Streszczenie

Istotne dla rozwoju układu nerwowego czynniki troficzne oddziałują z komórkami za pośrednic­twem receptorów o aktywności kinazy tyrozynowej (Trk) zazwyczaj przekazujących sygnał do wzrostu i przeżycia oraz z receptorem p75^NTR sprzyjającym śmierci komórki. W przedstawionej pracy omówiono domenową budowę receptora p75^NTR i jego rolę w regulacji przeżycia i wzro­stu neuronów, oraz indukcji apoptozy. Zwrócono uwagę na oddziaływanie p75^NTR z zagregowa­ną formą Aβ oraz wpływ na hiperfosforylację białka tau, co odgrywa istotną rolę w etiopatoge­nezie choroby Alzheimera.

Słowa kluczowe:apoptoza • choroba Alzheimera • p75^NTR(receptor neurotrofin)

Summary

The neurotrophins play an important role in the development of the nervous system. These tro­phic factors affect the cells through the neurotrophin receptors Trk and p75^NTR. Trk (tyrosine kina­se receptor) mediated signaling promotes survival and growth, while p75^NTR-mediated signaling promotes cell death. The structure of p75^NTR and its role in the regulation of survival, growth and induction of apoptosis are discussed. p75^NTR can interact with the aggregated form of Aβ pepti­des and by influencing protein tau hyperphosphorylation plays an important role in etiopathoge­nesis of Alzheimer’s disease.

Key words:apoptosis • Alzheimer’s disease • p75^NTR (neurotrophin receptor/low-affinity nerve growth factor receptor)

Wykaz skrótów:

Aβ₄₀ – amyloid beta 40; Aβ₄₂ – amyloid beta 42; AD – choroba Alzheimera (Alzheimer’s Diesease); Akt – kinaza białkowa B (protein kinase B (PKB)): APP – białko prekursorowe amyloidu (amyloid precursor protein); BDNF – czynnik neurotroficzny pochodzenia mózgowego (brain-derived neurotrophic factor); CGNs – mózgowe granularne komórki nerwowe (cerebral granule neurons); CRD – domena bogata w cysteinę (cysteine rich domain); ECD – domena zewnętrzna receptora p75^NTR (extracellular domain p75^NTR); ICD – domena wewnętrzna receptora p75^NTR (intracellular domain p75^NTR); JNK – kinaza domeny N-końcowej białka Jun (c-Jun N-terminal kinase); MAPK – kinaza białkowa aktywowana mitogenem (mitogen- activated protein kinase); MKKK – kinaza kinaz kinaz aktywowanych mitogenem (mitogen activated protein kinase kinase kinase); NF-κB – czynnik jądrowy κB (nuclear factor κB); NGF – czynnik wzrostu nerwu (nerve growth factor); NRIF – czynnik interakcji receptora neurotrofin (neurotrophin receptor interacting factor); NT3 – neurotrofina 3 (neurotrophin 3); NT 4/5 – neurotrofina 4/5 (neurotrophin 4/5); p38 MAPK – kinaza p38 aktywowana mitogenem; p75^NTR – receptor neurotrofin (p75 neurotrophin receptor/neurotrophin receptor/low-affinity nerve growth factor receptor); PI3K – kinaza 3-fosfatydyloinozytolu (phosphatidylinositol 3-kinase); Rac – małe białko G z rodziny Rho (small protein G from familly Rho); Ras – małe białko G kodowane przez protoonkogen ras (small protein G from Ras family); Rho A – białko należące do rodziny małych białek G (small protein G from familly Rho); RIP – białko oddziałujące z receptorem Fas (receptor interacting protein); TNF – czynnik martwicy nowotworu (tumor necrosis factor); TRAF – zależny od TNF czynnik aktywujący (TNF receptor associated factor); Trk A – receptor o aktywności kinazy tyrozynowej (tropomyosin-related kinase, tyrosine kinase receptor).

Neurotrofiny – niskocząsteczkowe białka, wydzielane w niewielkich stężeniach w warunkach fizjologicznych, są odpowiedzialne za utrzymanie komórek nerwowych przy życiu. Podczas rozwoju układu nerwowego neurotrofiny kontrolują usuwanie niepotrzebnych komórek. W później­szym okresie odgrywają rolę w regulacji wzrostu dendry­tów, modulują uwalnianie neuroprzekaźników i ekspresję ich receptorów, pobudzają regenerację wypustek nerwo­wych, biorą udział w kształtowaniu obwodów neuronal­nych, regulują proliferację, różnicowanie i plastyczność neuronalną. Do grupy neurotrofin należą: nerwowy czyn­nik wzrostu (NGF), czynnik wzrostu pochodzenia mó­zgowego (BDNF), neurotrofina 3 (NT3) i neurotrofina 4/5 (NT 4/5). Zaburzenia w funkcjonowaniu czynników tro­ficznych, którymi są neurotrofiny mogą się przyczyniać do uszkodzeń neuronów w schorzeniach neurodegeneracyj­nych. Neurotrofiny oddziałują z komórkami docelowymi za pośrednictwem dwóch niezwiązanych ze sobą struktu­ralnie receptorów: z receptorem o aktywności kinazy ty­rozynowej Trk i receptorem niskiego powinowactwa do NGF-p75^NTR. Oddziaływanie neurotrofiny z jej swoistym receptorem błonowym aktywuje łańcuch wewnątrzkomór­kowych zdarzeń prowadzących do kompleksowych zmian ekspresji genów. W rezultacie wpływa to na przeżywal­ność neuronów i proces ich różnicowania. Receptory Trk przekazują pozytywny sygnał sprzyjający przeżyciu lub wzrostowi, natomiast wiązanie neurotrofin do receptora p75^NTR sprzyja śmierci komórek.

Struktura receptora p75^NTR

Receptor p75^NTR jest pierwszym zidentyfikowanym przed­stawicielem rodziny receptorów czynnika martwicy nowo­tworu (TNFR). W skład tej rodziny wchodzi około 25 re­ceptorów, np.: TNFR1, TNFR2, Fas, RANK i CD40.

Jako pierwszy został zidentyfikowany receptor niskiego powinowactwa do nerwowego czynnika wzrostu (low-af­finity nerve growth factor receptor) p75^NTR przez Herrupa i Shootera w 1973 roku (ryc.1). Obecnie wiadomo, iż oddziałuje on również z innymi neurotrofinami, takimi jak np.: BDNF, NT3, NT4/5 z różnym powinowactwem, w różnego typu komórkach nerwowych. Receptor p75^NTR pojawia się bardzo wcześnie w rozwoju systemu nerwowego. Na macierzystych komórkach nerwowych obecny jest jeszcze przed ich zróż­nicowaniem się [66]. Występuje również na powierzchni komórek glejowych [11]. W trakcie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego p75^NTR występuje w dużych ilościach w kresomózgowiu (włącznie z korą nową i hipokampem) oraz w śródmózgowiu. Jego obecność w dojrzałym mózgu jest ograniczona do neuronów cholinergicznych w podsta­wie przodomózgowia, neuronów motorycznych oraz neu­ronów Purkinjego w móżdżku [10]. W obwodowym ukła­dzie nerwowym występuje w neuronach współczulnych oraz w neuronach splotów nerwów grzbietowych. Poza układem nerwowym receptor p75^NTR obecny jest w komórkach po­chodzenia mezenchymalnego. Regulacja ekspresji genów kodujących białko p75^NTR nie została jeszcze dokładnie po­znana. Wiadomo, że receptor p75^NTR jest białkiem o cięża­rze 75 kDa kodowanym przez geny zawierające 10 ekso­nów i 9 intronów. U człowieka geny te są umiejscowione na chromosomie 17q21. Sekwencja promotorowa p75^NTR wykazuje dużą homologię u szczura, myszy jak i u czło­wieka [48]. Budowa receptora jest bardzo konserwatywna u wszystkich kręgowców. Po odcięciu 28-aminokwasowe­go peptydu sygnałowego ludzki p75^NTR jest 399-aminokwa­sową glikoproteiną transmembranową (typu I) zbudowaną z dwóch domen: zewnątrzkomórkowej ECD (extracellular domain), wewnątrzkomórkowej ICD (intracellular domain) oraz fragmentu przezbłonowego. Podobnie jak inne biał­ka transmembranowe typu I, p75^NTR cięty jest przez meta­loproteinazę (tumor necrosis factor a converting enzyme­-TACE/disintegrin-metalloprotease 17 α-secretase- ADAM 17). W ten sposób generowana jest rozpuszczalna, zewną­trzkomórkowa domena [4,51]. Natomiast wewnątrzkomór­kowa domena jest odcinana najpierw przez α-sekretazę jako 25 kDa fragment CTF, a następnie przez zależną od preseniliny γ-sekretazę, tworzą rozpuszczalny – 20 kDa fragment ICD [7,57]. Rozpuszczalna domena ICD, we­dług niektórych badaczy, ma zdolność translokacji do jądra komórkowego, jednak mechanizm tego procesu nie jest znany [43]. Domena wewnątrzkomórkowa ICD recep­tora p75^NTR może aktywować szlak kinazy PI3K i Akt pro­wadzący komórkę na drogę przeżycia [7].

Ryc. 1. Receptor p75^NTR

Domena ECD

Ujemnie naładowana domena zewnętrzna (ECD) zawie­ra cztery powtórzenia 40-aminokwasowych modułów bo­gatych w cysteinę: (cysteine-rich domains) CRD1-CRD4. Każdy z tych modułów zawiera trzy międzyłańcuchowe mostki dwusiarczkowe, które nadają receptorowi wydłu­żoną strukturę. W części przybłonowej znajdują się miej­sca O-glikozylacji, dalej od membrany znajdują się miejsca N-glikozylacji [45,49]. Dane eksperymentalne wskazują, że CRD3 i CRD4 mogą być odpowiedzialne za interakcje z neurotrofinami [9,49,50].

Domena ICD

Licząca 155 aminokwasów wewnątrzkomórkowa dome­na receptora p75^NTR (ICD) jest palmitoilowana na reszcie cysteiny (C279) w przymembranowej części domeny we­wnętrznej. Palmitoilacja reszty cysteiny w domenie ICD ułatwia translokację receptora p75^NTR do dwuwarstwy mem­brany komórkowej w pobliże rejonów bogatych w chole­sterol i sfingolipidy [2,61]. Wykazano również, że palmi­toilowanie reszty cysteiny w tym regionie jest niezbędne do indukcji apoptozy poprzez region tzw. „chooper doma­in” [19]. Funkcje tych potranslacyjnych modyfikacji nie są do końca zbadane, ale sugeruje się, że mogą one odgry­wać ważną rolę w interakcjach białko-białko, fałdowaniu części domeny wewnętrznej receptora, a takżę lokaliza­cji na powierzchni membrany komórkowej [47]. Domena ICD nie spełnia funkcji katalitycznej [36,38]. W części przymembranowej domeny ICD występują sekwencje od­powiedzialne za wiązanie zależnych od TNF czynników aktywujących: TRAF6, TRAF4 i TRAF 2 [47]. W czę­ści terminalnej domeny wewnętrznej znajdują się miejsca wiązania domeny PDZ (postsynaptic density protein-95) oraz domena śmierci typu II. Domena śmierci zbudowa­na jest z 80 aminokwasów tworzących dwa pęki, z których każdy zawiera trzy α-helisy. Helisy 2-6 mają właściwie identyczną orientację, jak w domenie śmierci receptora Fas, natomiast pierwsza α-helisa różni się orientacją prze­strzenną, co powoduje różnice w przewodzeniu sygnałów wewnątrzkomórkowych w porównaniu z resztą receptorów TNF. W tym rejonie zachodzi również fosforylacja reszt tyrozyny Y337 i Y366 [3,11]. Receptor p75^NTR nie odzna­cza się zdolnością do samoagregacji w roztworze. Zawiera dwa różne regiony wymagane do indukcji śmierci komór­kowej, przymembranowy region, tzw. „chooper domain” oraz czwartą i piątą helisę domeny śmierci [45].

Izoformy receptora p75^NTR

Istnieją dwie izoformy receptora p75^NTR: receptor pełny (full lenght receptor) oraz receptor skrócony (spliced va­riant) zawierający w domenie zewnętrznej (ECD) tylko je­den moduł CRD1.Wariant skrócony tego receptora powstaje w wyniku alternatywnego składania genów i jest pozbawio­ny eksonu trzeciego, który koduje domeny CRD2-CRD4. Oba warianty tego receptora ulegają ekspresji w komór­kach nerwowych.

Funkcja receptora p75^NTR

Wyniki intensywnie prowadzonych badań nad funkcją re­ceptora p75^NTR wskazują na jego wielofunkcyjny charak­ter. Spośród tych funkcji można wyróżnić:
• Funkcję koreceptora innych receptorów, w tym receptora dla neurotrofin TrkA. Receptor p75^NTR powoduje wzmoc­nienie bądź hamowanie aktywności, receptora TrkA.
• Autonomiczną aktywację kaskad sygnałowych, które in­dukują apoptozę lub szlak prowadzący komórkę na dro­gę przeżycia.
• Regulację cyklu komórkowego, poprzez funkcję supresora niektórych procesów zachodzących w komórce [12,23].

Kooperacja receptora p75^NTR z innymi receptorami

Multifunkcjonalność receptora p75^NTR wynika z koopera­cji z innymi receptorami. I tak na przykład związanie NGF i oddziaływanie z receptorem Trk A warunkuje przeżywal­ność neuronów [4,26]. Natomiast związanie proneurotrofin w kooperacji z receptorem sortilinowym powoduje degene­rację neuronów i ich śmierć. Taką zależność autorzy zaob­serwowali dla pro-BDNF i pro-NGF w tej samej populacji neuronów [60]. Receptor p75^NTR nie spełnia wewnątrzko­mórkowej funkcji katalitycznej, jego aktywność zależy od przyłączanych do niego ligandów i kooperacji z innymi re­ceptorami. Receptor TrkA silnie blokuje sygnał do apop­tozy poprzez indukcję szlaku sygnałowego kinazy fosfa­tydyloinozytolu 3, znosząc aktywację szlaku kinaz JNK aktywowanych przez receptor p75^NTR [29].

Szlaki odpowiedzialne za przeżycie i proliferację

Stymulacja receptora p75^NTR neurotrofinami aktywuje biał­ko Ras – małe białko mające aktywność GTP-azy, odpo­wiedzialne za wzrost neuronów i regulację formowania się cytoszkieletu w komórce. Czas aktywacji Ras przez re­ceptor p75^NTR jest relatywnie krótki i utrzymuje się kilka­naście minut, a następnie wraca do poziomu wyjściowe­go [43,46]. Natomiast aktywacja Ras przez receptor Trk A, która również następuje dość szybko, utrzymywana jest znacznie dłużej, wystarczająco, by aktywować kina­zy ERK. Ich utrzymująca się dłużej aktywność odpowiada za stymulację wzrostu neurytów [19,46,48]. Kinazy ERK są aktywowane w cytoplazmie w odpowiedzi na różne sy­gnały. Poprzez ich aktywność regulowana jest ekspresja genów, których produkty białkowe biorą udział w proce­sach różnicowania i proliferacji. Krótki czas aktywacji tych enzymów skutkuje proliferacją komórek, podczas gdy dłu­gotrwała aktywacja prowadzi do procesu różnicowania [6].

W szlaku aktywacji Ras zapoczątkowanym przez receptor p75^NTR aktywowana jest również kinaza PI3K. Szlak trans­dukcji sygnału kinazy PI3K aktywowany jest przez fosfo­rylację reszt tyrozyny Y337 i Y366 w regionie przybłono­wym domeny wewnętrznej receptora p75^NTR i jest szlakiem sygnałowym prowadzącym komórkę na drogę przeżycia [3]. Kinaza PI3K aktywuje kinazę Akt, która jest wewnątrzko­mórkowym enzymem odpowiedzialnym za równowagę bia­łek pro- i antyapoptotycznych Bcl-2 [14,15] i promuje sygnał do przeżycia. Innym szlakiem indukowanym przez receptor p75^NTR, prowadzącym komórkę na drogę przeżycia jest szlak aktywacji jądrowego czynnika kappa B (NF-κB). Stymulacja receptora p75^NTR neurotrofiną powoduje rekrutację czynnika TRAF6 w kompleksie z IRAK. Kompleks ten rekrutuje ki­nazę atypową PKC ι, która aktywuje kinazę IKKβ. Kinaza ta powoduje fosforylację inhibitora IκB i uwolnienie dimeru NF-κB. W wyniku tego następuje jego translokacja do jądra komórkowego, gdzie aktywowane są geny, których produkty białkowe są odpowiedzialne za promowanie sygnału do prze­trwania. NF-κB może być również aktywowany przez biał­ko RIP-2, które wiąże się do wewnątrzkomórkowej domeny receptora p75^NTR [31]. Istnieją doniesienia, iż aktywacja NF-κB przez indukcję receptora p75^NTR może promować sygnał do apoptozy [1,24]. Receptor p75^NTR oddziałuje z ligandami w postaci monomeru, dimeru lub trimeru. Wang i wsp. [62] w swoich badaniach wykazali, że NF-κB może być akty­wowany przez kinazę p38b2MAPK, która jest aktywowana przez MKK6, w następstwie związania ligandu z receptorem p75^NTR. Według autorów, postać monomeryczna recepto­ra p75^NTR ulegająca fosforylacji przez kinazę p38β2MAPK, promowała sygnał do apoptozy, co korelowało ze zwiększoną aktywnością NF-κB i kinaz JNK. Receptor p75^NTR w postaci dimeru fosforylowany przez kinazę p38β2 MAPK, promo­wał sygnał do przeżycia, co korelowało z wysokim stężeniem NF-κB w jądrze komórkowym, ale wiązało się to z obniże­niem aktywności JNK[62]. Wiązanie neurotrofin do recep­tora p75^NTR może chronić komórkę przed asocjacją receptora p75^NTR z NgR/Lingo1[25]. Asocjacja receptora p75^NTR z re­ceptorem NgR/Lingo1 uniemożliwia wiązanie NGF do do­meny zewnętrznej receptora p75^NTR i aktywację szlaków od­powiedzialnych za przeżycie i procesy różnicowania.

Regulacja cyklu komórkowego

Receptor p75^NTR pełni rolę regulatora cyklu komórkowego zarówno w komórkach progenitorowych tkanki nerwowej, jak i w innych komórkach somatycznych, np. komórkach epitelialnych [1,12,22,23,33,52]. Proces regulacji wynika z oddziaływania między wewnątrzkomórkową domeną re­ceptora p75^NTR i białkami wewnątrzkomórkowymi odpo­wiedzialnymi za regulację cyklu komórkowego, takimi jak: Sc-1, Bex-1, NRAGE [59].

NRAGE jest pierwszym zidentyfikowanym białkiem reagu­jącym z receptorem p75^NTR. Funkcja tego białka związana jest z zatrzymywaniem cyklu komórkowego oraz apopto­zą zależną od NGF [21]. Ceramidy generowane w wyni­ku aktywacji receptora p75^NTR, jako cząsteczki sygnałowe drugiego rzędu hamują cykl komórkowy w fazie G0/G1 poprzez hamowanie kinazy CDK2 zależnej od cykliny E oraz indukcję fosforylacji białka retinoblastomy (Rb) [37].

Biało SC-1, z którym receptor p75^NTR oddziałuje po sty­mulacji NGF, również wpływa na hamowanie cyklu ko­mórkowego poprzez wpływ na ekspresję genów cykliny E, która w kompleksie z kinazą 2 (cdk2/cyclinE) jest od­powiedzialna za hiperfosforylację białka Rb, które decy­duje o przejściu z fazy G1 do S.

Regulacja cyklu komórkowego przez receptor p75^NTR wy­nika również z wpływu neurotrofin na cykl komórko­wy. Wiadomo, że receptor Trk w komórkach nerwowych i w wielu innych komórkach naszego organizmu jest od­powiedzialny za efekt mitogenny po stymulacji neurotro­finami. Receptor p75^NTR jest odpowiedzialny raczej za ha­mowanie cyklu komórkowego, zaobserwowano to zarówno w komórkach nowotworu trzustki, jak i nowotworu prostaty po stymulacji NGF [32]. Efekt mitogenny zależy również od wzajemnych i zmieniających się ilościowych proporcji między tymi receptorami w czasie trwania cyklu komór­kowego. Jest to widoczne w komórkach PC12, u których wysoki poziom receptora p75^NTR określa się w późnej fa­zie G1, w fazie S oraz G2. Natomiast wysoki poziom re­ceptora TrkA obserwowany jest we wczesnej fazie G1 i w fazie M [57].

Frade i wsp.[22] wykazali, iż receptor p75^NTR wpływa na endoreduplikację (zwiększenie liczby chromosomów w in­terfazie kariokinezy) komórek neuronów RGC, przyczy­niając się do ich tetraploidyzacji, głównie przez zwiększe­nie aktywności czynnika transkrypcyjnego E2F1. Wczesna śmierć neuronów tetraploidalnych podczas rozwoju ośrod­kowego układu nerwowego również jest związana z recep­torem p75^NTR, który wiąże endogenny NGF (pro-NGF) [22].

Apoptoza

Sygnał do apoptozy indukowany przez receptor p75^NTR związany jest z dwoma regionami tego receptora: przy­membranowym „chopper” i domeną śmierci. Zarówno region „chopper”, jak i domena śmierci promują szlak proapoptotyczny związany z kinazą JNK poprzez wiąza­nie białek adaptorowych: NRAGE, NRIF2, NRIF 1, SC-1 [39]. Coulson i wsp. [14] wykazali, że do zainicjowania procesu apoptozy przez region „chopper” niezbędne jest palmitoilowanie reszty cysteiny w wewnętrznej przybło­nowej części tego receptora [14]. Warto również dodać, że receptor p75^NTR indukuje sfingomielinazę (SM), któ­rej aktywność wpływa na zwiększenie wytwarzania cera­midów, będących lipidowymi elementami strukturalnymi membrany komórkowej. Ceramidy mogą pełnić rolę czą­stek sygnałowych drugiego rzędu. W zależności od stęże­nia w komórce indukują sygnał do różnicowania komórek lub apoptozy [40,41]. Istotny jest również wpływ proteolizy receptora p75^NTR na aktywację szlaków sygnałowych w ko­mórce [4,58]. W sugerowanym przez Skeldal i wsp. [4,50] szlaku sygnałowym p75^NTR prowadzącym komórkę na dro­gę apoptozy, aktywowana jest domena „chopper.” Jak za­obserwowano w badaniach prowadzonych na komórkach oligodendrocytów, fragment CTF receptora p75^NTR gene­rowany za pośrednictwem proteolitycznego cięcia przez α­-sekretazę, ulega translokacji w pobliżu membrany komór­kowej, gdzie dochodzi do aktywacji białka Rac. Uwalniany jest fosfatydyloinozytol 4,5 bisfosforanu, który następnie aktywuje białko G (GRIK channel), a to prowadzi do po­wstania apoptosomów i aktywacji kaspaz 9 i 3. Taki szlak sygnałowy badacze zaobserwowali w komórkach oligoden­drocytów [16,29,56]. Inny model zakłada aktywację kinazy JNK3, która wpływając na nadekspresję metaloproteinazy ADAM17/TACE amplifikuje sygnał do apoptozy. Sygnał ten związany jest ze szlakiem aktywującym apoptozę przez NRIF [30]. Przyłączenie cząsteczki adaptorowej NRIF do wewnątrzkomórkowej domeny ICD receptora p75^NTR powo­duje rekrutację zależnego od TNF czynnika asocjującego 6 (TRAF6). Pod wpływem TRAF6 zachodzi poliubikwity­nacja NRIF oraz jego translokacja do jądra komórki, gdzie aktywowane są geny proapoptotyczne, których aktywacja wpływa na wytwarzanie proapoptotycznych białek, np. Bax, Bak, Bad oraz aktywację kaspaz 9, 6 i 3 [16,17,20, 27,31].

W badaniach prowadzonych na neuronach współczul­nych badacze wykazali, iż BDNF wiążąc się do recepto­ra p75^NTR aktywuje kinazę JNK3. Jej zwiększona aktyw­ność jest głównym czynnikiem prowadzącym do śmierci neuronów współczulnych [31].

Receptor p75^NTR w procesach neurodegeneracji

Neurony cholinergiczne w części podstawnej przodomó­zgowia wysyłają projekcje do kory mózgu i hipokampa, są odpowiedzialne za formowanie pamięci krótko- i dłu­goterminowej, funkcji kojarzeniowej, a także uczestniczą w odbiorze i analizie różnego rodzaju bodźców. Dysfunkcja tych neuronów przez zaburzenie przekaźnictwa neuronal­nego oraz metabolizmu acetylocholiny jest wczesną przy­czyną zaburzeń pamięci w chorobie Alzheimera [18,23].Wraz z akumulacją białka amyloidu β1-42 powoduje induk­cję procesów zapalnych oraz progresję choroby. Receptor p75^NTR obecny jest w dużej ilości na powierzchni neuro­nów cholinergicznych. Wraz z wiekiem w mózgu wzrasta ilość białka p75^NTR i zmniejsza się ilość TrkA. Znaczenie receptora p75^NTR w patogenezie choroby Alzheimera nie zostało jeszcze do końca wyjaśnione.

Badania z ostatnich lat wykazują, iż receptor p75^NTR wią­że Aβ42 zarówno w postaci zagregowanej, jak i jego roz­puszczalne oligomery [13,34,51]. Wykazano, iż wiąza­nie Aβ w postaci fibrylli do receptora p75^NTR powoduje śmierć neuronów zarówno in vitro jak i in vivo [13,51] oraz degenerację neuronów w hipokampie modelowych myszy z AD [34].

Z niektórych doniesień wynika, że aktywacja receptora p75^NTR przez rozpuszczalne oligomery amyloidu β nie za­wsze wywoływała apoptozę [53,67]. Następnie zostało wy­jaśnione przez zespół Wanga i wsp., którzy wykazali, iż ze­wnątrzkomórkowa domena receptora p75^NTR w warunkach fizjologicznych chroni komórkę przed toksycznym działa­niem Aβ. W badaniach in vitro zaobserwowali, iż rekom­binowana domena zewnątrzkomórkowa receptora p75^NTR opóźniała agregację fibryli amyloidowych. Natomiast po­dana domózgowo redukowała lokalne płytki amyloido­we w hipokampie myszy z AD [13,64]. Wprawdzie rola p75^NTR w metabolizmie Aβ nie została jeszcze dokładnie wyjaśniona autorzy wskazują, że ekspresja tego receptora wzrasta wraz z wiekiem u myszy APPSwe/PS1dE9 (od­zwierciedlają one rodzinną postać choroby Alzheimera oraz tę z mutacją genu dla preseniliny 1) w porównaniu z modelem dzikim. Białko p75^NTR może również wpływać na poziom wytwarzania Aβ1-42 przez neurony przy stałej niezmienionej aktywności enzymów α-, β- i γ-sekretazy [8,14]. W przypadku procesów neurodegeneracyjnych, ja­kie zachodzą w korze mózgowej i hipokampie chorych na chorobę AD sugeruje się, że pełna postać receptora (full lenght receptor) p75^NTR w oddziaływaniu z toksyczną po­stacią Aβ42 pośredniczy w sygnale prowadzącym komór­kę nerwową do degeneracji, zarówno in vitro jak i in vivo, poprzez szlak sygnałowy kinaz JNK [29,34].

Zmiany neurodegeneracyjne mogą być również powodo­wane pojawieniem się wewnątrz neuronów zwyrodnień fi­brylarnych, które są następstwem hiperfosforylacji białka tau. Powiązanie receptora p75^NTR z hiperfosforylacją białka tau jest niejasne. U pacjentów cierpiących na chorobę AD odkryto zwiększoną korelację ekspresji receptora p75^NTR z ilością hiperfosforylowanego białka tau. Może to suge­rować rolę receptora p75^NTR w powstawaniu zwyrodnień neurofibrylarnych [5,28].

Istotną rolę w procesach neurodegeneracyjnych mogą rów­nież odgrywać niedobory NGF. W mózgu chorych na AD odkryto przewagę postaci pro-NGF, która wielokrotnie silniej wiąże się z receptorem p75^NTR niż jej dojrzała po­stać [44,63]. Receptor p75^NTR, w przypadku niedoborów NGF, może powodować neurodegenerację. TrkA i p75^NTR mogą ze sobą kooperować w tej samej przestrzeni komór­kowej. Jednak nie do końca wiadomo, w jaki sposób regu­lowane są efekty zależne od ich wzajemnych wobec siebie proporcji. Wykazano, że z receptorem TrkA może asocjo­wać domena wewnętrzna ICD receptora p75^NTR. Asocjacja ta może chronić komórkę przed indukcją apoptozy i jed­nocześnie ułatwiając wiązanie NGF, wzmacniając sygnał receptora TrkA [2,18,29]. Indukowana pod wpływem Aβ kaspaza 3 powoduje śmierć neuronów [41]. Indukcja ka­spaz może następować w wyniku związania Aβ z recep­torami, a także przez wewnętrzną akumulację Aβ w reti­kulum endoplazmatycznym czy endosomach. Może być również efektem łączenia się z dehydrogenazą alkoholową w mitochondriach [39,42]. Kaspaza 3 odgrywa też pośred­nią rolę w powstawaniu i kumulowaniu Aβ w komórkach [54,55,56]. W badaniach in vitro wykazano iż farmakolo­giczna i molekularna inhibicja kaspaz 2, 3, 8 i 12 powo­duje częściowe lub nawet całkowite zahamowanie apop­tozy indukowanej przez Aβ [14,32,35,65].

Multifunkcjonalny charakter receptora p75^NTR, przejawia się poprzez wpływ na różne procesy w komórce oraz na interakcje z różnymi ligandami. Zatem dokładne pozna­nie jego funkcji pozwoli na wskazanie p75^NTR jako punktu docelowego w leczeniu nie tylko chorób o podłożu neuro­degeneracyjnym, ale również schorzeń związanych z nie­kontrolowanym procesem podziału komórek.

PIŚMIENNICTWO

[1] Bai Y., Li Q., Yang J., Zhou X., Yin X., Zhao D.: P75 ^NTR activation of NFκB is involved in PrP106-126-induced apoptosis in mouse neuroblastoma cells. Neurosci. Res., 2008; 62: 9-14
[PubMed]  

[2] Barker P.A., Barbee G., Misko T.P., Shooter E.M.: The low affinity neurotrophin receptor, p75LNTR, is palmitoylated by thioester formation through cysteine 279. J. Biol. Chem., 1994; 269: 30645-30650
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[3] Blöchl A., Blöchl R.: A cell-biological model of p75 ^NTR signaling. J. Neurochem., 2007; 102: 289-305
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[4] Bronfman F.C.: Metalloproteases and γ-secretase: new membrane partners regulating p75 neurothropin receptor singnaling? J. Neurochem., 2007; 103 (Suppl. 1): 91-100
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[5] Calissano P., Matrone C., Amadoro G.: Apoptosis and in vitro Alzheimer disease neuronal models. Commun. Integr. Biol., 2009; 2: 163-169
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[6] Cargnello M., Roux P.P.: Activation and function of the MAPKS and their substrates, the MAPK-activated protein kinases. Microbiol. Mol. Biol. Rev., 2011; 75: 50-83
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[7] Ceni C., Kommaddi R.P., Thomas R., Vereker E., Liu X., McPherson P.S., Ritter B., Barker P.A.: The p75 ^NTR intracellular domain generated by neurotrophin-induced receptor cleavage potentiates Trk signaling. J. Cell Sci., 2010; 123: 2299-2307
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[8] Chakravarthy B., Gaudet C., Ménard M., Atkinson T., Brown L., Laferla F.M., Armato U., Whitfield J.: Amyloid-β peptides stimulate the expression of the p75NTR neurotrophin receptor in SHSY5Y human neuroblastoma cells and AD transgenic mice. J. Alzheimers Dis., 2010; 19: 915-925
[PubMed]  

[9] Chapman B.S., Kuntz I.D.: Modeled structure of the 75-kDa neurotrophin receptor. Protein Sci., 1995; 4: 1696-1707
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[10] Chen E.Y., Mufson E.J., Kordower J.H.: TRK and p75 neurotrophin receptor systems in the developing human brain. J. Comp. Neurol., 1996; 369: 591-618
[PubMed]  

[11] Chen Y., Zeng J., Cen L., Chen Y., Wang X., Yao G., Wang W., Qi W., Kong K.: Multiple roles of the p75 neurotrophin receptor in the nervous system. J. Int. Med. Res., 2009; 37: 281-288
[PubMed]  

[12] Chittka A., Arevalo J.C., Rodriguez-Guzman M., Pérez P., Chao M.V., Sendtner M.: The p75^NTR-interacting protein SC1 inhibits cell cycle progression by transcriptional repression of cyclin E. J. Cell Biol., 2004; 164: 985-996
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[13] Costantini C., Della-Bianca V., Formaggio E., Chiamulera C., Montresor A., Rossi F.: The expression of p75 neurotrophin receptor protects against the neurotoxicity of soluble oligomers of β-amyloid. Exp. Cell Res., 2005; 311: 126-134
[PubMed]  

[14] Costantini C., Rossi F., Formaggio E., Bernardoni R., Cecconi D., Della-Bianca V.: Characterization of the signaling pathway downstream p75 neurotrophin receptor involved in β-amyloid peptide-dependent cell death. J. Mol. Neurosci., 2005; 25: 141-156
[PubMed]  

[15] Coulson E.J.: Does the p75 neurotrophin receptor mediate Aβ-induced toxicity in Alzheimer’s disease? J. Neurochem., 2006; 98: 654-660
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[16] Coulson E.J., May L.M., Osborne S.L., Reid K., Underwood C.K., Meunier F.A., Bartlett P.F., Sah P.: p75 neurotrophin receptor mediates neuronal cell death by activating GIRK channels through phosphatidylinositol 4,5-bisphosphate. J. Neurosci., 2008; 28: 315-324
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[17] Coulson E.J., Reid K., Baca M., Shipham K.A., Hulett S.M., Kilpatrick T.J., Bartlett P.F.: Chopper, a new death domain of the p75 neurotrophin receptor that mediates rapid neuronal cell death. J. Biol. Chem., 2000; 275: 30537-30545
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[18] De Felice F.G., Wu D., Lambert M.P., Fernandez S.J., Velasco P.J., Lacor P.N., Bigio E.H., Jerecic J., Acton P.J., Shughrue P.J., Chen-Dodson E., Kinney G.G., Klein W.L.: Alzheimer’s disease-type neuronal tau hyperphosphorylation induced by Aβ oligomers. Neurobiol. Aging, 2008; 29: 1334-1347
[PubMed]  

[19] Diarra A., Geetha T., Potter P., Babu J.R.: Signaling of the neurotrophin receptor p75 in relation to Alzheimer’s disease. Biochem. Biophys. Res. Commun., 2009; 390: 352-356
[PubMed]  

[20] Diolaiti D., Bernardoni R., Trazzi S., Papa A., Porro A., Bono F., Herbert J.M., Perini G., Della Valle G.: Functional cooperation between TrkA and p75^NTR accelerates neuronal differentiation by increased transcription of GAP-43 and p21(CIP/WAF) genes via ERK1/2 and AP-1 activities. Exp. Cell Res., 2007; 313: 2980-2992
[PubMed]  

[21] Feng Z., Li K., Liu M., Wen C.: NRAGE is a negative regulator of nerve growth factor-stimulated neurite outgrowth in PC12 cells mediated through TrkA-ERK signaling. J. Neurosci. Res., 2010; 88: 1822-1828
[PubMed]  

[22] Frade J.M., López-Sánchez N.: A novel hypothesis for Alzheimer disease based on neuronal tetraploidy induced by p75^NTR. Cell Cycle, 2010; 9: 1934-1941
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[23] Friedman W.J.: Neurothrophins induce death of hippocampal neurons via the p75 receptor. J. Neurosci., 2000; 20: 6340-6346
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[24] Gentry J.J., Casaccia-Bonnefil P., Carter B.D.: Nerve growth factor activation of nuclear factor κB through its p75 receptor is an anti-apoptotic signal in RN22 schwannoma cells. J. Biol. Chem., 2000; 275: 7558-7565
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[25] Gu C., Casacia-Bonnefil P., Srinivasan A., Chao M.V.: Oligodendrocyte apoptosis mediated by caspase activation. J. Neurosci., 1999; 19: 3043-3049
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[26] Hu X.Y., Zhang H.Y., Qin S., Xu H., Swaab D.F., Zhou J.N.: Increased p75 ^NTR expression in hippocampal neurons containing hyperphosphorylated τ in Alzheimer patients. Exp. Neurol., 2002; 178: 104-111
[PubMed]  

[27] Huang E.J., Reichardt L.F.: Trk receptors: roles in neuronal signal transduction. Annu. Rev. Biochem., 2003; 72: 609-642
[PubMed]  

[28] Jang J.H., Surh Y.J.: β-amyloid-induced apoptosis is associated with cyclooxygenase-2 up-regulation via the mitogen-activated protein kinase-NF-κB signaling pathway. Free Radic. Biol. Med., 2005; 38: 1604-1613
[PubMed]  

[29] Kenchappa R.S., Tep C., Korade Z., Urra S., Bronfman F.C., Yoon S.O., Carter B.D.: p75 neurotrophin receptor-mediated apoptosis in sympathetic neurons involves a biphasic activation of JNK and up-regulation of tumor necrosis factor-α-converting enzyme/ADAM 17. J. Biol. Chem., 2010; 285: 20358-20368
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[30] Kenchappa R.S., Zampieri N., Chao M.V., Barker P.A., Teng H.K., Hempstead B.L., Carter B.D.: Ligand-dependent cleavage of the p75 neurotrophin receptor is necessary for NRIF nuclear translocation and apoptosis in sympathetic neurons. Neuron, 2006; 50: 219-232
[PubMed]  

[31] Khursigara G., Bertin J., Yano H., Moffett H., DiStefano P.S., Chao M.V.: A prosurvival function for the p75 receptor death domain mediated via the caspase recruitment domain receptor-interacting protein 2. J. Neurosci., 2001; 21: 5854-5863
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[32] Khwaja F., Tabassum A., Allen J., Djakiew D.: The p75^NTR tumor suppressor induces cell cycle arrest facilitating caspase mediated apoptosis in prostate tumor cells. Biochem. Biophys. Res. Commun., 2006; 341: 1184-1192
[PubMed]  

[33] Knowles J.K., Rajadas J., Nguyen T.V., Yang T., LeMieux M.C., Griend L.V., Ishikawa C., Massa S.M., Wyss-Coray T., Longo M.F.: The neurotrophin receptor promotes amyloid-β(1-42)-induced neuritic dystrophy in vitro and in vivo. J. Neurosci., 2009; 29: 10627-10637
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[34] Kuner P., Schubenel R., Hertel C.: β-amyloid binds to p75^NTR and activates NFκB in human neuroblastoma cells. J. Neurosci. Res., 1998; 54: 798-804
[PubMed]  

[35] Lebrun-Julien F., Bertrand M.J., De Backer O., Stellwagen D., Morales C.R., Di Polo A., Barker P.A.: ProNGF induces TNFα-dependent death of retinal ganglion cells through a p75^NTR non-cell-autonomous signaling pathway. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 2010; 107: 3817-3822
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[36] Locksley R.M., Killeen N., Lenardo M.J.: The TNF and TNF receptor superfamilies: integrating mammalian biology. Cell, 2001; 104: 487-501
[PubMed]  

[37] López-Sánchez N., Frade J.M.: Control of the cell cycle by neurotrophins: lesson from the p75 neurotrophin receptor. Histol. Histopathol., 2002; 17: 1227-1237
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[38] Lustbader J.W., Cirilli M., Lin C., Xu H.W., Takuma K., Wang N., Caspersen C., Chen X., Pollak S., Chaney M., Trinchese F., Liu S., Gunn-Moore F., Lue L.F., Walker D.G., Kuppusamy P., Zewier Z.L., Arancio O., Stern D., Yan S.S., Wu H.: ABAD directly links Abeta to mitochondrial toxicity in Alzheimer’s disease. Science, 2004; 304: 448-452
[PubMed]  

[39] Niewiadomska G., Mietelska-Porowska A., Mazurkiewicz M.: The cholinergic system, nerve growth factor and the cytoskeleton. Behav. Brain Res., 2011; 221: 515-526
[PubMed]  

[40] Nishimura I., Uetsuki T., Kuwako K., Hara T., Kawakami T., Aimoto S., Yoshikawa K.: Cell death induced by a caspase-cleaved transmembrane fragment of the Alzheimer amyloid precursor protein. Cell Death Differ., 2002; 9: 199-208
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[41] Oddo S., Caccamo A., Kitazawa M., Tseng B.P., LaFerla F.M.: Amyloid deposition precedes tangle formation in a triple transgenic model of Alzheimer’s disease. Neurobiol. Aging, 2003; 24: 1063-1070
[PubMed]  

[42] Parkhurst C.N., Zampieri N., Chao M.V.: Nuclear localization of the p75 neurotrophin receptor intracellular domain. J. Biol. Chem., 2010; 285: 5361-5368
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[43] Peng S., Wuu J., Mufson E.J., Fahnestock M.: Increased proNGF levels in subjects with mild cognitive impairment and mild Alzheimer disease. J. Neuropathol. Exp. Neurol., 2004; 63: 641-649
[PubMed]  

[44] Rabizadeh S., Bredesen D.E.: Ten years on: mediation of cell death by the common neurotrophin receptor p75^NTR. Cytokine Growth Factor Rev., 2003; 14: 225-239
[PubMed]  

[45] Roux P.P., Barker P.A.: Neurotrophin signaling through the p75 neurotrophin receptor. Prog. Neurobiol., 2002; 67: 203-233
[PubMed]  

[46] Sahai E., Olson M.F., Marshall C.J.: Cross-talk between Ras and Rho signalling pathways in transformation favours proliferation and increased motility. EMBO J., 2001; 20: 755-766
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[47] Santee S.M., Owen-Schaub L.B.: Human tumor necrosis factor receptor p75/80 (CD120b) gene structure and promoter characterization. J. Biol. Chem., 1996; 271: 21151-21159
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[48] Schor N.F.: The p75 neurotrophin receptor in human development and disease. Prog. Neurobiol., 2005; 77: 201-214
[PubMed]  

[49] Shamovsky I., Ross L., Riopelle G.M., Weaver D.F.: The interaction of neurotrophins with the p75^NTR common neurotrophin receptor: A comprehensive molecular modeling study. Prot. Science, 1999; 8: 2223-2233
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[50] Skeldal S., Matusica D., Nykjaer A., Coulson E.J.: Proteolytic processing of the p75 neurotrophin receptor: A prerequisite for signaling? Bioesseays, 2011; 33: 614-625
[PubMed]  

[51] Sotthibundhu A., Li Q.X., Thangnipon W., Coulson E.J.: Αβ_1-42 stimulates adult SVZ neurogenesis through the p75 neurotrophin receptor. Neurobiol. Aging, 2009; 30: 1975-1985
[PubMed]  

[52] Sotthibundhu A., Sykes A.M., Fox B., Underwood C.K., Thangnipon W., Coulson E.J.: β-amyloid_1-42 induces neuronal death through the p75 neurotrophin receptor. J. Neurosci., 2008; 28: 3941-3946
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[53] Susen K., Blöchl A.: Low concentrations of aggregated β-amyloid induce neurite formation via the neurotrophin receptor p75. J. Mol. Med., 2005; 83: 720-735
[PubMed]  

[54] Tesco G.: New advances in Alzheimer’s disease: from biology to therapy. Curr. Genomics, 2007; 8: 484-485
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[55] Underwood C.K., Coulson E.J.: The p75 neurothrophin receptor. Int. J. Biochem. Cell Biol., 2008; 40: 1664-1668
[PubMed]  

[56] Underwood C.K., Reid K., May L.M., Bartlett P.F., Coulson E.J.: Palmitoylation of the C-terminal fragment of p75^NTR regulates death signaling and is required for subsequent cleavage by γ-secretase. Mol. Cell. Neurosci., 2008; 37: 346-358
[PubMed]  

[57] Urdiales J.L., Becker E., Andrieu M., Thomas A., Jullien J., van Grunsven L.A., Menut S., Evan G.I., Martin-Zanca D., Rudkin B.B.: Cell cycle phase-specific surface expression of nerve growth factor receptors TrkA and p75^NTR. J. Neurosci., 1998; 18: 6767-6775
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[58] Urra S., Escudero C.A., Ramos P., Lisbona F., Allende E., Covarrubias P., Parraguez J.I., Zampieri N., Chao M.V., Annaert W., Bronfman F.C.: TrkA receptor activation by nerve growth factor induces shedding of the p75neurotrophin receptor followed by endosomal γ-secretase-mediated release of the p75 intracellular domain. J. Biol. Chem., 2007; 282: 7606-7615
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[59] Vilar M., Murillo-Carretero M., Mira H., Magnusson K., Besset V., Ibánez C.F.: Bex1, a novel interactor of the p75 neurotrophin receptor, links neurotrophin signaling to the cell cycle. EMBO J., 2006; 25: 1219-1230
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[60] Volosin M., Song W., Almeida R.D., Kaplan D.R., Hempstead B.L., Friedman W.J.: Interaction of survival and death signaling in basal forebrain neurons : roles of neurotrophins and proneurotrophins. J.Neurosci., 2006; 26: 7756-7766
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[61] Wahrle S., Das P., Nyborg A.C., McLendon C., Shoji M., Kawarabayashi T., Younkin L.H., Younkin S.G., Golde T.E.: Cholesterol-dependent γ-secretase activity in buoyant cholesterol-rich membrane microdomains. Neurobiol. Dis., 2002; 9: 11-23
[PubMed]  

[62] Wang J.J., Tasinato A., Ethell D.W., Testa M.P., Bredesen D.E.: Phosphorylation of the common neurotrophin receptor p75 by p38β2 kinase affects NF-κB and AP-1 activities. J. Mol. Neurosci., 2000; 15: 19-29
[PubMed]  

[63] Wang Y.J., Valadares D., Sun Y., Wang X., Zhong J.H., Liu X.H., Majd S., Chen L., Gao C.Y., Chen S., Lim Y., Pollard A., Salegio E.A., Gai W.P., Yang M., Zhou X.F.: Effects of proNGF on neuronal viability, neurite growth and amyloid-beta metabolism. Neurotox. Res., 2010; 17: 257-267
[PubMed]  

[64] Wang Y.J., Wang X., Lu J.J., Li Q.X., Gao C.Y., Liu X.H., Sun Y., Yang M., Lim Y., Evin G., Zhong J.H., Masters C., Zhou X.F.: p75 ^NTR regulates Aβ deposition by increasing Aβ production but inhibiting Aβ aggregation with its extracellular domain. J. Neurosci., 2011; 31: 2292-2304
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[65] Wei Z., Song M.S., MacTavish D., Jhamandas J.H., Kar S.: Role of calpain and caspase in β-amyloid-induced cell death in rat primary septal cultured neurons. Neuropharmacology, 2008; 54: 721-733
[PubMed]  

[66] Yan Q., Johnson E.M.Jr.: An immunohistochemical study of the nerve growth factor receptor in developing rats. J. Neurosci., 1988; 8: 3481-3498
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[67] Zhang Y., Hong Y., Bounhar Y., Blacker M., Roucou X., Tounekti O., Vereker E., Bowers W.J., Federoff H.J., Goodyer C.G., LeBlanc A.: p75 neurotrophin receptor protects primary cultures of human neurons against extracellular amyloid β peptide cytotoxicity. J. Neurosci., 2003; 23: 7385-7394
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

Autorka deklaruje brak potencjalnych konfliktów interesów.

Full text