Spożycie ryb a ryzyko wystąpienia raka prostaty
Ewa Dybkowska 1 , Franciszek Świderski 1 , Bożena Waszkiewicz-Robak 1Abstrakt
W pracy omówiono zależności między spożyciem ryb, jako surowców bogatych w wielonienasycone długołańcuchowe kwasy tłuszczowe (LC PUFA) omega-3, a ryzykiem wystąpienia nowotworu stercza. Wiele badań naukowych potwierdza korzyści zdrowotne wynikające ze spożycia ryb, ochronne właściwości LC PUFA omega-3 w stosunku do nowotworów gruczołu krokowego. Pojawiają się jednak doniesienia wskazujące na powiązania wysokiego spożycia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA) z ryzykiem zachorowania na raka stercza. Pewne znaczenie w etiologii tego schorzenia może mieć sposób przetwarzania i utrwalania ryb oraz inne czynniki nieuwzględniane we wcześniejszych analizach. Duża podatność PUFA na zmiany oksydacyjne, stosowana obróbka technologiczna ryb (wędzenie, obróbka termiczna w wysokich temperaturach) przyczyniają się do powstawania wielu związków, zwłaszcza takich jak wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne i aminy heterocykliczne, które mogą mieć wpływ na powstawanie nowotworów, w tym raka stercza. Niezbędne jest zapewnienie w diecie odpowiedniej ilości LC PUFA omega-3 przez spożycie ryb i olejów rybich odpowiedniej jakości. Szczególną uwagę należy zwrócić na dużą podatność PUFA na procesy oksydacyjne oraz na sposób obróbki technologicznej, utrwalania i przechowywania ryb. Także zanieczyszczenia pochodzące ze środowiska mogą znacznie obniżać oddziaływanie prozdrowotne PUFA i ryb, a nawet być przyczyną powstawania nowotworów, w tym raka stercza. Dalsze badania powinny być bardziej ukierunkowane na ocenę oddziaływania wyżej wymienionych czynników żywieniowych na rozwój tego typu nowotworów.
Wprowadzenie
Ryby, a także olej otrzymywany z ryb, są źródłem długo- łańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (LC PUFA) omega-3, tj. kwasu eikozapentaenowego (EPA, 20:5) i dokozaheksaenowego (DHA, 22: 6), wykazujących wielokierunkowe oddziaływania prozdrowotne. Przyczyniają się m.in. do obniżenia czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego [65]. Spożycie ryb 1-3 razy w tygodniu wiąże się z mniejszą umieralnością na niedokrwienną chorobę serca, zawał i choroby nowotworowe [69]. W badaniach epidemiologicznych i interwencyjnych wykazano, że zawartość kwasów EPA i DHA w diecie na poziomie 250-500 mg, pochodzących ze spożywanych tłustych ryb morskich lub suplementów diety, obniża ryzyko zgonu z powodu chorób układu krążenia. Korzystny wpływ podawania LC PUFA omega-3 (1 g/d) stwierdzono u osób z podwyższonym ciśnieniem tętniczym, wysokim stężeniem triacylogliceroli, nadmierną agregacją płytek krwi [14]. Jak podaje zespół naukowców zgromadzonych w EFSA, rezultaty większości badań naukowych sugerują, że również większe spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA) omega-3 jest korzystne i nie wiąże się z działaniami niepożądanymi. Uzupełnienie spożycia EPA do 1,8 g/dzień, DHA do około 1 g/dzień, a także połączenie EPA i DHA w dawce do 5 g/dzień, nie budzi obawy o bezpieczeństwo ludzi dorosłych [13]. Jednak opublikowane ostatnio badania wskazują na powiązanie dużego spożycia PUFA z ryzykiem zachorowania na nowotwór stercza u mężczyzn [6,68]. Biorąc pod uwagę duże znaczenie wyżej wymienionego problemu, podjęto się analizy aktualnej literatury, dotyczącej czynników żywieniowych mających wpływ na powstawanie tego schorzenia.
Czynniki żywieniowe a nowotwór stercza
Czynniki środowiskowe, do których zaliczamy także czynniki żywieniowe, oprócz uwarunkowań dziedzicznych, odgrywają istotną rolę w powstawianiu wielu nowotworów. Zapadalność na raka stercza jest niewielka w krajach azjatyckich, natomiast wysoką zachorowalność na ten nowotwór notuje się w Stanach Zjednoczonych i w krajach Europy Zachodniej [29,32,45]. Epidemiolodzy sugerują, że styl życia i sposób żywienia ma znaczący wpływ na rozwój tego nowotworu. Tezę tę potwierdziły badania przeprowadzone przez Lee i wsp., porównujące wskaźniki zapadalności na raka mieszkańców Korei i koreańskich mieszkańców Stanów Zjednoczonych [38]. Wykazano wzrost ryzyka nowotworu u osób, które przejęły zachodni styl życia [38]. Badania epidemiologiczne dowiodły także niższą częstość występowania raka stercza w regionach śródziemnomorskich [59]. Korzystne oddziaływanie tamtejszej diety, charakteryzującej się m.in. dużym udziałem pomidorów i ryb, a niewielkim spożyciem mięsa, jest prawdopodobnie związane z zawartością wielu związków fitochemicznych o właściwościach przeciwutleniających i przeciwzapalnych [18].
Czynniki żywieniowe mogą różnie wpływać na rozwój nowotworu gruczołu krokowego. Trudno określić, jakie składniki odżywcze są najistotniejsze w pierwotnej i wtórnej prewencji tego schorzenia [45]. Prowadzone w 10 krajach europejskich badania prospektywne potwierdziły powiązania dużego spożycia białka i wapnia, pochodzących z produktów mlecznych, z ryzykiem zachorowania na nowotwór stercza [1,20,36]. Wśród składników odżywczych wykazujących ochronny wpływ podkreśla się rolę likopenu [18,70]. Polifenole zawarte w zielonej herbacie mogą również hamować rozwój tej dolegliwości [27,29,33,37]. Zmniejszenie zapadalności na nowotwór gruczołu krokowego powiązano ze spożyciem 3-5 filiżanek zielonej herbaty dziennie [5]. Składniki roślin mogą działać synergistycznie w zapobieganiu i hamowaniu chorób stercza [56]. Badania kliniczno-kontrolne wskazują także na ochronne działanie brokułów i kalafiorów [24]. Stwierdzono, że wystąpienie raka gruczołu krokowego można ograniczyć przez spożywanie dwóch lub więcej porcji warzyw krzyżowych miesięcznie [30], co jest związane z właściwościami glukozynolanów [57]. Natomiast szczegółowe badania, przeprowadzone w ostatnich latach w Stanach Zjednoczonych nad oddziaływaniem antyoksydantów w profilaktyce nowotworów, nie wykazały wpływu witaminy E, C i selenu na częstość występowania tych schorzeń, w tym również raka stercza [19,40,46].
Tłuszcz w diecie a nowotwór stercza
Na proces rozwoju nowotworu gruczołu krokowego u mężczyzn może mieć wpływ ilość i rodzaj spożywanego tłuszczu. Stwierdzono, że diety o niskiej zawartości tłuszczu mogą obniżać ryzyko rozwoju raka stercza [53]. Odnotowano związek między tym schorzeniem i dużym udziałem tłuszczu w diecie [42]. Zaobserwowano krótszy czas przeżycia po zdiagnozowaniu nowotworu stercza w populacji badanych Szwedów, których żywienie cechowało się wysokim spożyciem tłuszczu i kwasów nasyconych, pochodzących z przetworów mlecznych i produktów zwierzęcych [16]. Amerykańskie badania wykazały, że spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych było powiązane ze zwiększonym narażeniem na zaawansowany i śmiertelny nowotwór stercza [49]. Sugerowano korzystne oddziaływanie diety bogatej w awokado, zawierające jednonienasycone kwasy tłuszczowe [26]. Część badaczy nie poparła jednak wyżej opisanych zależności. Wieloośrodkowe badania prospektywne prowadzone w Europie oraz badania w Stanach Zjednoczonych nie potwierdziły powiązania zawartości tłuszczu, kwasów tłuszczowych jednonienasyconych, wielonienasyconych [12,49] oraz nasyconych [12] w diecie z występowaniem nowotworów stercza. Nie stwierdzono także istotnych statystycznie zależności między tym schorzeniem a spożyciem tłuszczu z czerwonego mięsa, produktów mlecznych i ryb [12].
Znaczenie nienasyconych kwasów tłuszczowych
Badania prowadzone przez Ritcha i wsp. wskazywały, że wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-6 stymulują, natomiast omega-3 hamują wzrost nowotworu gruczołu krokowego [52]. Wysoki współczynnik omega-6/omega-3 promuje patogenezy wielu chorób, w tym również nowotworów [54], należy zatem zwrócić uwagę na zapewnienie w diecie niskiej proporcji kwasów tłuszczowych omega-6 do omega-3. Pojawiły się jednak ostatnio doniesienia literaturowe [21] na temat zagrożenia związanego ze spożyciem PUFA omega-3. Zwiększone narażenie na nowotwór stercza u mężczyzn z wysokim spożyciem lub stężeniem we krwi kwasu alfa-linolenowego (ALA) wykazała metaanaliza przeprowadzona przez Brouwera [7] i inne badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych [39,49]. Sugerowano powiązania EPA z zaawansowanym ryzykiem tego nowotworu [49]. Brasky i wsp. stwierdzili podwyższone ryzyko zachorowania na ten rodzaj raka u mężczyzn o dużym stężeniu we krwi kwasów EPA, DHA i DPA [6]. Metaanalizy przeprowadzone przez Sorongon–Legaspi i wsp. [55] oraz Chua i wsp. [11] wykazały natomiast, że duże stężenie we krwi DPA (kwasu dokozapentaenowego) było związane z obniżeniem ryzyka nowotworu gruczołu krokowego, a podwyższone stężenie we krwi EPA i DHA może być powiązane z zaawansowanym stadium tego nowotworu, ale mechanizm tego zjawiska jest złożony i wymaga dalszych badań. Analiza obszernej literatury, obejmującej liczne kohorty z wielu krajów o zróżnicowanej charakterystyce demograficznej, badania kliniczno -kontrolne i metaanalizy nie poparły jednak istotnego związku między LC PUFA omega-3 a zapadalnością na nowotwory [15,17,43,44,50,62], w tym na raka gruczołu krokowego [7,43,48].
Znaczenie spożycia ryb
W wielu publikacjach opisywano wielokierunkowe korzystne oddziaływania prozdrowotne związane ze spożyciem ryb. W przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych wieloetnicznych badaniach kliniczno-kontrolnych stwierdzono, że w celu wyjaśnienia związku między spożyciem ryb i ryzykiem nowotworu stercza istotne jest uwzględnienie rodzaju ryb (tłuste czy chude) [31]. Wysokie spożycie ryb (5 lub więcej razy w tygodniu), szczególnie o ciemnej barwie mięsa, takich jak makrela, łosoś, sardynka, jest związane z obniżoną o 48% śmiertelnością mężczyzn na raka gruczołu krokowego w porównaniu z osobami spożywającymi ryby 1 raz w tygodniu lub rzadziej [9]. Zmniejszenie ryzyka zachorowania [2] i zgonu [9,51] na nowotwór stercza wykazano przy wysokim spożyciu ryb, zwłaszcza tłustych ryb morskich, podczas gdy spożycie chudych ryb i skorupiaków wiązało się ze zwiększonym narażeniem [23]. U koreańskich i japońskich kobiet, spożywających tłuste ryby, obserwowano niższą zapadalność na nowotwór piersi [34,67]. Stwierdzono, że wysokie spożycie ryb obniża narażenie na raka jajnika [35] i jelita grubego [20,47,71]. Metaanaliza przeprowadzona przez Szymanskiego i wsp. [61] i badania przeprowadzone niedawno w Reykjaviku [63] nie potwierdziły związku między konsumpcją ryb i ogólną częstością występowania raka gruczołu krokowego. Wiele opracowań wskazywało jednak na korzystne oddziaływanie spożycia ryb bogatych w kwasy omega-3 w zapobieganiu nowotworom stercza. Eksperymenty na zwierzętach (myszach) dowiodły, że dieta zawierająca olej rybi spowolniła wzrost tego raka. Analizy prowadzone przez Chavarro i wsp. [10] wykazały, że wyższe stężenia LC PUFA omega-3 we krwi, pochodzące głównie z przetworów morskich, są powiązane ze zmniejszeniem ryzyka nowotworu gruczołu krokowego. Przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych badania prospektywne wykazały również związek wysokiego spożycia ryb (więcej niż trzy razy w tygodniu) z niższym ryzykiem zachorowania na raka prostaty, w porównaniu ze spożyciem poniżej dwóch porcji w miesiącu [4]. Ochronne właściwości PUFA omega-3 w stosunku do nowotworu gruczołu krokowego odnotowano w przypadku spożycia 0,5 g EPA i DHA dziennie, co odpowiadało 3 porcjom ryb tygodniowo [39]. Stwierdzono, że każda dodatkowa dawka 0,5 g kwasów tłuszczowych dziennie, pochodzących z surowców pochodzenia morskiego, była związana z 24% zmniejszeniem ryzyka przerzutów nowotworu [4]. Część badaczy zwraca także uwagę, że spożycie oleju rybiego w starszym wieku obniża ryzyko zaawansowanego nowotworu stercza w porównaniu z osobami, które nigdy nie stosowały tego oleju [63]. Aronson i wsp. [3] po zastosowaniu u mężczyzn z rakiem prostaty oleju z ryb w połączeniu z dietą o niskiej zawartości tłuszczu stwierdzili 32% spadek złośliwych proliferacji komórek w porównaniu do osób na diecie „zachodniej”. Badania i metaanalizy potwierdziły znaczącą redukcję umieralności na nowotwór gruczołu krokowego przy wysokim spożyciu ryb [51,61], którą w badaniach kohortowych prowadzonych w Szwecji oszacowano na 34-40% [16].
Sposób przetworzenia ryb
Na rozwój nowotworu gruczołu krokowego może mieć wpływ sposób przygotowywania ryb. Szczególnie niepożądana jest długotrwała, intensywna obróbka termiczna [31,58]. Stwierdzono związek między spożyciem białej ryby, przygotowanej z zastosowaniem procesów smażenia, pieczenia, grillowania w wysokiej temperaturze i długiego czasu obróbki termicznej, a zwiększonym ryzykiem zaawansowanego raka prostaty. Dla osób spożywających ryby przygotowane w niższej temperaturze i krótszym czasie nie odnotowano takich zależności. Unikanie zastosowania wysokiej temperatury podczas przygotowywania białych ryb może obniżyć ryzyko tego schorzenia. W badaniach przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych stwierdzono korzystne oddziaływanie spożycia ryb o ciemnym mięsie, przygotowanych przy zastosowaniu metod niskotemperaturowych lub łagodnych metod obróbki termicznej bez brązowienia, na ograniczenie stopnia zaawansowania nowotworu prostaty [31]. Zmiany zachodzące w białej rybie przy obróbce w wysokiej temperaturze, takie jak powstawanie związków kancerogennych i zmiany w kwasach tłuszczowych, mogą przyczyniać się do powstawania raka gruczołu krokowego [8]. Wykazano związek pomiędzy spożyciem mięsa i przetworów mięsnych, poddanych intensywnej obróbce termicznej, a ryzykiem szeregu nowotworów, m.in. prostaty [12,25]. Stwierdzono, że regularne spożywanie żywności smażonej w głębokim tłuszczu, m.in. frytek, kurczaka, ryb, pączków, powiązane jest ze zwiększonym ryzykiem raka stercza [58]. Przyczyną może być tworzenie związków potencjalnie kancerogennych, takich jak aldehydy, akroleina, aminy heterocykliczne (HCA), wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), akryloamid [58]. Mięso poddane obróbce termicznej w wysokiej temperaturze zawiera znaczne ilości HCA oraz WWA. Badania na zwierzętach wykazały, że HCA są przyczyną nowotworów powstających w różnych narządach (jelicie grubym, prostacie, piersi) [64]. Najważniejsze parametry determinujące ilości HCA to temperatura i czas obróbki termicznej [60,64], gdyż powstają one podczas przetwarzania mięs i ryb w temperaturze powyżej 150°C [64].
Istnieją przypuszczenia, że częste spożycie przetworów mięsnych i rybnych, wyprodukowanych przy wykorzystaniu niektórych, powszechnie stosowanych metod ich utrwalania, może mieć wpływ na rozwój nowotworu gruczołu krokowego [66]. Stwierdzono, że wysokie spożycie solonych lub wędzonych ryb może zwiększać ryzyko raka prostaty [28,63]. Podobnie jak w przypadku nowotworu jelita grubego, może być to związane z podwyższonym spożyciem N-nitrozoamin [44].
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe są bardzo podatne na procesy utleniania, których produkty mogą nasilać progresję nowotworów [22,55]. Procesy oksydacyjne zachodzą pod wpływem, takich czynników, jak działanie tlenu atmosferycznego, podwyższonej temperatury, światła. Niezmiernie ważne jest zapewnienie prawidłowych warunków produkcji, przechowywania i transportu olejów rybich. Suplementy PUFA omega-3, mogą charakteryzować się znacznie zróżnicowanym składem, dlatego mogą wykazywać różnoraki wpływ na organizm. Pozyskiwane są zarówno z oleju otrzymywanego z ryb morskich (ca- łych, ich tkanki tłuszczowej lub produktów ubocznych), jak również z rybich wątrób, zawierających znaczne ilości witaminy A i D. Jakość zastosowanych w suplementach olejów, procesów obróbki oraz dodatków, w tym przeciwutleniaczy, może wywierać różne oddziaływanie fizjologiczne. W etiologii omawianego zagadnienia rozważyć należy także szereg innych czynników, które mogą być powiązane z rozwojem tego nowotworu. Ze względu na istniejące obecnie zanieczyszczenie środowiska naturalnego, zwraca się uwagę na ryzyko zanieczyszczenia ryb morskich, m.in. metylortęcią, arsenem, dioksynami i polichlorowanymi bifenylami (PCB), które mogą również przyczynić się do rozwoju nowotworu prostaty [55].
Podsumowanie
Z przytoczonych danych literaturowych wynika, że nie ma obecnie jednoznacznych dowodów o szkodliwym wpływie spożycia ryb i kwasów tłuszczowych omega-3 na powstawanie nowotworów gruczołu krokowego. Trudno jest określić, które składniki odżywcze są najistotniejsze w prewencji tego schorzenia. W wielu badaniach wykazano, że długotrwałe spożywanie diety bogatej w produkty mleczne często jest łączone ze zwiększonym ryzykiem raka stercza. Różnorodne składniki roślinne mogą natomiast wywierać działanie ochronne, hamując choroby gruczołu krokowego. Wiele danych literaturowych wskazuje, że wysokie spożycie tłustych ryb bogatych w EPA i/ lub DHA może zmniejszyć ryzyko śmierci spowodowanej nowotworem prostaty. Ważne jest zatem zapewnienie w diecie odpowiedniej ilości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 przez spożycie ryb i olejów rybich o odpowiedniej jakości. Oddziaływanie diety bogatej w ryby może zależeć od ich składu i sposobu przetwarzania, zwłaszcza od intensywności obróbki termicznej, która może prowadzić do powstawania związków kancerogennych. Szczególną uwagę należy zwrócić na dużą podatność PUFA na procesy oksydacyjne, a także na stosowany sposób obróbki technologicznej, metody utrwalania i przechowywania ryb oraz zanieczyszczenia pochodzące ze środowiska. Prozdrowotne oddziaływanie PUFA i ryb może zostać znacznie obniżone przez procesy, takie jak wędzenie, obróbka wysokotemperaturowa, długi okres przechowywania, zanieczyszczenia, które mogą się nawet przyczyniać do rozwoju nowotworów, w tym raka prostaty. Pojawiające się rozbieżne dane literaturowe dotyczące oddziaływania kwasów omega-3 na powstawanie nowotworów stercza mogą wynikać zarówno z różnic metodycznych, jak również z nieuwzględniania wpływu procesów technologicznych na zmiany zachodzące w bardzo labilnych PUFA, w szczególności sposobu otrzymywania i przechowywania olejów rybich stosowanych w badaniach oraz obróbki termicznej ryb.
Celowe jest prowadzenie dalszych badań dotyczących oceny wpływu różnych czynników żywieniowych i środowiskowych na ryzyko zachorowania na nowotwór gruczołu krokowego. Wśród nich najważniejsze to sposób przetwarzania i utrwalania ryb, które decydują o zawartości w nich wielu związków kancerogennych (WWA, HCA), stosowana obróbka termiczna, jakość olejów będących suplementami diety, a także zanieczyszczenie surowców pochodzące ze środowiska.
Przypisy
- 1. Allen N.E., Key T.J., Appleby P.N., Travis R.C., Roddam A.W., TjønnelandA., Johnsen N.F., Overvad K., Linseisen J., Rohrmann S., BoeingH., Pischon T., Bueno-de-Mesquita H.B., Kiemeney L., TagliabueG. i wsp.: Animal foods, protein, calcium and prostate cancer risk:the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition.Br. J. Cancer, 2008; 98: 1574-1581
Google Scholar - 2. Amin M., Jeyaganth S., Fahmy N., Bégin L.R., Aronson S., JacobsonS., Tanguay S., Kassouf W., Aprikian A.: Dietary habits and prostatecancer detection: a case-control study. Can. Urol. Assoc. J., 2008;2: 510-515
Google Scholar - 3. Aronson W.J., Kobayashi N., Barnard R.J., Henning S., Huang M.,Jardack P.M., Liu B., Gray A., Wan J., Konijeti R., Freedland S.J., CastorB., Heber D., Elashoff D., Said J., Cohen P., Galet C.: Phase II prospectiverandomized trial of a low-fat diet with fish oil supplementationin men undergoing radical prostatectomy. Cancer Prev. Res.,2011; 4: 2062-2071
Google Scholar - 4. Augustsson K., Michaud D.S., Rimm E.B., Leitzmann M.F., StampferM.J., Willett W.C., Giovannucci E.: A prospective study of intake offish and marine fatty acids and prostate cancer. Cancer Epidemiol.Biomarkers Prev., 2003; 12: 64-67
Google Scholar - 5. Boehm K., Borrelli F., Ernst E., Habacher G., Hung S.K., MilazzoS., Horneber M.: Green tea (Camellia sinensis) for the prevention ofcancer. Cochrane Database Syst. Rev., 2009; 8: 1-58
Google Scholar - 6. Brasky T.M., Darke A.K., Song X., Tangen C.M., Goodman P.J.,Thompson I.M., Meyskens F.L., Goodman G.E., Minasian L.M., ParnesH.L., Klein E.A., Kristal A.R.: Plasma phospholipid fatty acids andprostate cancer risk in the SELECT trial. J. Natl. Cancer Inst., 2013;105: 1132-1141
Google Scholar - 7. Brouwer I.A.: Omega-3 PUFA: good or bad for prostate cancer?Prostaglandins, Leukot.Essent. Fatty Acids, 2008; 79: 97-99
Google Scholar - 8. Catsburg C., Joshi A.D., Corral R., Lewinger J.P., Koo J., John E.M.,Ingles S.A., Stern M.C.: Polymorphisms in carcinogen metabolismenzymes, fish intake, and risk of prostate cancer. Carcinogenesis,2012; 33: 1352-1359
Google Scholar - 9. Chavarro J.E., Stampfer M.J., Hall M.N., Sesso H.D., Ma J.: A 22-yprospective study of fish intake in relation to prostate cancer incidenceand mortality. Am. J. Clin. Nutr., 2008; 88: 1297-1303
Google Scholar - 10. Chavarro J.E., Stampfer M.J., Li H., Campos H., Kurth T., Ma J.:A prospective study of polyunsaturated fatty acid levels in bloodand prostate cancer risk. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev., 2007;16: 1364-1370
Google Scholar - 11. Chua M., Sio M.C., Sorongon M., Morales M.J.: Association ofblood level omega-3 fatty acids with risk of prostate cancer: a metaanalysis.Eur. Urol. Suppl., 2013; 12: e1043
Google Scholar - 12. Crowe F.L., Key T.J., Appleby P.N., Travis R.C., Overvad K., JakobsenM.U., Johnsen N.F., Tjønneland A., Linseisen J., Rohrmann S.,Boeing H., Pischon T., Trichopoulou A., Lagiou P., Trichopoulos D.i wsp.: Dietary fat intake and risk of prostate cancer in the EuropeanProspective Investigation into Cancer and Nutrition. Am. J. Clin.Nutr., 2008; 87: 1405-1413
Google Scholar - 13. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA),Scientific Opinion on the Tolerable Upper Intake Level of eicosapentaenoicacid (EPA), docosahexaenoic acid (DHA) and docosapentaenoicacid (DPA). EFSA J., 2012; 10: 2815
Google Scholar - 14. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition, and Allergies (NDA),Scientific Opinion on Dietary Reference Values for fats, includingsaturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, monounsaturatedfatty acids, trans fatty acids, and cholesterol. EFSA J., 2010; 8: 1461
Google Scholar - 15. Engeset D., Alsaker E., Lund E., Welch A., Khaw K.T., ClavelChapelonF., Thiébaut A., Chajès V., Key T.J., Allen N.E., Amiano P.,Dorronsoro M., Tjønneland A., Stripp C., Peeters P.H. i wsp.: Fishconsumption and breast cancer risk. The European Prospective Investigationinto Cancer and Nutrition (EPIC). Int. J. Cancer, 2006;119: 175-182
Google Scholar - 16. Epstein M.M., Kasperzyk J.L., Mucci L.A., Giovannucci E., PriceA., Wolk A., Håkansson N., Fall K., Andersson S.O., Andrén O.: Dietaryfatty acid intake and prostate cancer survival in Örebro County,Sweden. Am. J. Epidemiol., 2012; 176: 240-252
Google Scholar - 17. Fats and fatty acids in human nutrition. Report of an expertconsultation. FAO Food Nutr. Pap., 2010; 91: 1-166
Google Scholar - 18. Ferrís-Tortajada J., Berbel-Tornero O., García-Castell J., OrtegaGarcíaJ.A., López-Andreu J.A.: Dietetic factors associated with prostatecancer. Protective effects of Mediterranean diet. Actas Urol.Esp., 2012; 36: 239-245
Google Scholar - 19. Gaziano J.M., Glynn R.J., Christen W.G., Kurth T., Belanger C.,MacFadyen J., Bubes V., Manson J.E., Sesso H.D., Buring J.E.: VitaminsE and C in the prevention of prostate and total cancer in men: thePhysicians’ Health Study II, a randomized controlled trial. JAMA,2009; 301: 52-62
Google Scholar - 20. Gonzalez C.A., Riboli E.: Diet and cancer prevention: contributionsfrom the European Prospective Investigation into Cancer andNutrition (EPIC) study. Eur. J. Cancer, 2010; 46: 2555-2562
Google Scholar - 21. Gray N.: High levels of long chain omega-3 may increase prostatecancer risk: study. http://www.nutraingredients.com/Research/High-levels-of-long-chain-omega-3-may-increase-prostate-cancerrisk-Study(22.07.2013)
Google Scholar - 22. Guillén M.D., Goicoechea E.: Toxic oxygenated α,β-unsaturatedaldehydes and their study in foods: a review. Crit. Rev. Food Sci.Nutr., 2008; 48: 119-136
Google Scholar - 23. Hedelin M., Chang E.T., Wiklund F., Bellocco R., Klint A., AdolfssonJ., Shahedi K., Xu J., Adami H.O., Grönberg H., Bälter K.A.: Associationof frequent consumption of fatty fish with prostate cancer riskis modified by COX-2 polymorphism. Int. J. Cancer, 2007 120: 398-405
Google Scholar - 24. Herr I., Büchler M.W.: Dietary constituents of broccoli and othercruciferous vegetables: Implications for prevention and therapy ofcancer. Cancer Treat. Rev., 2010; 36: 377-383
Google Scholar - 25. Hu J., La Vecchia C., DesMeules M., Negri E., Mery L., CanadianCancer Registries Epidemiology Research Group: Meat and fishconsumption and cancer in Canada. Nutr. Cancer, 2008; 60: 313-324
Google Scholar - 26. Jackson M.D., Walker S.P., Simpson-Smith C.M., Lindsay C.M.,Smith G., McFarlane-Anderson N., Bennett F.I., Coard K.C., AikenW.D., Tulloch T., Paul T.J., Wan R.L.: Associations of whole-blood fattyacids and dietary intakes with prostate cancer in Jamaica. CancerCauses Control, 2012; 23: 23-33
Google Scholar - 27. Jian L., Xie L.P., Lee A.H., Binns C.W.: Protective effect of greentea against prostate cancer: a case-control study in southeast China.Int. J. Cancer, 2004; 108: 130-135
Google Scholar - 28. Jian L., Zhang D.H., Lee A.H., Binns C.W.: Do preserved foods increaseprostate cancer risk? Br. J. Cancer, 2004; 90: 1792-1795
Google Scholar - 29. Johnson J.J., Bailey H.H., Mukhtar H.: Green tea polyphenolsfor prostate cancer chemoprevention: a translational perspective.Phytomedicine, 2010; 17: 3-13
Google Scholar - 30. Joseph M.A., Moysich K.B., Freudenheim J.L., Shields P.G., BowmanE.D., Zhang Y., Marshall J.R., Ambrosone C.B.: Cruciferous vegetables,genetic polymorphisms in glutathione S-transferases M1and T1, and prostate cancer risk. Nutr. Cancer, 2004; 50: 206-213
Google Scholar - 31. Joshi A.D., John E.M., Koo J., Ingles S.A., Stern M.C.: Fish intake,cooking practices, and risk of prostate cancer: results from a multiethniccase-control study. Cancer Causes Control, 2012; 23: 405-420
Google Scholar - 32. Khan N., Afaq F., Mukhtar H.: Lifestyle as risk factor for cancer:Evidence from human studies. Cancer Lett., 2010; 293: 133-143
Google Scholar - 33. Khan N, Mukhtar H.: Modulation of signaling pathways in prostatecancer by green tea polyphenols. Biochem. Pharmacol., 2013;85: 667-672
Google Scholar - 34. Kim J., Lim S.Y., Shin A., Sung M.K., Ro J., Kang H.S., Lee K.S., KimS.W., Lee E.S.: Fatty fish and fish omega-3 fatty acid intakes decreasethe breast cancer risk: a case-control study. BMC Cancer, 2009; 9: 216
Google Scholar - 35. Kolahdooz F., van der Pols J.C., Bain C.J., Marks G.C., HughesM.C., Whiteman D.C., Webb P.M., Australian Cancer Study (OvarianCancer) and the Australian Ovarian Cancer Study Group: Meat,fish, and ovarian cancer risk: results from 2 Australian case-controlstudies, a systematic review, and meta-analysis. Am. J. Clin. Nutr.,2010; 91: 1752-1763
Google Scholar - 36. Kurahashi N., Inoue M., Iwasaki M., Sasazuki S., Tsugane A.S.,Japan Public Health Center-Based Prospective Study Group: Dairyproduct, saturated fatty acid, and calcium intake and prostate cancerin a prospective cohort of Japanese men. Cancer Epidemiol.Biomarkers Prev., 2008; 17: 930-937
Google Scholar - 37. Kurahashi N., Sasazuki S., Iwasaki M., Inoue M., Tsugane S.:Green tea consumption and prostate cancer risk in japanese men:a prospective study. Am. J. Epidemiol., 2008; 167: 71-77
Google Scholar - 38. Lee J., Demissie K., Lu S.E., Rhoads G.G.: Cancer incidence amongKorean-American immigrants in the United States and native Koreansin South Korea. Cancer Control., 2007; 14: 78-85
Google Scholar - 39. Leitzmann M.F., Stampfer M.J., Michaud D.S., Augustsson K.,Colditz G.C., Willett W.C., Giovannucci E.L.: Dietary intake of n-3and n-6 fatty acids and the risk of prostate cancer. Am J. Clin. Nutr.,2004; 80: 204-216
Google Scholar - 40. Lippman S.M., Klein E.A., Goodman P.J., Lucia M.S., ThompsonI.M., Ford L.G., Parnes H.L., Minasian L.M., Gaziano J.M., Hartline J.A.,Parsons J.K., Bearden J.D.3rd, Crawford E.D., Goodman G.E., ClaudioJ. i wsp.: Effect of selenium and vitamin E on risk of prostate cancerand other cancers: the Selenium and Vitamin E Cancer PreventionTrial (SELECT). JAMA, 2009; 301: 39-51
Google Scholar - 41. Lloyd J.C., Masko E.M., Wu C., Keenan M.M., Pilla D.M., AronsonW.J., Chi J.T., Freedland S.J.: Fish oil slows prostate cancer xenograftgrowth relative to other dietary fats and is associated with decreasedmitochondrial and insulin pathway gene expression. Prostate CancerProstatic Dis., 2013; 16: 285-291
Google Scholar - 42. Lophatananon A., Archer J., Easton D., Pocock R., Dearnaley D.,Guy M., Kote-Jarai Z., O›Brien L., Wilkinson R.A., Hall A.L., Sawyer E.,Page E., Liu J.F., Barratt S., Rahman A.A., UK Genetic Prostate CancerStudy Collaborators; British Association of Urological Surgeons›Section of Oncology, Eeles R., Muir K.: Dietary fat and early-onsetprostate cancer risk. Br. J. Nutr., 2010; 103: 1375-1380
Google Scholar - 43. MacLean C.H., Newberry S.J., Mojica W.A., Khanna P., Issa A.M.,Suttorp M.J., Lim Y.W., Traina S.B., Hilton L., Garland R., Morton S.C.:Effects of omega-3 fatty acids on cancer risk: a systematic review.JAMA, 2006; 295: 403-415
Google Scholar - 44. Marques-Vidal P., Ravasco P., Camilo M.E.: Foodstuffs andcolorectal cancer risk: a review. Clin. Nutr., 2006; 25: 14-36
Google Scholar - 45. Masko E.M., Allott E.H., Freedland S.J.: The relationship betweennutrition and prostate cancer: is more always better? Eur.Urol., 2013; 63: 810-820
Google Scholar - 46. Nicastro H.L., Dunn B.K.: Selenium and prostate cancer prevention:insights from the Selenium and Vitamin E Cancer PreventionTrial (SELECT). Nutrients, 2013; 5: 1122-1148
Google Scholar - 47. Norat T., Bingham S., Ferrari P., Slimani N., Jenab M., Mazuir M.,Overvad K., Olsen A., Tjønneland A., Clavel F., Boutron-Ruault M.C.,Kesse E., Boeing H., Bergmann M.M., Nieters A. i wsp.: Meat, fish,and colorectal cancer risk: the European prospective investigationinto cancer and nutrition. J. Natl. Cancer Inst., 2005; 97: 906-916
Google Scholar - 48. Park S.Y., Wilkens L.R., Henning S.M., Le Marchand L., Gao K.,Goodman M.T., Murphy S.P., Henderson B.E., Kolonel L.N.: Circulatingfatty acids and prostate cancer risk in a nested case-controlstudy: the multiethnic cohort. Cancer Causes Control, 2009;20: 211-223
Google Scholar - 49. Pelser C., Mondul A.M., Hollenbeck A.R., Park Y.: Dietary fat,fatty acids, and risk of prostate cancer in the NIH-AARP Diet andHealth Study. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev., 2013; 22: 697-707
Google Scholar - 50. Pham N.M., Mizoue T., Tanaka K., Tsuji I., Tamakoshi A., MatsuoK., Wakai K., Nagata C., Inoue M., Tsugane S., Sasazuki S., ResearchGroup for the Development and Evaluation of Cancer PreventionStrategies in Japan: Fish consumption and colorectal cancer risk: anevaluation based on a systematic review of epidemiologic evidenceamong the Japanese population. Jpn. J. Clin. Oncol., 2013; 43: 935-941
Google Scholar - 51. Pham T.M., Fujino Y., Kubo T., Ide R., Tokui N., Mizoue T., OgimotoI., Matsuda S., Yoshimura T.: Fish intake and the risk of fatalprostate cancer: findings from a cohort study in Japan. Public HealthNutr., 2009; 12: 609-613
Google Scholar - 52. Ritch C.R., Wan R.L., Stephens L.B., Taxy J.B., Huo D., Gong E.M.,Zagaja G.P., Brendler C.B.: Dietary fatty acids correlate with prostatecancer biopsy grade and volume in Jamaican men. J. Urol., 2007;177: 97-101
Google Scholar - 53. Salem S., Salahi M., Mohseni M., Ahmadi H., Mehrsai A., Jahani Y.,Pourmand G.: Major dietary factors and prostate cancer risk: a prospectivemulticenter case-control study. Nutr. Cancer, 2011; 63: 21-27
Google Scholar - 54. Simopoulos A.P.: Evolutionary aspects of diet, the omega-6/omega-3 ratio and genetic variation: nutritional implications forchronic diseases. Biomed. Pharmacother., 2006; 60: 502-507
Google Scholar - 55. Sorongon-Legaspi M.K., Chua M., Sio M.C., Morales M.Jr.: Bloodlevel omega-3 fatty acids as risk determinant molecular biomarkerfor prostate cancer. Prostate Cancer, 2013; 2013: 875615
Google Scholar - 56. Stacewicz-Sapuntzakis M., Borthakur G., Burns J.L., Bowen P.E.:Correlations of dietary patterns with prostate health. Mol. Nutr.Food Res., 2008; 52: 114-130
Google Scholar - 57. Steinbrecher A., Rohrmann S., Timofeeva M., Risch A., Jansen E.,Linseisen J.: Dietary glucosinolate intake, polymorphisms in selectedbiotransformation enzymes, and risk of prostate cancer. Cancer Epidemiol.Biomarkers Prev., 2010; 19: 135-143
Google Scholar - 58. Stott-Miller M., Neuhouser M.L., Stanford J.L.: Consumptionof deep-fried foods and risk of prostate cancer. Prostate, 2013; 73:960-969
Google Scholar - 59. Suburu J., Chen. Y.Q.: Lipids and prostate cancer. ProstaglandinsOther Lipid Mediat., 2012; 98: 1-10
Google Scholar - 60. Sugimura T., Wakabayashi K., Nakagama H., Nagao M.: Heterocyclicamines: Mutagens/carcinogens produced during cooking ofmeat and fish. Cancer Sci., 2004; 95: 290-299
Google Scholar - 61. Szymanski K.M., Wheeler D.C., Mucci L.A.: Fish consumptionand prostate cancer risk: a review and meta-analysis. Am. J. Clin.Nutr., 2010; 92: 1223-1233
Google Scholar - 62. Terry P.D., Rohan T.E., Wolk A.: Intakes of fish and marine fattyacids and the risks of cancers of the breast and prostate and of otherhormone-related cancers: a review of the epidemiologic evidence.Am. J. Clin. Nutr., 2003; 77: 532-543
Google Scholar - 63. Torfadottir J.E., Valdimarsdottir U.A., Mucci L.A., KasperzykJ.L., Fall K., Tryggvadottir L., Aspelund T., Olafsson O., Harris T.B.,Jonsson E., Tulinius H., Gudnason V., Adami H.O., Stampfer M., SteingrimsdottirL.: Consumption of fish products across the lifespanand prostate cancer risk. PLoS One, 2013; 8: e59799
Google Scholar - 64. Vikse R., Reistad R., Steffensen I.L., Paulsen J.E., Nyholm S.H.,Alexander J.: Heterocyclic amines in cooked meat. Tidsskr. Nor. Laegeforen.,1999; 119: 45-49
Google Scholar - 65. Virtanen J.K., Mozaffarian D., Chiuve S.E., Rimm E.B.: Fish consumptionand risk of major chronic disease in men. Am. J. Clin. Nutr.,2008; 88: 1618-1625
Google Scholar - 66. Vlajinac H., Ilic M., Marinkovic J., Sipetic S.: Nutrition and prostatecancer. J. BUON, 2010; 15: 698-703
Google Scholar - 67. Wakai K., Tamakoshi K., Date C., Fukui M., Suzuki S., Lin Y.,Niwa Y., Nishio K., Yatsuya H., Kondo T., Tokudome S., YamamotoA., Toyoshima H., Tamakoshi A., JACC Study Group.: Dietary intakesof fat and fatty acids and risk of breast cancer: a prospective studyin Japan. Cancer Sci., 2005; 96: 590-599
Google Scholar - 68. Wallström P., Bjartell A., Gullberg B., Olsson H., Wirfält E.:A prospective study on dietary fat and incidence of prostate cancer(Malmö, Sweden). Cancer Causes Control, 2007; 18: 1107-1121
Google Scholar - 69. Wang M.P., Thomas G.N., Ho S.Y., Lai H.K., Mak K.H., Lam T.H.:Fish consumption and Mortality in Hong Kong Chinese – the LIMORStudy, Ann. Epidemiol., 2011; 21: 164-169
Google Scholar - 70. WCRF/AICR (World Cancer Research Fund/American Institutefor Cancer Research): Food, Nutrition, Physical Activity and the Preventionof Cancer: a Global Perspective. DC: AICR, Washington, 2007
Google Scholar - 71. Wu S., Feng B., Li K., Zhu X., Liang S., Liu X., Han S., Wang B.,Wu K., Miao D., Liang J., Fan D.: Fish consumption and colorectalcancer risk in humans: a systematic review and meta-analysis. Am.J. Med., 2012; 125: 551-559
Google Scholar