­kilofosfolipidu – perifosyny [46,49] w terapii wspomaga­jącej u chorych ze szpiczakiem mnogim [49] oraz u dzieci w leczeniu guzów litych [73]. Innym znanym inhibitorem Akt, będącym na etapie I fazy badań klinicznych w popu­lacji chorych z nowotworami hematologicznymi jest synte­tyczny trójcykliczny nukleozyd – tricytrybina [49]. Do al­losterycznych inhibitorów Akt należy natomiast cząsteczka MK-2206 [49]. Istnieją również selektywne allosteryczne inhibitory Akt rozróżniające izoformy Akt1 i Akt2. Są to pochodne chinoksaliny i naftyrydyny [49,53], jednak nie prowadzi się w tej chwili badań klinicznych z ich wyko­rzystaniem. Ponadto do grupy pośrednich inhibitorów Akt należy 7-hydroksystaurosporyna, która zapobiega fosfory­lacji Akt poprzez blokowanie kinazy PDK1 [85].

Inhibitory mTOR

Antybiotyk makrolidowy – rapamycyna (sirolimus) oraz jej pochodne (temsirolimus i ewerolimus) są inhibitorami kinazy serynowo-treoninowej mTOR. Związki te działa­ją antyproliferacyjnie i antyangiogennie. Hamują wzrost i namnażanie komórek guza, komórek śródbłonka, fibro­blastów i komórek mięśni gładkich naczyń krwionośnych [71]. Zakłada się dwustopniowy mechanizm działania ra­pamycyny polegający na tworzeniu w pierwszym etapie kompleksu rapamycyna-białko akceptorowe FKBP12 oraz hamowaniu aktywności mTOR przez utworzony kompleks w drugim etapie. Następuje wówczas zahamowanie aktyw­ności białek efektorowych mTOR (p70S6K oraz 4E-BP1), akumulacja komórek w fazie G1 cyklu komórkowego oraz indukcja apoptozy [32]. Jak dotąd zastosowanie w prakty­ce klinicznej znalazły dwa leki z tej grupy: ewerolimus, ze wskazaniem w leczeniu chorych na zaawansowanego raka piersi z ekspresją receptorów hormonalnych, bez ekspresji HER2/neu, chorych na nowotwory neuroendokrynne trzust­ki oraz chorych na zaawansowanego raka nerkowokomór­kowego, a także temsirolimus – stosowany w leczeniu pa­cjentów z zaawansowanym rakiem nerkowokomórkowym, bądź opornym chłoniakiem z komórek płaszcza [78,108].

Perspektywy rozwoju terapii z zastosowaniem inhibitorów szlaku PI3K/Akt/mTOR

Dalsze badania rozwojowe nad regulacją aktywności szla­ku PI3K/Akt/mTOR dotyczą możliwości zastosowania jego wielopoziomowej inhibicji, takiej jak kojarzenie inhibitorów Akt z inhibitorami mTOR. W testach przedklinicznych ob­serwowano synergizm działania rapamycyny z LY294002 oraz indukcję autofagii komórek nowotworowych zarówno w rapacynowrażliwych, jak i w rapamycynoopornych ko­mórkach glejaka z dużo większą skutecznością niż w przy­padku stosowania tych związków osobno [93]. Poszukuje się również inhibitorów wielokinazowych, np. niedawno odkryta cząsteczka PI-103 hamująca w badaniach in vitro jednocześnie dwie kinazy PI3K oraz mTOR. Jej działa­nie potwierdzono w testach przedklinicznych z wykorzy­staniem linii komórek glejaka, opornych na gefitynib, ko­mórek niedrobnokomórkowego raka płuca oraz ludzkich komórek białaczkowych [29,72,111].

Białka adhezyjne jako cel terapii molekularnie celowanej

Adhezja komórek jest dynamicznym procesem, warun­kującym organizację komórek w struktury wyższego rzę­du, takie jak tkanki i narządy, wpływającym na modula­cję przesyłu sygnału. Białkowe cząsteczki adhezyjne tzw. CAMs, do których należą kadheryny, integryny (N-, E-, P-) i selektyny uczestniczą w komunikacji komórek z macie­rzą zewnątrzkomórkową oraz pośredniczą w oddziaływa­niach między komórkami, odgrywając istotną rolę w regu­lacji, takich procesów jak wzrost, różnicowanie i migracja. Kadheryny tworzą międzykomórkowe połączenia przyle­gania, a ich zmniejszona ekspresja w przebiegu chorób nowotworowych jest związana ze wzrostem inwazyjno­ści i potencjału przerzutowego komórek nowotworowych. Również osłabienie oddziaływań komórek z macierzą zewnątrzkomórkową, za które odpowiedzialna jest gru­pa białek zwana integrynami, jest czynnikiem warunku­jącym inwazję i przerzutowanie. Integryny są głównymi przekaźnikami informacji między komórkami i uczestni­czą w przekazywaniu sygnałów do wnętrza oraz na ze­wnątrz komórki. Stymulują kinazę P3IK i białko Ras oraz pośredniczą w inicjacji fosforylacji kinaz zależnych od czynników wzrostu, modyfikując w ten sposób oddziały­wania adhezyjne oraz wpływając na przeżycie, różnicowa­nie i migrację [60]. Pełnią także istotne funkcje w patolo­gicznym procesie rozrostu naczyń (integryna α5β1) [26]. Farmakologiczne zahamowanie aktywności integryn jest przykładem terapii antyangiogennej, której skuteczność jest wciąż oceniana w badaniach klinicznych. Znane in­hibitory integryn to:
• przeciwciała monoklonalne: Vitaxin i Abergin, dla któ­rych badania kliniczne zawieszono ze względu na nie­zadowalającą skuteczność terapeutyczną [65,74]; czą­steczka o nazwie CNTO95, która jest na etapie badań klinicznych [95] oraz Volociximab, który jest inhibito­rem integryny α5β1 i wkrótce ma zostać poddany do­datkowym próbom lekowym fazy II i III obejmującym schemat monoterapii oraz terapii skojarzonej w lecze­niu chorych na czerniaka i niedrobnokomórkowego raka płuca [63,67];
• peptydy: cilengitide, który jest cyklicznym pentapep­tydem, ocenianym w badaniach klinicznych pod wzglę­dem skuteczności w terapii glejaka wielopostaciowego (z radioterapią i temozolomidem) u pacjentów z mety­lowanym i niemetylowanym promotorem genu MGMT. Próby kliniczne obejmują również ocenę jego skutecz­ności w skojarzonej terapii w przypadkach niedrobno­komórkowego raka płuca oraz płaskonabłonkowego raka głowy i szyi [63];
• pochodne sulfonamidowe: doustny inhibitor o nazwie E7820, który hamuje aktywność integryn poprzez regu­lację ich ekspresji na powierzchni komórek. Trwa bada­nie kliniczne fazy Ib i II oceniające przydatność tej czą­steczki w skojarzonym z irinotekanem leczeniu chorych na raka jelita grubego w terapii drugiego rzutu [30].

Inne leki przeciwnowotworowe ukierunkowane molekularnie

Inhibitory kinaz Src

Oprócz opisanych wyżej receptorowych kinaz tyrozyno­wych, w cytosolu komórki eukariotycznej funkcjonują również niezwiązane z receptorami, tzw. cytoplazmatycz­ne kinazy tyrozynowe. Tworzą one rodzinę kinaz Src, które mogą być aktywowane zarówno przez szlak sygnalizacyjny czynników wzrostu, jak również przez receptory związane z białkiem G. Kinazy te odpowiadają za integrację sygna­łów przekazywanych za pośrednictwem różnych mecha­nizmów transmisji, zainicjowanych pobudzeniem różne­go typu receptorów i są de facto głównymi regulatorami funkcji komórki. Zaangażowane są m.in. w procesy proli­feracji, różnicowania, migracji, przeżycia oraz angiogenezy [83]. Do inhibitorów kinaz Src należą: dazatynib, pazopa­nib i saracatynib. Dwie pierwsze cząsteczki są podwójny­mi inhibitorami kinazy Src i BCR-ABL i omówione zostały w akapicie dotyczącym inhibitorów BCR-ABL. Saracatynib również należy do grupy podwójnych inhibitorów tyro­zynowych kinaz Src i BCR-ABL, których nadekspresję obserwowano w białaczce szpikowej. Chemicznie jest to pochodna anilinochinazoliny, która blokując aktywność ki­nazy Src ogranicza jej wpływ na migrację, adhezję, pro­liferację, różnicowanie i przeżycie. Ponadto saracatynib zmniejsza wywoływaną przez kinazę Src, osteoblastyczną resorpcję kości, co może być bardzo korzystną właściwo­ścią, zwłaszcza w kontekście zapobiegania przerzutom do kości [36]. Trwają badania kliniczne II i III fazy dotyczące weryfikacji skuteczności saracatynibu w leczeniu chorych na raka jajnika [55], stercza [36] i trzustki [6].

Inhibitory kinazy białkowej C

Kinaza białkowa C (PKC) jest kinazą serynowo-treoninową biorącą udział w przekazywaniu sygnałów komórkowych w odpowiedzi na stymulację czynnikami wzrostu, takimi jak VEGF. Jej aktywność zależy od wtórnego przekaźni­ka informacji, jakim jest diacyloglicerol (DAG) (ryc. 1). Nadmierna aktywacja proangiogennych kaskad indukowa­nych przez PKC w ostrej białaczce szpikowej daje teore­tyczne podstawy zastosowania inhibitorów tego enzymu, których przykładem jest enzastaurin, w terapii tej choroby. Enzastaurin to syntetyczna pochodna bisindolylmaleimidu, która łączy się z PKC w miejscu wiążącym ATP i blokuje indukowaną przez VEGF neoangiogenezę, hamując w ten sposób wzrost guza. W tej chwili trwają próby kliniczne oceniające skuteczność enzastaurinu w leczeniu chorych na ostrą białaczkę szpikową, raka jajnika i niedrobnoko­mórkowego raka płuca, a także chłoniaka pęcherzykowa­tego i glejaka wielopostaciowego mózgu [34].

Inhibitory kinaz zależnych od cyklin

Regulacja cyklu komórkowego, podobnie jak transdukcja sygnału mitogennego, jest uzależniona od procesów fos­forylacji katalizowanych przez układ kinaz kontrolujących przebieg kolejnych etapów podziału komórek. Kinazy te w swej aktywnej postaci występują w postaci komplek­su z białkiem regulatorowym zwanym cykliną. Kompleks CDK-cyklina odpowiedzialny jest m.in. za aktywację i in­aktywację białek docelowych uczestniczących w transkryp­cji oraz za prawidłowe przejście komórki do następnej fazy cyklu komórkowego. Mutacje w obrębie genów kodują­cych CDK mogą prowadzić do zaburzeń proliferacji, co jest zjawiskiem sprzyjającym transformacji nowotworowej. Istotnie, w wielu nowotworach obserwowano nadmierną ekspresję CDK, co koreluje ze wzmożonym potencjałem proliferacyjnym zmutowanych komórek. W związku z po­wyższym celem terapii polegającej na blokowaniu CDK jest normalizacja lub zatrzymanie procesów podziałów ko­mórkowych w tkance nowotworowej. Znane inhibitory ki­naz zależnych od cyklin to flawopirydynol, inaczej zwany alvocidib, z grupy flawonoidów oraz selicilib. Substancje te nie zostały jak dotąd dopuszczone do stosowania w lecz­nictwie i wciąż poddawane są badaniom klinicznym w roz­licznych typach nowotworów [20,54,103].

Inhibitory cyklu komórkowego – inhibitory BCL-2

Programowana śmierć jest skomplikowanym procesem fi­zjologicznym regulowanym przez wiele anty- i proapopto­tycznych białek, takich jak BCL-2, BCL-X, BAX, BAD, BAK, których ilościowe zależności determinują losy ko­mórki. W uproszczeniu: przewaga inhibitorów apoptozy, do których należy białko BCL-2, przesuwa równowagę w kie­runku proliferacji, z kolei przewaga promotorów (np. BAX) jest sygnałem do eliminacji komórki z ustroju. Nadmierna ekspresja czynników antyapoptotycznych, charakterystycz­na dla komórek zmienionych nowotworowo jest przyczyną zachwiania homeostazy między namnażaniem a śmiercią. Z tego powodu zahamowanie aktywności białek proproli­feracyjnych, głównie BCL-2, stało się tematem rozważań w kontekście terapii przeciwnowotworowej. Do inhibitorów BCL-2 należą: obatoclax i navitoclax. Obatoclax jest w I/II fazie badań klinicznych oceniających jego właściwości far­makologiczne w terapii chorych na chłoniaki nieziarnicze oraz w terapii nawrotowych i opornych na leczenie guzów litych, chłoniaków i białaczek u dzieci i młodzieży [40,76]. Drugi inhibitor BCL-2 – navitoclax [106] jest obecnie w I fa­zie prób klinicznych oceniających jego bezpieczeństwo i pro­fil farmakokinetyczny w terapii guzów litych oraz przewle­kłej białaczki szpikowej [84,101]. Prowadzono także badania I i II fazy nad związkiem naturalnym, występującym jako barwnik w roślinach z gatunku Gossypium – gossypolem, oceniające możliwość jego wykorzystania w leczeniu pła­skonabłonkowych nowotworów głowy i szyi [8], białaczki limfocytarnej [7] i raka kory nadnerczy [110].

Inhibitory proteasomu

Proteasom to wieloenzymatyczny kompleks złożony z pro­teaz, który odpowiada za wewnątrzkomórkową degradację białek regulatorowych i warunkuje utrzymanie homeosta­zy w komórce. Proteasom jest również aktywatorem jądro­wego czynnika NF-kb, związanego z syntezą białek an­tyapoptotycznych, regulatorowych i adhezyjnych [5,112]. Wiadomo, że w komórkach nowotworowych proteasom ulega nadekspresji a jego funkcja jest nieodłącznie zwią­zana z proliferacją, angiogenezą i przerzutowaniem. Z tego względu stał się on kolejnym molekularnym celem lecze­nia przeciwnowotworowego [70]. W toku badań wykazano zwiększoną wrażliwość komórek nowotworowych na zaha­mowanie proteasomu w porównaniu do zdrowych komó­rek gospodarza. Zjawisko to tłumaczy się różnicami wy­stępującymi między komórkami zdrowymi a komórkami zmienionymi nowotworowo w szybkości proliferacji, wy­dajności wychwytu i szybkości inaktywacji swoistych in­hibitorów [5,44,100]. W wyniku zahamowania aktywno­ści enzymów związanych z proteasomem dochodzi również do wzrostu wrażliwości komórek nowotworowych na za­stosowaną chemioterapię [37]. Inhibitorami proteasomu są związki syntetyczne, takie jak: aldehydy peptydowe, pep­tydowinylosulfidy i dipeptydy kwasu boronowego. Wśród tych ostatnich w terapii onkologicznej zastosowanie znalazł bortezomib stosowany w szpiczaku mnogim oraz w chło­niakach [2,81]. Z kolei inhibitorem drugiej generacji jest carfilzomib, zaaprobowany przez FDA w lipcu 2012 r. w le­czeniu chorych na szpiczaka mnogiego [43,96].

Istnieją również inne grupy związków będących przedmio­tem rozlicznych badań klinicznych, oceniających ich przy­datność w leczeniu przeciwnowotworowym, w tym inhibi­tory metaloproteinaz (marimastat) [90], inhibitory białek opiekuńczych (geldamycyna) [9], inhibitory deacetylaz hi­stonów (romidepsin, vorinostat) [82], inhibitory białka Smo w szlaku sygnalizacji Hedgehog (GDC-0499) [99] oraz in­hibitor kinazy ALK (TAE 684) [89], których omówienie wybiega poza zakres niniejszej publikacji.

Podsumowanie

Szybki i intensywny rozwój metod leczenia oraz systema­tyczne poszukiwania nowych, ważnych zaburzeń molekular­nych w komórkach nowotworowych dają szansę maksyma­lizacji korzyści płynących z terapii celowanej molekularnie, również w połączeniu z konwencjonalną chemioterapią, ra­dioterapią i chirurgią. Należy jednak pamiętać, że duża wy­biórczość działania nowoczesnych leków onkologicznych zawęża ich zakres zastosowania wyłącznie do konkretnej grupy nowotworów o określonych precyzyjnie cechach bio­logicznych. Dlatego bardzo ważną rolę w terapii chorób o podłożu onkologicznym odgrywa możliwość personali­zacji leczenia, a więc właściwa selekcja chorych do danego programu terapeutycznego. Jest to bezpośrednio związane z koniecznością określenia biochemicznych i genetycznych czynników predykcyjnych, które byłyby podstawą kwalifi­kacji pacjentów do terapii celowanej molekularnie.

PIŚMIENNICTWO

[1] A phase II trial of nintedanib in Asian hepatocellular carcinoma patients (25.09.2012)
http://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT00987935

[2] Adams J., Palombella V.J., Sausville E.A., Johnson J., Destree A., Lazarus D.D., Maas J., Pien C.S., Prakash S., Elliott P.J.: Proteasome inhibitors: a novel class of potent and effective antitumor agents. Cancer Res., 1999; 59: 2615-2622
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[3] Adrián F.J., Ding Q., Sim T., Velentza A., Sloan C., Liu Y., Zhang G., Hur W., Ding S., Manley P., Mestan J., Fabbro D., Gray N.S.: Allosteric inhibitors of Bcr-abl-dependent cell proliferation. Nat. Chem. Biol., 2006; 2: 95-102
[PubMed]  

[4] Allen L.F., Sebolt-Leopold J., Meyer M.B.: CI-1040 (PD184352), a targeted signal transduction inhibitor of MEK (MAPKK). Semin. Oncol., 2003; 30 (5 Suppl 16): 105-116
[PubMed]  

[5] Almond J.B., Cohen G.M.: The proteasome: a novel target for cancer chemotherapy. Leukemia, 2002; 16: 433-443
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[6] Arcaroli J., Quackenbush K., Dasari A., Powell R., McManus M., Tan A.C., Foster N.R., Picus J., Wright J., Nallapareddy S., Erlichman C., Hidalgo M., Messersmith W.A.: Biomarker-driven trial in metastatic pancreas cancer: feasibility in a multicenter study of saracatinib, an oral Src inhibitor, in previously treated pancreatic cancer. Cancer Medicine, 2012; 1: 207-217
[Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[7] Balakrishnan K., Wierda W.G., Keating M.J., Gandhi V.: Gossypol, a BH3 mimetic, induces apoptosis in chronic lymphocytic leukemia cells. Blood, 2008; 112: 1971-1980
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[8] Bauer J.A., Trask D.K., Kumar B., Los G., Castro J., Lee J.S., Chen J., Wang S., Bradford C.R., Carey T.E.: Reversal of cisplatin resistance with a BH3 mimetic, (-)-gossypol, in head and neck cancer cells: role of wild-type p53 and Bcl-xL. Mol. Cancer Ther., 2005; 4: 1096-1104
[PubMed]  

[9] Bedin M., Gaben A.M., Saucier C., Mester J.: Geldanamycin, an inhibitor of the chaperone activity of HSP90, induces MAPK-independent cell cycle arrest. Int. J. Cancer, 2004; 109: 643-652
[PubMed]  

[10] Belani C.P.: The role of irreversible EGFR inhibitors in the treatment of non-small cell lung cancer: overcoming resistance to reversible EGFR inhibitors. Cancer Invest., 2010; 28: 413-423
[PubMed]  

[11] BIBF 1120 versus bevacizumab in metastatic colorectal cancer (25.09.2012)
http://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT00904839

[12] Caponigro F., Casale M., Bryce J.: Farnesyl transferase inhibitors in clinical development. Expert Opin. Investig Drugs, 2003; 12: 943-954
[PubMed]  

[13] Chapman P.B., Hauschild A., Robert C., Haanen J.B., Ascierto P., Larkin J., Dummer R., Garbe C., Testori A., Maio M., Hogg D., Lorigan P., Lebbe C., Jouary T., Schadendorf D., Ribas A., O’Day S.J., Sosman J.A., Kirkwood J.M., Eggermont A.M., Dreno B., Nolop K., Li J., Nelson B., Hou J., Lee R.J., Flaherty K.T., McArthur G.A., BRIM-3 Study Group: Improved survival with vemurafenib in melanoma with BRAF V600E mutation. N. Engl. J. Med., 2011; 364: 2507-2516
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[14] Cohen M.S., Zhang C., Shokat K.M., Taunton J.: Structural bioinformatics-based design of selective, irreversible kinase inhibitors. Science, 2005; 308: 1318-1321
[PubMed]  

[15] Comis R.L.: The current situation: erlotinib (Tarceva^®) and gefitinib (Iressa^®) in non-small cell lung cancer. Oncologist, 2005; 10: 467-470
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[16] Cripps M.C., Figueredo A.T., Oza A.M., Taylor M.J., Fields A.L., Holmlund J.T., McIntosh L.W., Geary R.S., Eisenhauer E.A.: Phase II randomized study of ISIS 3521 and ISIS 5132 in patients with locally advanced or metastatic colorectal cancer. A National Cancer Institute of Canada Clinical Trials Group Study. Clin. Cancer Res., 2002; 8: 2188-2192
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[17] Crombet-Ramos T., Rak J., Perez R., Viloria-Petit A.: Antiproliferative, antiangiogenic and proapototic activity of h-R3: A humanized anti-EGFR antibody. Int. J. Cancer, 2002; 101: 567-575
[PubMed]  

[18] Czyż M., Jakubowska J.: STI571 – terapia celowana. Postępy Hig. Med. Dośw., 2006; 60: 677-696
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[19] Dancey J., Sausville E.A.: Issues and progress with protein kinase inhibitors for cancer treatment. Nat. Rev. Drug Discov., 2003; 2: 296-313
[PubMed]  

[20] De Azevedo W.F., Leclerc S., Meijer L., Havlicek L., Strnad M., Kim S.H.: Inhibition of cyclin-dependent kinases by purine analogues: crystal structure of human cdk2 complexed with roscovitine. Eur. J. Biochem., 1997; 243: 518-526
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[21] de Bono J.S., Bellmunt J., Attard G., Droz J.P., Miller K., Flechon A., Sternberg C., Parker C., Zugmaier G., Hersberger-Gimenez V., Cockey L., Mason M., Graham J.: Open-label phase II study evaluating the efficacy and safety of two doses of pertuzumab in castrate chemotherapy-naive patients with hormone-refractory prostate cancer. J. Clin. Oncol., 2007; 25: 257-262
[PubMed]  

[22] Deininger M.W., Druker B.J.: Specific targeted therapy of chronic myelogenous leukemia with imatinib. Pharmacol. Rev., 2003; 55: 401-423
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[23] Doebele R.C., Oton A.B., Peled N., Camidge D.R., Bunn P.A. Jr:.New strategies to overcome limitations of reversible EGFR tyrosine kinase inhibitor therapy in non-small cell lung cancer. Lung Cancer, 2010; 69: 1-12
[PubMed]  

[24] Doggrell S.A.: BMS-354825: novel drug with potential for the treatment of imatinib-resistant chronic myeloid leukaemia. Expert. Opin. Investig. Drugs, 2005; 14: 89-91
[PubMed]  

[25] Ebos J.M., Kerbel R.S.: Antiangiogenic therapy: impact on invasion, disease progression, and metastasis. Nat. Rev. Clin. Oncol., 2011; 8: 210-221
[PubMed]  

[26] Eliceiri B.P., Cheresh D.A.: The role of αv integrins during angiogenesis. Mol. Med., 1998; 4: 741-750
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[27] Erlichman C., Boerner S.A., Hallgren C.G., Spieker R., Wang X.Y., James C.D., Scheffer G.L., Maliepaard M., Ross D.D., Bible K.C., Kaufmann S.H.: The HER tyrosine kinase inhibitor CI1033 enhances cytotoxicity of 7-ethyl-10-hydroxycamptothecin and topotecan by inhibiting breast cancer resistance protein-mediated drug efflux. Cancer Res., 2001; 61: 739-748
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[28] European Medicines Agency: Committee for Medicinal Products for Human Use (CHMP) summary of positive opinion for Inlyta, 2012
http://www.ema.europa.eu/docs/en_GB/document_library/Summary_of_opinion_ _Initial_authorisation/human/002406/WC500127761.pdf

[29] Fan Q.W., Knight Z.A., Goldenberg D.D., Yu W., Mostov K.E., Stokoe D., Shokat K.M., Weiss W.A.: A dual PI3 kinase/mTOR inhibitor reveals emergent efficacy in glioma. Cancer Cell. 2006; 9: 341-349
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[30] Funahashi Y., Sugi N.H., Semba T., Yamamoto Y., Yamamoto Y., Hamaoka S., Tsukahara-Tamai N., Ozawa Y., Tsuruoka A., Nara K., Takahashi K., Okabe T., Kamata J., Owa T., Ueda N., Haneda T., Yonaga M., Yoshimatsu K., Wakabayashi T.: Sulfonamide derivative, E7820, is a unique angiogenesis inhibitor suppressing an expression of integrin α2 subunit on endothelium. Cancer Res., 2002; 62: 6116-6123
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[31] Gemcitabine and ISIS 2503 in treating patients with advanced or metastatic cancer of the pancreas (25.09.2012)
http://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT00006467

[32] Ghobrial I.M., Witzig T.E., Adjei A.A.: Targeting apoptosis pathways in cancer therapy. CA Cancer J. Clin., 2005; 55: 178-194
[PubMed]  

[33] Gilmartin A.G., Bleam M.R., Groy A., Moss K.G., Minthorn E.A., Kulkarni S.G., Rominger C.M., Erskine S., Fisher K.E., Yang J., Zappacosta F., Annan R., Sutton D., Laquerre S.G.: GSK1120212 (JTP-74057) is an inhibitor of MEK activity and activation with favorable pharmacokinetic properties for sustained in vivo pathway inhibition. Clin. Cancer Res., 2011; 17: 989-1000
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[34] Graff J.R., McNulty A.M., Hanna K.R., Konicek B.W., Lynch R.L., Bailey S.N., Banks C., Capen A., Goode R., Lewis J.E., Sams L., Huss K.L., Campbell R.M., Iversen P.W., Neubauer B.L., Brown T.J., Musib L., Geeganage S., Thornton D.: The protein kinase Cβ-selective inhibitor, enzastaurin (LY317615*HCl), suppresses signaling through the AKT pathway, induces apoptosis, and suppresses growth of human colon cancer and glioblastoma xenografts. Cancer Res., 2005; 65: 7462-7469
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[35] Grzybowska-Izydorczyk O., Góra-Tybor J., Robak T.: Inhibitory kinaz tyrozynowych w terapii przewlekłej białaczki szpikowej. Postępy Hig. Med. Dośw., 2006; 60: 490-497
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[36] Hannon R.A., Clack G., Rimmer M., Swaisland A., Lockton J.A., Finkelman R.D., Eastell R.: Effects of the Src kinase inhibitor saracatinib (AZD0530) on bone turnover in healthy men: a randomized, double-blind, placebo-controlled, multiple-ascending-dose phase I trial. J. Bone Miner. Res., 2010; 25: 463-471
[PubMed]  

[37] Hideshima T., Richardson P., Chauhan D., Palombella U.J., Elliott P.J., Adams J., Anderson K.C.: The proteasome inhibitor PS-341 inhibits growth, induces apoptosis, and overcomes drug resistance in human multiple myeloma cells. Cancer Res., 2001; 61: 3071-3076
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[38] Higa G.M., Abraham J.: Lapatinib in the treatment of breast cancer. Expert Rev. Anticancer Ther., 2007; 7: 1183-1192
[PubMed]  

[39] Hilberg F., Roth G.J., Krssak M., Kautschitsch S., Sommergruber W., Tontsch-Grunt U., Garin-Chesa P., Bader G., Zoephel A., Quant J., Heckel A., Rettig W.J.: BIBF 1120: triple angiokinase inhibitor with sustained receptor blockade and good antitumor efficacy. Cancer Res., 2008; 68: 4774-4782
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[40] Hwang J.J., Kuruvilla J., Mendelson D., Pishvaian M.J., Deeken J.F., Siu L.L., Berger M.S., Viallet J., Marshall J.L.: Phase I dose finding studies of obatoclax (GX15-070), a small molecule pan-BCL-2 family antagonist, in patients with advanced solid tumors or lymphoma. Clin. Cancer Res., 2010; 16; 4038-4045
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[41] Imai K., Takaoka A.: Comparing antibody and small-molecule therapies for cancer: comparison between mAbs and small-molecules. Nat. Rev. Cancer, 2006; 6: 714-727
[PubMed]  

[42] Jakubowicz-Gil J.: Inhibitory szlaku PI3-Akt/PKB-mTOR w leczeniu glejaków. Post. Biol. Kom., 2009; 36: 189-201
[Full Text PDF]  

[43] Khan M.L., Stewart A.K.: Carfilzomib: a novel second-generation proteasome inhibitor. Future Oncol., 2011; 7: 607-612
[PubMed]  

[44] Kisselev A.F., Goldberg A.L.: Proteasome inhibitors: from research tools to drug candidates. Chem. Biol., 2001; 8: 739-758
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[45] Klein A., Kisielewska J.: Tyrfostiny. Drobnocząsteczkowe inhibitory kinaz tyrozynowych. Post. Biol. Kom., 2007; 34: 477-494
[Full Text PDF]  

[46] Kondapaka S.B., Singh S.S., Dasmahapatra G.P., Sausville E.A., Roy K.K.: Perifosine, a novel alkylphospholipid, inhibits protein kinase B activation. Mol. Cancer Ther., 2003; 2: 1093-1103
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[47] Koseła H., Świtaj T., Rutkowski P.: Zastosowanie inhibitorów BRAF i MEKw terapii zaawansowanego czerniaka. Onkol. Prak. Klin., 2011; 7: 246-253

[48] Kosior K., Lewandowska-Grygiel M., Giannopoulos K.: Inhibitory kinazy tyrozynowej w rozrostowych chorobach układu krwiotwórczego. Postępy Hig. Med. Dośw., 2011; 65: 819-828
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[49] Krześlak A.: Kinaza Akt: kluczowy regulator metabolizmu i progresji nowotworów. Postępy Hig. Med. Dośw., 2010; 64: 490-503
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[50] Lam C., Bouffet E., Bartels U.: Nimotuzumab in pediatric glioma. Future Oncol., 2009; 5: 1349-1361
[PubMed]  

[51] Levitan D.: ASCO 2012 Lung Cancer – Conference Report: Afatinib Improves PFS, Quality of Life in EGFR Mutation-Positive Lung Cancer, 2012

[52] Levitzki A., Mishani E.: Tyrphostins and other tyrosine kinase inhibitors. Ann. Rev. Biochem., 2006; 75: 93-109
[PubMed]  

[53] Li Y., Liang J., Siu T., Hu E., Rossi M.A., Barnett S.F., Defeo-Jones D., Jones R.E., Robinson R.G., Leander K., Huber H.E., Mittal S., Cosford N., Prasit P.: Allosteric inhibitors of Akt1 and Akt2: discovery of [1,2,4]triazolo[3,4-f][1,6]naphthyridines with potent and balanced activity. Bioorg. Med. Chem. Lett., 2009; 19: 834-836
[PubMed]  

[54] Lin T.S., Fischer B., Blum K.A., Brooker-McEldowney M., Moran M.E., Andritsos L.A., Flynn J.M., Phelps M.A., Dalton J.T.: Flavopiridol (alvocidib) in chronic lymphocytic leukemia. Hematol. Meeting Reports, 2008; 2: 112-119

[55] Liu K.J., He J.H., Su X.D., Sim H.M., Xie J.D., Chen X.G., Wang F., Liang Y.J., Singh S., Sodani K., Talele T.T., Ambudkar S.V., Chen Z.S., Wu H.Y., Fu L.W.: Saracatinib (AZD0530) is a potent modulator of ABCB1-mediated multidrug resistance in vitro and in vivo. Int. J. Cancer., 2013; 132: 224-235
[PubMed]  

[56] Liu Y., Gray N.S.: Rational design of inhibitors that bind to inactive kinase conformations. Nat. Chem. Biol., 2006; 2: 358-364
[PubMed]  

[57] Lume Lung 2: BIBF 1120 plus pemetrexed compared to placebo plus pemetrexed in 2nd line nonsquamous NSCLC (25.09.2012)
http://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT00806819

[58] LUME-Ovar 1: Nintedanib (BIBF 1120) or placebo in combination with paclitaxel and carboplatin in first line treatment of ovarian cancer (25.09.2012)
http://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT01015118

[59] Manley P.W., Cowan-Jacob S.W., Mestan J.: Advances in the structural biology, design and clinical development of Bcr-Abl kinase inhibitors for the treatment of chronic myeloid leukaemia. Biochim Biophys Acta, 2005; 1754: 3-13
[PubMed]  

[60] Mantur M., Wojszel J.: Cząsteczki adhezyjne oraz ich udział w procesie zapalnym i nowotworowym. Pol. Merkur. Lekarski, 2008; 24: 177-180
[PubMed]  

[61] Meira D.D., Almeida V.H., Mororó J.S., Caetano M.S., Nóbrega I.P., Batista D., Sternberg C., Ferreira C.G.: Efficient blockade of Akt signaling is a determinant factor to overcome resistance to matuzumab. Mol. Cancer, 2011; 10: 151
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[62] Miettinen M., Lasota J.: Gastrointestinal stromal tumors: review on morphology, molecular pathology, prognosis, and differential diagnosis. Arch. Pathol. Lab. Med., 2006; 130: 1466-1478
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[63] Millard M., Odde S., Neamati N.: Integrin targeted therapeutics. Theranostics, 2011; 1: 154-188
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[64] Moore M.J., Goldstein D., Hamm J., Figer A., Hecht J.R., Gallinger S., Au H.J., Murawa P., Walde D., Wolff R.A., Campos D., Lim R., Ding K., Clark G., Voskoglou-Nomikos T., Ptasynski M., Parulekar W.; National Cancer Institute of Canada Clinical Trials Group: Erlotinib plus gemcitabine compared with gemcitabine alone in patients with advanced pancreatic cancer: a phase III trial of the National Cancer Institute of Canada Clinical Trials Group. J. Clin. Oncol., 2007; 25: 1960-1966
[PubMed]  

[65] Mulgrew K., Kinneer K., Yao X.T., Ward B.K., Damschroder M.M., Walsh B., Mao S.Y., Gao C., Kiener P.A., Coats S., Kinch M.S., Tice D.A.: Direct targeting of αvβ3 integrin on tumor cells with a monoclonal antibody, Abegrin. Mol. Cancer Ther., 2006; 5: 3122-3129
[PubMed]  

[66] Nagar B., Bornmann W.G., Pellicena P., Schindler T., Veach D.R., Miller W.T., Clarkson B., Kuriyan J.: Crystal structures of the kinase domain of c-Abl in complex with the small molecule inhibitors PD173955 and imatinib (STI-571). Cancer Res., 2002; 62: 4236-4243
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[67] Ng C.M., Bai S., Takimoto C.H., Tang M.T., Tolcher A.W.: Mechanism-based receptor-binding model to describe the pharmacokinetic and pharmacodynamic of an anti-α5β1 integrin monoclonal antibody (volociximab) in cancer patients. Cancer Chemother. Pharmacol., 2010; 65: 207-217
[PubMed]  

[68] O’Hare T., Walters D.K., Stoffregen E.P., Jia T., Manley P.W., Mestan J., Cowan-Jacob S.W., Lee F.Y., Heinrich M.C., Deininger M.W., Druker B.J.: In vitro activity of Bcr-Abl inhibitors AMN107 and BMS-354825 against clinically relevant imatinib-resistant Abl kinase domain mutants. Cancer Res., 2005; 65: 4500-4505
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[69] Okaichi K., Suzuki K., Morita N., Ikeda M., Takahashi H., Matsuda N., Watanabe M., Okumura Y.: Low dose of wortmannin reduces radiosensitivity of human glioblastoma cells through the p53 pathway. Oncol. Rep., 2002; 9: 859-862
[PubMed]  

[70] Palombella V.J., Rando O.J., Goldberg A.L., Maniatis T.: The ubiquitin-proteasome pathway is required for processing the NF-κB1 precursor protein and the activation of NF-κB. Cell, 1994; 78: 773-785
[PubMed]  

[71] Panner A., Parsa A.T., Pieper R.O.: Use of APO2L/TRAIL with mTOR inhibitors in the treatment of glioblastoma multiforme. Expert Rev. Anticancer Ther., 2006; 6: 1313-1322
[PubMed]  

[72] Park S., Chapuis N., Bardet V., Tamburini J., Gallay N., Willems L., Knight Z.A., Shokat K.M., Azar N., Viguié F., Ifrah N., Dreyfus F., Mayeux P., Lacombe C., Bouscary D.: PI-103, a dual inhibitor of Class IA phosphatidylinositide 3-kinase and mTOR, has antileukemic activity in AML. Leukemia, 2008; 22: 1698-1706
[PubMed]  

[73] Perifosine with temsirolimus for recurrent pediatric solid tumors (25.09.2012)
http://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT01049841

[74] Posey J.A., Khazaeli M., DelGrosso A., Saleh M.N., Lin C.Y., Huse W., LoBuglio A.F.: A pilot trial of Vitaxin, a humanized anti-vitronectin receptor (anti αvβ3) antibody in patients with metastatic cancer. Cancer Biother. Radiopharm., 2001; 16: 125-132
[PubMed]  

[75] Powroźnik B., Kubowicz P., Pękała E.: Przeciwciała monoklonalne w terapii celowanej. Postępy Hig. Med. Dośw., 2012; 66: 663-673
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[76] Rahmani M., Aust M.M., Attkisson E., Williams D.C. Jr., Ferreira-Gonzalez A., Grant S.: Inhibition of Bcl-2 antiapoptotic members by obatoclax potently enhances sorafenib-induced apoptosis in human myeloid leukemia cells through a Bim-dependent process. Blood, 2012; 119: 6089-6098
[PubMed]  

[77] Ramakrishnan M.S., Eswaraiah A., Crombet T., Piedra P., Saurez G., Iyer H., Arvind A.S.: Nimotuzumab, a promising therapeutic monoclonal for treatment of tumors of epithelial origin. MAbs., 2009; 1: 41-48
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[78] Ravaud A., Bernhard J.C., Gross-Goupil M., Digue L., Ferriere J.M.: mTOR inhibitors: temsirolimus and everolimus in the treatment of renal cell carcinoma. Bull. Cancer, 2010; 97: 45-51
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[79] Reeves T.D., Hill E.G., Armeson K.E., Gillespie M.B.: Cetuximab therapy for head and neck squamous cell carcinoma: a systematic review of the data. Otolaryngol. Head Neck Surg., 2011; 144: 676-684
[PubMed]  

[80] Remesh A.: Toxicities of anticancer drugs and its management. Int. J. Basic Clin. Pharmacol., 2012; 1: 2-12

[81] Richardson P.G, Hideshima T., Anderson K.C.: Bortezomib (PS-341): a novel, first-in-class proteasome inhibitor for the treatment of multiple myeloma and other cancers. Cancer Control, 2003; 10: 361-369
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[82] Richon V.M., O’Brien J.P.: Histone deacetylase inhibitors: a new class of potential therapeutic agents for cancer treatment. Clin. Cancer Res., 2002; 8: 662-664
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[83] Roskoski R. Jr.: Src kinase regulation by phosphorylation and dephosphorylation. Biochem. Biophys. Res. Commun., 2005; 331: 1-14
[PubMed]  

[84] Rudin C.M., Hann C.L., Garon E.B., Ribeiro de Oliveira M., Bonomi P.D., Camidge D.R., Chu Q., Giaccone G., Khaira D., Ramalingam S.S., Ranson M.R., Dive C., McKeegan E.M., Chyla B.J., Dowell B.L., Chakravartty A., Nolan C.E., Rudersdorf N., Busman T.A., Mabry M.H., Krivoshik A.P., Humerickhouse R.A., Shapiro G.I., Gandhi L.: Phase II study of single-agent navitoclax (ABT-263) and biomarker correlates in patients with relapsed small cell lung cancer. Clin. Cancer Res., 2012; 18: 3163-3169
[PubMed]  

[85] Sato S., Fujita N., Tsuruo T.: Interference with PDK1-Akt survival signaling pathway by UCN-01 (7-hydroxystaurosporine). Oncogene, 2002; 21: 1727-1738
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[86] Selumetinib in treating patients with biliary cancer that cannot be removed by surgery (25.09.2012)
http://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT00553332

[87] Skoczek M., Grela-Wojewoda A., Rolski J.: Terapia celowana. Część II. Zastosowanie kliniczne leków hamujących aktywność kinazy tyrozynowej – przeciwciała monoklonalne. Współczesna Onkologia, 2008; 12: 363-369
[Abstract]  

[88] Sobrero A.F., Bruzzi P.: Vatalanib in advanced colorectal cancer: two studies with identical results. J. Clin. Oncol., 2011; 29: 1938-1940
[PubMed]  

[89] Soda M., Choi Y.L., Enomoto M., Takada S., Yamashita Y., Ishikawa S., Fujiwara S., Watanabe H., Kurashina K., Hatanaka H., Bando M., Ohno S., Ishikawa Y., Aburatani H., Niki T., Sohara Y., Sugiyama Y., Mano H.: Identification of the transforming EML4-ALK fusion gene in non-small-cell lung cancer. Nature, 2007; 448: 561-566
[PubMed]  

[90] Sparano J.A., Bernardo P., Stephenson P., Gradishar W.J., Ingle J.N., Zucker S., Davidson N.E.: Randomized phase III trial of marimastat versus placebo in patients with metastatic breast cancer who have responding or stable disease after first-line chemotherapy: Eastern Cooperative Oncology Group trial E2196. J. Clin. Oncol., 2004; 22: 4683-4690
[PubMed]  

[91] Steelman L.S., Chappell W.H., Abrams S.L., Kempf R.C., Long J., Laidler P., Mijatovic S., Maksimovic-Ivanic D., Stivala F., Mazzarino M.C., Donia M., Fagone P., Malaponte G., Nicoletti F., Libra M., Milella M., Tafuri A., Bonati A., Bäsecke J., Cocco L., Evangelisti C., Martelli A.M., Montalto G., Cervello M,. McCubrey J.A.: Roles of the Raf/MEK/ERK and PI3K/PTEN/Akt/mTOR pathways in controlling growth and sensitivity to therapy-implications for cancer and aging. Aging, 2011; 3: 192-222
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[92] Szala S., Jarosz M.: Nowotworowe naczynia krwionośne. Postępy Hig. Med. Dośw., 2011; 65: 437-446
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[93] Takeuchi H., Kondo Y., Fujiwara K., Kanzawa T., Aoki H., Mills G.B., Kondo S.: Synergistic augmentation of rapamycin-induced autophagy in malignant glioma cells by phosphatidylinositol 3-kinase/protein kinase B inhibitors. Cancer Res., 2005; 65: 3336-3346
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[94] Tamm I., Dörken B., Hartmann G.: Antisense therapy in oncology: new hope for an old idea? Lancet, 2001; 358: 489-497
[PubMed]  

[95] Trikha M., Zhou Z., Nemeth J.A., Chen Q., Sharp C., Emmell E., Giles-Komar J., Nakada M.T.: CNTO 95, a fully human monoclonal antibody that inhibits αv integrins, has antitumor and antiangiogenic activity in vivo. Int. J. Cancer, 2004; 110: 326-335
[PubMed]  

[96] U.S. Food and Drug Administration: Drug Approvals and Databases. Approved Drugs: Carfilzomib (25.09.2012)
http://www.fda.gov/Drugs/InformationOnDrugs/ApprovedDrugs/ucm312945.htm

[97] U.S. Food and Drug Administration: FDA News Release: FDA approves new orphan drug (bosutinib) for chronic myelogenous leukemia (25.09.2012)
http://www.fda.gov/NewsEvents/Newsroom/PressAnnouncements/ucm318160.htm

[98] van der Graaf W.T., Blay J.Y., Chawla S.P., Kim D.W., Bui-Nguyen B., Casali P.G., Schöffski P., Aglietta M., Staddon A.P., Beppu Y., Le Cesne A., Gelderblom H., Judson I.R., Araki N., Ouali M., Marreaud S., Hodge R., Dewji M.R., Coens C., Demetri G.D., Fletcher C.D., Dei Tos A.P., Hohenberger P., EORTC Soft Tissue and Bone Sarcoma Group, PALETTE study group: Pazopanib for metastatic soft-tissue sarcoma (PALETTE): a randomised, double-blind, placebo-controlled phase 3 trial. Lancet, 2012; 379: 1879-1886
[PubMed]  

[99] von Hoff D.D., LoRusso P.M., Rudin C.M., Reddy J.C., Yauch R.L., Tibes R., Weiss G.J., Borad M.J., Hann C.L., Brahmer J.R., Mackey H.M., Lum B.L., Darbonne W.C., Marsters J.C Jr., de Sauvage F.J., Low J.A.: Inhibition of the hedgehog pathway in advanced basal-cell carcinoma. N. Engl. J. Med., 2009; 361: 1164-1172
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[100] Voorhees P.M., Dees E.C., O’Neil B., Orlowski R.Z.: The proteasome as a target for cancer therapy. Clin. Cancer Res., 2003; 9: 6316-6325
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[101] Walensky L.D.: From mitochondrial biology to magic bullet: navitoclax disarms BCL-2 in chronic lymphocytic leukemia. J. Clin. Oncol., 2012; 30: 554-557
[PubMed]  

[102] Walker E.H., Pacold M.E., Perisic O., Stephens L., Hawkins P.T., Wymann M.P., Williams R.L.: Structural determinants of phosphoinositide 3-kinase inhibition by wortmannin, LY294002, quercetin, myricetin, and staurosporine. Mol. Cell., 2000; 6: 909-919
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[103] Whittaker S.R., Te Poele R.H., Chan F., Linardopoulos S., Walton M.I., Garrett M.D., Workman P.: The cyclin-dependent kinase inhibitor seliciclib (R-roscovitine; CYC202) decreases the expression of mitotic control genes and prevents entry into mitosis. Cell Cycle, 2007; 6: 3114-3131
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[104] Wiczyńska B., Rolski J.: Terapia celowana. Część I. Zastosowanie kliniczne leków hamujących aktywność kinazy tyrozynowej, Współczesna Onkologia, 2007; 11: 331-337
[Abstract]  

[105] Wilmes L.J., Pallavicini M.G., Fleming L.M., Gibbs J., Wang D., Li K.L., Partridge S.C., Henry R.G., Shalinsky D.R., Hu-Lowe D., Park J.W., McShane T.M., Lu Y., Brasch R.C., Hylton N.M.: AG-013736, a novel inhibitor of VEGF receptor tyrosine kinases, inhibits breast cancer growth and decreases vascular permeability as detected by dynamic contrast-enhanced magnetic resonance imaging. Magn. Reson. Imaging, 2007; 25: 319-327
[PubMed]  

[106] Wilson W.H., O’Connor O.A., Czuczman M.S., LaCasce A.S., Gerecitano J.F., Leonard J.P., Tulpule A., Dunleavy K., Xiong H., Chiu Y.L., Cui Y., Busman T., Elmore S.W., Rosenberg S.H., Krivoshik A.P., Enschede S.H., Humerickhouse R.A.: Navitoclax, a targeted high-affinity inhibitor of BCL-2, in lymphoid malignancies: a phase 1 dose-escalation study of safety, pharmacokinetics, pharmacodynamics, and antitumour activity. Lancet Oncol., 2010; 11: 1149-1159
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[107] Yoshimura N., Kudoh S., Kimura T., Mitsuoka S., Matsuura K., Hirata K., Matsui K., Negoro S., Nakagawa K., Fukuoka M.: EKB-569, a new irreversible epidermal growth factor receptor tyrosine kinase inhibitor, with clinical activity in patients with non-small cell lung cancer with acquired resistance to gefitinib. Lung Cancer, 2006; 51: 363-368
[PubMed]  

[108] Zagouri F., Sergentanis T.N., Chrysikos D., Filipits M., Bartsch R.: mTOR inhibitors in breast cancer: a systematic review. Gynecol Oncol., 2012 (w druku)
[PubMed]  

[109] Zhang J., Yang, P.L., Gray N.S.: Targeting cancer with small molecule kinase inhibitors. Nat. Rev. Cancer, 2009; 9: 28-39
[PubMed]  

[110] Zhang Y.S., Yuan J., Fang Z.Z., Tu Y.Y., Hu C.M., Li G., Wang L., Deng J.P., Yao J.J., Li H.R.: Gossypol exhibits a strong influence towards UDP-glucuronosyltransferase (UGT) 1A1, 1A9 and 2B7-mediated metabolism of xenobiotics and endogenous substances. Molecules, 2012; 17: 4896-4903
[PubMed]  

[111] Zou Z.Q., Zhang X.H., Wang F., Shen Q.J., Xu J., Zhang L.N., Xing W.H., Zhuo R.J., Li D.: A novel dual PI3Kalpha/mTOR inhibitor PI-103 with high antitumor activity in non-small cell lung cancer cells. Int. J. Mol. Med., 2009; 24: 97-101
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[112] Zwickl P., Voges D., Baumeister W.: The proteasome: a macromolecular assembly designed for controlled proteolysis. Philos. Trans. R. Soc. Lond. B Biol. Sci., 1999; 354: 1501-1511
[PubMed]  [Full Text PDF]  

Autorzy deklarują brak potencjalnych konfliktów interesów.

Full text