Aflatoksyny – charakterystyka i wpływ na zdrowie człowieka
Anna Kowalska 1 , Katarzyna Walkiewicz 2 , Paweł Kozieł 2 , Małgorzata Muc-Wierzgoń 2Abstrakt
W środowisku naturalnym powszechnie występują grzyby pleśniowe, których produktem wtórnego metabolizmu są mykotoksyny. Aspergillus flavus oraz A. parasiticus są gatunkami grzyba pleśniowego odpowiedzialnego za wytwarzanie aflatoksyn, które mają kluczowe znaczenie w patogenezie chorób człowieka. Do najczęściej występujących aflatoksyn zalicza się formy B1, B2, G1, G2, M1 oraz M2. Spożywanie zanieczyszczonej żywności jest głównym źródłem narażenia na aflatoksyny, które negatywnie wpływają na zdrowie zarówno ludzi jak i zwierząt. Związki te mogą powodować ostre lub przewlekłe objawy toksyczne o charakterze teratogennym, mutagennym, kancerogennym, immunotoksycznym lub hepatotoksycznym.W artykule przedstawiono aktualne wiadomości dotyczące jednej z pięciu najważniejszych grup mykotoksyn – aflatoksyn. Uwzględniono ich pochodzenie, budowę chemiczną, właściwości fizykochemiczne. Podsumowano ich negatywny wpływ na organizm człowieka oraz przeanalizowano dane dotyczące narażenia na aflatoksyny, zwłaszcza w produktach żywieniowych.
Wstęp
W środowisku naturalnym występują takie gatunki grzybów strzępkowych i drożdżopodobnych, które przez wydzielanie swoistych produktów wtórnego metabolizmu – mykotoksyn (termin „mykotoksyny” pochodzi od słów: greckiego mycos – grzyb oraz łacińskiego toxicum – trucizna), niekorzystnie wpływają na gospodarkę i zdrowie człowieka. Mykotoksyny to toksyczne substancje chemiczne powstające wskutek rozwoju grzybów strzępkowych, obniżają wartości odżywcze i organoleptyczne produktów spożywczych, rozwój i stymulowanie reakcji alergicznych i niektórych nowotworów [48].
Aflatoksyny – charakterystyka
Aflatoksyny (aflatoxins – AFs) zostały wyodrębnione na podstawie swoistej budowy chemicznej i wynikających z niej określonych właściwości chemicznych. Obejmują 20 heterocyklicznych difurokumarynowych pochodnych wytwarzanych przez rodzaj Aspergillus [24,101], w tym takie gatunki jak: Aspergillus flavus, Aspergillus parasiticus, Aspergillus nomius, Aspergillus bombycis, Aspergillus pseudotamarii, Aspergillus ochraceoroseus, Aspergillus rambellii oraz Aspergillus anamorphs i Emericella venezuelensis [52,57]. Większość z wymienionych gatunków występuje nielicznie, szczególne znaczenie dla człowieka mają dwa, często występujące: Aspergillus flavus (kropidlak żółty) oraz Aspergillus parasiticus [90].
Rodzaj Aspergillus to głównie saprotrofy występujące w rozkładających się roślinach oraz w glebie, a ich zarodniki są roznoszone przez prądy powietrza lub owady (szkodniki upraw) do upraw rolnych oraz w magazynach. Nawet niewielkie uszkodzenie tkanki roślinnej umożliwia przenikanie strzępków grzyba do rozwijających się nasion, gdzie może nastąpić jego wzrost [89,90]. Szkodnikami umożliwiającymi przenoszenie się zarodników i grzybni są: omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis) [20] i słonecznica orężówka (Heliothis armigera) i inne [17]. Gatunki Aspergillus rozwijają się bardzo szybko, szczególnie w regionach tropikalnych i subtropikalnych, gdzie istnieją odpowiednie warunki wilgotności oraz wysoka temperatura [59,106]. Temperatury graniczne wzrostu grzybów aflatoksynotwórczych to: minimalna 12oC, optymalna 27oC oraz maksymalna 40-42oC [21]. Natomiast minimalna wartość aktywności wodnej (czyli aktywność wody, poniżej której ich wzrost zostaje zahamowany) wynosi 0,83 [78]. Globalizacja, w tym handel artykułami żywnościowymi dla ludzi i zwierząt sprzyja rozprzestrzenianiu się tych pleśni, zwłaszcza w produktach pochodzenia roślinnego. Aby zminimalizować ryzyko rozwoju tych grzybów, ziarno zbóż powinno być suche, wolne od owadów i uszkodzeń mechanicznych [89].
Do odkrycia aflatoksyn w 1960 r. przyczyniło się zatrucie ponad 100 000 młodych indyków na farmach w Anglii (tzw. choroba indycza X). Trzy lata później okazało się, że przyczyną śmierci indyków było spożycie paszy z dodatkiem śruty orzechów ziemnych, skażonych tymi związkami [4].
Wśród aflatoksyn najsilniejsze działanie biologiczne wykazują postaci B1 (AFB1), B2 (AFB2), G1 (AFG1), G2 (AFG2), M1 (AFM1), M2 (AFM2) [50,90]. Pierwsze cztery są wytwarzane przez grzyby, natomiast kolejne – to metabolity hydroksylowe aflatoksyn B1 i B2 obecne w mleku krów i produktach mlecznych [47]. Najbardziej toksyczna jest aflatoksyna B1 ze względu na obecność pierścienia laktonowego oraz dwóch pierścieni furanowych, w tym skrajnego z wiązaniem podwójnym w pozycji 8 i 9 (ryc.1), dzięki któremu cząsteczka aflatoksyny może się ściślej łączyć z cząsteczką białka lub DNA, zaburzając funkcjonowanie komórki [41,60]. Redukcja wiązania podwójnego w skrajnym pierścieniu furanowym znacznie zmniejsza toksyczność związku. Toksyczność zmniejsza się również po otwarciu pierścienia laktonowego, który jest podatny na hydrolizę (tworzącego z sąsiadującym pierścieniem benzenowym taki sam układ jak w kumarynie) z dekarboksylacją utworzonej grupy – COOH [70]. Skrajny pierścień z ugrupowaniem ketonowym aflatoksyny G1 zawiera dodatkowy atom tlenu, odróżniając ten związek od aflatoksyny B1. Po redukcji skrajnego pierścienia furanowego aflatoksyny G1 powstaje aflatoksyna G2 [17].
Ryc. 1. Struktura chemiczna aflatoksyn B1,B2,G1,G2
Aflatoksyny są słabo rozpuszczalne w wodzie i etanolu, dobrze rozpuszczalne w metanolu i chloroformie. W nadfiolecie fluoryzują na niebiesko (aflatoksyny B) lub zielono (aflatoksyny G) [71,95]. Nie ulegają zniszczeniu pod wpływem wysokiej temperatury (aż do 270o C), ale rozkładają się pod wpływem promieni ultrafioletowych oraz światła widzialnego [103].
Aflatoksyna B1 jest metabolizowana, głównie w wątrobie za pomocą cytochromu P450, w reakcjach epoksydacji, hydroksylacji, demetylacji oraz hydratacji do AFB1- -8,9-egzo-epoksydu, AFB1-endo-epoksydu oraz mniej mutagennych AFM1, AFQ1, AFP1, które są wydalane z żółcią i moczem po koniugacji [112,117]. Natomiast AFB1-8,9-egzo-epoksyd tworzy wiązanie kowalencyjne z azotem N-7 guaniny i powstaje addukt AFB1-N7-guaniny. Dihydrodiol, który jest produktem uwodnienia AFB1-8,9-egzo-epoksydu wiąże się kowalencyjne z albuminą oraz lizyną tworząc odpowiednio addukty AFB1- -albuminy i AFB1-lizyny. Addukty aflatoksyny z DNA powodują mutację genu przyczyniając się do rozwoju nowotworów [8].
Na poziomie molekularnym, bardzo istotnym, patogennym skutkiem działania aflatoksyn jest indukowanie transwersji nukleotydów w kodonie białka p53, powodując unieczynnienie jednego z najważniejszych supresorów nowotworowych w organizmie człowieka, uczestniczącego w aktywacji mechanizmów naprawy DNA lub indukcji apoptozy w odpowiedzi na uszkodzenia [62,75]. Aflatoksyny i ich metabolity oddziaływają także w procesach modyfikacji potranslacyjnej białek, metylacji białek i kwasów nukleinowych, wpływają na DNA mitochondrialne oraz szlaki oddychania komórkowego przyczyniając się m.in. do zwiększenia powstawania wolnych rodników tlenowych [9].
Biomarkerami narażenia na aflatoksyny są: addukty aflatoksyny B1 z DNA oraz addukt aflatoksyny B1 i albuminy (AF-alb, aflatoxin B1 albumin adduct) w surowicy krwi [34,115], a także addukty aflatoksyny B1-N7-guaniny w moczu [38]. Obecność adduktów aflatoksyny i albuminy jest odzwierciedleniem narażenia w ciągu ostatnich 2-3 miesięcy, natomiast stężenie adduktów w moczu dotyczy ekspozycji na aflatoksyny przez ostatnie 24-48 h [34,115].
Addukt AF-alb wykorzystano m.in. w Gambii [108], Gwinei [22], Beninie oraz Togo [25] do oceny ekspozycji na aflatoksyny. Badania wykazały, że dzieci pochodzące z Gambii są często narażone na duże stężenie aflatoksyny w żywności, a w związku z tym wzrasta ryzyko wystąpienia negatywnych skutków związanych z obecnością tych mykotoksyn w organizmie [108]. Oznaczenie adduktu aflatoksyna-albumina wśród dzieci w Togo i Beninie również dowiodło dużego narażenia na aflatoksyny już w życiu płodowym i następnie przez całe życie [25].
Natomiast w Nigerii analizowano biomarkery aflatoksyn w pierwszym porannym moczu wśród dzieci, młodzieży oraz dorosłych, porównując ich poziom ze stężeniem aflatoksyny w żywności spożywanej dzień wcześniej. Analiza statystyczna wyników wykazała nieznaczną, lecz statystycznie istotną dodatnią korelację tych dwóch wskaźników, co wskazuje, że poziom zanieczyszczenia spożywanej żywności ma odzwierciedlenie w oznaczonych biomarkerach [33].
Należy zwrócić uwagę, że nie ma stężenia aflatoksyny B1, które byłoby uważane za bezpieczne i niemające wpływu na organizm [1].
Detoksykacja częściowa aflatoksyn w żywności jest możliwa przez adhezję do struktur ścian komórkowych bakterii kwasu mlekowego. Istotne jest to, że również martwe bakterie zachowują dużą zdolność wiązania aflatoksyny. Wiązanie to jednak jest odwracalne, a trwałość kompleksów zależy od szczepów, rodzaju działania (np. ogrzewanie, traktowanie kwasem) oraz warunków środowiskowych [27,40]. W ten sposób może nastąpić nawet 80% redukcja tego związku [27]. Innymi bakteriami mającymi zdolność detoksykacji aflatoksyny B1 są: Nocardia corynebacteroides [104], Enterococcus faecium [107], Mycobacterium fluoranthenivorans [44], Corynebacterium rubrum [68]. Skuteczny w procesie obniżania stężenia aflatoksyny w organizmie okazał się również enzym lakazy pochodzący z kilku gatunków grzybów [2]. Mimo pozytywnych wyników badań, nie opracowano zarówno bezpiecznego, praktycznego i rentownego sposobu usunięcia aflatoksyny B1 z żywności.
Występowanie aflatoksyn w żywności
Głównym źródłem narażenia na toksyczne działanie aflatoksyn dla ludzi oraz zwierząt jest droga pokarmowa [84]. Aflatoksyny dostają się do organizmu przez spożywanie skażonych produktów rolnych, m.in. ziarna zbóż, orzechów, owoców suszonych (np. figi), olejów roślinnych [77], przypraw, a także mięsa i nabiału zwierząt spożywających zanieczyszczone tymi związkami pasze (tabela 1 i 2) [32]. Ze względu na powszechne uprawianie kukurydzy oraz ryżu są głównymi źródłami tych mykotoksyn w diecie człowieka i zwierząt domowych [13,59,81]. Struktura i wielkość ziarniaków kukurydzy oraz ich długi okres dojrzewania powodują, że znacznie częściej następuje zanieczyszczenie mykotoksyny w ziarniakach tego zboża niż w ziarniakach pszenicy i innych zbóż drobnoziarnistych. Na szkodliwe działanie aflatoksyny M1 znajdującej się w krowim mleku szczególnie narażone są małe dzieci. Wolne od aflatoksyn są produkty owocowe zawierające duże ilości cukru (marmolady, dżemy) i warzywa, ponieważ grzyby A. flavus i A. parasiticus nie są osmofilne [48].
Tabela 1. Występowanie aflatoksyn w żywności
Tabela 2. Występowanie aflatoksyn w żywności
W Polsce aflatoksyny występują głównie w importowanych orzechach oraz kukurydzy, pochodzących z krajów o klimacie tropikalnym i subtropikalnym. W próbkach przetworów zbożowych badanych przez Stanisławczyka i wsp. średnia zawartość aflatoksyny B1 nie przekroczyła dopuszczalnej wartości (tab. 3). Natomiast średnia zawartość sumy aflatoksyn B1, B2, G1, G2 była największa w próbkach mąki i wynosiła 0,77 μg/kg. W pozostałych przetworach zbożowych średnia zawartość mykotoksyn wynosiła 0,3 μg/kg i nie przekraczała dozwolonych wartości (tab. 3) [102]. Wśród 91 próbek badanych na obecność sumy aflatoksyn B1, B2, G1, G2 przez Pokrzywę i wsp., mykotoksyny stwierdzono w 21 próbkach ziół i przypraw oraz 8 próbkach rodzynek. W grupie ziół i przypraw zawartość sumy aflatoksyn w 15 próbkach mieściła się w zakresie do 2,5 μg/kg (tj. 25% obowiązującego najwyższego dopuszczalnego poziomu). Zanieczyszczenie stwierdzono w próbkach: pieprzu, gałki muszkatołowej, chili, imbiru oraz kurkumy. Natomiast w 6 próbkach poziom tych związków wahał się w granicach 2,6-5,0 μg/kg (tj. 26-50% NDP). Badania dotyczące owoców suszonych wykazały natomiast obecność aflatoksyn w 8 z 17 badanych próbek rodzynek, przy czym tylko w jednej z nich w 26-50% NDP. Poziom sumy aflatoksyn we wszystkich badanych próbkach kukurydzy konserwowej (2 próbki), mąki kukurydzianej (3 próbki) i płatków kukurydzianych (14 próbek) był poniżej granicy oznaczalności metody [82]. Rybińska i wsp. poddali analizie 289 próbek orzechów arachidowych i ich przetworów oraz 199 próbek kukurydzy i przetworów. Wśród przebadanych pró- bek poziomy niezgodne z wymaganiami stwierdzono w orzechach arachidowych prażonych łuskanych zawierających sumę aflatoksyn na poziomie 28,94 μg/kg oraz w dwóch próbkach orzechów arachidowych prażonych w łupinach gdzie zawartość sumy aflatoksyn wynosiła 76,76 i 10,37 μg/kg. W kukurydzy oznaczone stężenia były niższe niż najwyższy dopuszczalny poziom zanieczyszczenia aflatoksynami [94]. Postupolski i wsp. oznaczyli zawartość aflatoksyn w 10 próbkach orzechów. W jednej próbce orzechów arachidowych importowanych z Chin stwierdzono wysokie stężenie aflatoksyn wynoszące 39 μg/kg. W dwóch innych próbkach orzechów oznaczono stężenie aflatoksyn na poziomie 0,2 i 2,4 μg/kg [83]. Natomiast Czerwiecki i wsp. poddali analizie próbki handlowe orzechów, ziarna pszenicy, mąki, ciastek oraz mieszanki przypraw. Wszystkie przebadane produkty odznaczały się zawartością aflatoksyny B1 poniżej dopuszczalnych maksymalnych poziomów obowiązujących w polskim i europejskim ustawodawstwie. Najliczniejszą grupę skażonych produktów stanowiły orzechy, ciastka i mieszanki przypraw kulinarnych [19].
Występowanie aflatoksyn w produktach spożywczych obecnych w obrocie handlowym w Polsce świadczy o konieczności ciągłego nadzorowania importowanych środków spożywczych zanieczyszczeniami aflatoksynami.
W związku z zapotrzebowaniem na ryż, kukurydzę, pszenicę oraz inne produkty rolne istotne jest wykorzystanie wszelkich metod ochrony tych produktów przed infekcją grzybów. Całkowita eliminacja aflatoksyn z upraw rolnych jest praktycznie niemożliwa, ponieważ charakteryzują się dużą trwałością i odpornością na degradację w typowych sposobach przetwarzania, a ich obecność w produktach żywnościowych w dużej mierze zależy od warunków środowiskowych [111]. Skażenie płodów rolnych może nastąpić zarówno na etapie rozwoju rośliny na polu, jak i podczas obróbki, przechowywania czy transportu [50,82]. Najbardziej skutecznymi metodami zapobiegania powstawaniu aflatoksyn są: dobór odpowiednich odmian płodów rolnych, mniej podatnych na akumulację tych związków, stosowanie odpowiedniej ochrony roślin, ochrona roślin przed atakiem szkodników uszkadzających nasiona i roznoszących zarodniki grzybów. Istotne jest również zebranie płodów we właściwym czasie i właściwą metodą (ochrona przed uszkodzeniem i zabrudzeniem ziarna). Eliminacja narażenia na etapie handlu polega na korzystaniu z surowców pochodzących od sprawdzonych i renomowanych dostawców, sprawdzeniu specyfikacji jakości produktów [66], utrzymywaniu odpowiednich warunków przechowywania, a także zastosowaniu zasady pierwsze weszło-pierwsze wyszło (first in, first out – FIFO) jako metody zapewniającej odpowiednią rotację produktów w magazynach. Natomiast konsumenci przy zakupie produktów powinni sprawdzać w jaki sposób jest przechowywana żywność (suche, chłodne miejsce, szczelne opakowanie itp.)
W krajach należących do Unii Europejskiej obowiązuje Rozporządzenie Komisji (UE) NR 165/2010 z dnia 26 lutego 2010 r. [91] (wcześniej obowiązywało rozporzą- dzenie (WE) nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. [93]), które określa najwyższe dopuszczalne stężenia aflatoksyny M1, B1 oraz sumy aflatoksyn B1+B2+G1+G2 w środkach spożywczych (tabela 3).
Tabela 3. Najwyższe dopuszczalne poziomy aflatoksyny dla wybranych produktów spożywczych [91]
W celu zminimalizowania potencjalnego ryzyka zdrowotnego związanego z występowaniem aflatoksyny w żywności wprowadzono określony system pobierania próbek, ich analizy oraz dostaw określonych produktów pochodzących lub sprowadzanych ze wskazanych krajów trzecich, o których mowa w Rozporządzeniu Komisji (WE) NR 1152/2009 z dnia 27 listopada 2009 r. [92]. W Polsce monitoring stężenia mykotoksyn w żywności jest prowadzony przez Państwową Inspekcję Sanitarną, która uzyskane rezultaty przekazuje do Zakładu Badań Żywności i Przedmiotów Użytku Państwowego Zakładu Higieny, który otrzymane dane analizuje i opracowuje w raportach do Głównego Inspektoratu Sanitarnego (GIS). Wysiłki monitoringu mają skutecznie ochronić konsumenta przed zagrożeniami żywieniowymi.
W związku z właściwościami rakotwórczymi aflatoksyn oraz ich częstym występowaniem w żywności i w paszach są rutynowo badane w produktach żywnościowych i rolnych. W celu określenia narażenia na aflatoksyny oznaczane są ich addukty w materiale biologicznym, takim jak krew [114], mocz oraz mleko matki [116].
Metody stosowane do oznaczenia aflatoksyn wykorzystują ich właściwości fizykochemiczne i polegają na ekstrakcji odpowiednim rozpuszczalnikiem (np. metanolem, acetonitrylem), oczyszczaniu ekstraktu z zanieczyszczeń oraz na oznaczeniu jakościowym i ilościowym. Ze względu na niewielkie stężenia aflatoksyny w produktach żywnościowych oraz w materiale biologicznym wykorzystuje się metody charakteryzujące się swoistością oraz dużą czułością. Jednymi z najczęściej stosowanymi metodami oznaczenia aflatoksyn są techniki chromatografii cienkowarstwowej (TLC – thin-layer chromatography) [30,97], wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC – high-performance liquid chromatography) [18,23,42] oraz testy immunoenzymatyczne ELISA (ELISA – enzyme-linked immunosorbent assay) [3,7,26]. Metody są czasochłonne oraz wymagają przede wszystkim drogiego sprzętu, szkodliwych rozpuszczalników i wykwalifikowanego personelu [31]. Coraz czę- ściej stosowaną metodą jest HPLC-MS/MS (HPLC-MS/ MS – high performance liquid chromatography – tandem mass spektrometry) za pomocą której można oznaczyć wiele mykotoksyn oraz ich metabolitów podczas jednego przygotowania próbki. Pozwala to zaoszczędzić czas oraz koszty związane z zużyciem odczynników [10].
Negatywne skutki działania aflatoksyn na organizm człowieka
Szacuje się, że na całym świecie aż 4,5 mld ludzi jest narażonych na niebezpieczne stężenia aflatoksyn [33]. Spożywanie przez ludzi zanieczyszczonej żywności może skutkować ostrymi lub przewlekłymi objawami toksycznymi, związanymi z kancerogennym, mutagennym, immunotoksycznym oraz ich teratogennym działaniem [29,74]. Aflatoksyny uszkadzają przede wszystkim wątrobę, nerki i ośrodkowy układ nerwowy. Objawy chorobowe zależą od częstotliwości ekspozycji oraz pochłoniętej dawki. Można obserwować krótkotrwałe zatrucia dużą ilością toksyn lub wieloletni, przewlekły proces zatruwania organizmu mniejszymi dawkami [65,75]. Objawami charakterystycznymi dla ostrych zatruć są: obrzęk płuc, krwotoki do narządów wewnętrznych, bóle brzucha, nudności, wymioty, narastające gwałtownie zażółcenie skóry i śluzówek, drgawki i śpiączka. W zatruciach przewlekłych występują objawy marskości wątroby, alergie skórne i oddechowe, upośledzenie wzrostu i rozwoju, zaburzenia umysłowe, obrzęki koń- czyn dolnych itp. [56,75,98].
W wyniku spożycia skażonej kukurydzy w 1974 r. w Indiach doszło do zatrucia aflatoksynami 397 osób, a 106 osób zmarło [11,54,55,87]. Przeprowadzono wówczas badania które wykazały, że chorzy mogli spożyć 2000-6000 µg/kg aflatoksyn obecnych w żywności każdego dnia w ciągu jednego miesiąca [87], a dzienna dawka pobrania aflatoksyn wynosiła 36,5-91 µg/kg masy ciała [54]. Chorzy cierpieli z powodu wysokiej gorączki, obrzęku kończyn oraz wątroby, bólu i szybko postępującej żółtaczki [11,54,55].
W 2004 r. zarejestrowano w Kenii 317 przypadków aflatoksykozy, w wyniku czego nastąpiło 125 zgonów. Źródłem zatrucia było spożycie skażonej kukurydzy, która została zebrana poza sezonem podczas pierwszych opadów deszczu [16,87]. Pobrano 342 próbki produktów zawierających kukurydzę z regionów najbardziej dotkniętych aflatoksykozą. W 182 próbkach oznaczono aflatoksynę powyżej najwyższej dopuszczalnej granicy, która w Kenii wynosiła 20 µg/kg m.c., ponadto w wielu próbkach zawartość aflatoksyny była > 1000 µg/kg m.c. [16].
Zarejestrowano również przypadki wybuchu epidemii aflatoksykozy w Kenii w 1981 r., gdzie zgłosiło się 20 osób w wieku 2,5-45 lat z objawami dyskomfortu w jamie brzusznej, brakiem apetytu, złym samopoczuciem i stanem podgorączkowym [73]. U 12 pacjentów rozwinęła się niewydolność wątroby, z powodu której nastąpił ich zgon. W 2005 r. w Nigerii w wyniku zatrucia aflatoksynami zmarło ponad 100 osób, w tym samym roku w Kenii zachorowało 80 osób, a 30 osób zmarło, natomiast w 2006 r. w Kenii zmarło 9 osób [113].
Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) w 1993 r. zakwalifikowała aflatoksyny B1 (AFB1) do grupy 1 jako „rakotwórczej dla ludzi” oraz aflatoksyny M1 do grupy 2B „jako możliwie rakotwórczej dla ludzi” [119]. Ze względu na bezpośrednią rolę aflatoksyn w procesach ekspresji genów, są od wielu lat przedmiotem zainteresowania nowej dziedziny nauki, jaką jest nutrigenomika [76].
Współczesne doniesienia naukowe jednoznacznie wskazują, że stała ekspozycja na mykotoksyny jest m.in. przyczyną zaburzeń wzrastania u dzieci. Obserwacje te dokumentują badania epidemiologiczne prowadzone w Afryce Zachodniej [120]. Ponadto aflatoksyna AF- -alb odgrywa istotną rolę w rozprzestrzenianiu zakażenia HIV i AIDS, co ma związek z wpływem aflatoksyn na odpowiedź immunologiczną zależną od limfocytów CD4+ (CD – cluster of differentiation) [49].
Interesujące są także pojedyncze badania, w których autorzy sugerują wpływ aflatoksyn na rozwój zmian degeneracyjnych układu nerwowego i otępienia. Toksyny zawarte w paszach zwierząt miałyby, według dotychczasowych obserwacji, wpływać negatywne na przepuszczalność bariery krew-mózg przez zaburzanie stuktury fosfolipidowej, co przyczynia się do wzrostu podatności tkanki nerwowej na szkodliwe substancje i powstawanie zmian neurodegeneracyjnych. Ponadto aflatoksyny, podobnie jak niektóre leki, wykazują powinowactwo do melaniny, wiążąc ją uniemożliwiają jej prawidłowe wykorzystanie w organizmie, co przybiera obraz depigmentacyjnych zmian skórnych, ale także może wpływać na nieprawidłową czynność substancji czarnej OUN i przyczyniać się do powstawania zmian typowych dla choroby Parkinsona [51,99].
Znany jest także negatywny wpływ mykotoksyn na układ oddechowy. Aflatoksyny wywołują i nasilają róż- norodne objawy alergiczne typu: nieżyt nosa, zmiany skórne, astma oskrzelowa, alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych [14,118]. U osób narażonych na aflatoksyny wzrasta odpowiedź immunologiczna na alergeny wziewne, jakimi mogą być zarodniki grzybów pleśniowych kolonizujące otoczenie człowieka [85,98]. W badaniach na modelu zwierzęcym wykazano, że przewlekłe narażenie na działanie mykotoksyny (aflatoksyna G1) powoduje u myszy doświadczalnych rozwój raka płuca [63].
Patogeneza chorób nowotworowych jest złożona, poza czynnikami genetycznymi bardzo dużą rolę przypisuje się różnorodnym czynnikom środowiskowym, wśród których ważne miejsce zajmuje narażenie na mykotoksyny. Wielu badaczy podkreśla epidemiologiczną zależność między stopniem narażenia na mykotoksyny, a częstością rozwoju niektórych nowotworów – raka przełyku, żołądka, pierwotnego raka wątroby, nowotworów płaskonabłonkowych głowy i szyi, tkanek miękkich oraz ostrych i przewlekłych białaczek [28,72]; niektórzy z nich koncentrują się na analizie mechanizmów molekularnych tych zależności [56,75]. Rolę aflatoksyn w rozwoju nowotworów potwierdzili już wiele lat temu Louria i wsp. [65], którzy przez rok obserwacji poddali myszy doświadczalne działaniu aflatoksyn podawanych z pożywieniem oraz w postaci aerozolu. Udowodnili, że przewlekłe narażenie na aflatoksyny B i G powoduje wzrost zachorowania na złośliwe nowotwory tkanek miękkich i białaczkę limfatyczną. Mutagenne działanie aflatoksyn dostarczanych ze spożywaną żywnością, oparte na mechanizmie wią- zania ich metabolitu – AFB1-8,9-epoksydu z DNA komó- rek, ma wpływ na rozwój m.in. raka przełyku i żołądka. Działanie mykotoksyn w tym przypadku jest potęgowane nadużywaniem alkoholu. Alkohol działając miejscowo na błonę śluzową uszkadza naturalną barierę ochronną śluzówki, ułatwiając przechodzenie toksyn do głębiej położonych warstw komórek [56,75]. Obecne badania irańskich naukowców prowadzone w regionie o wyższej niż średnia liczba zachorowań na raka prze- łyku wykazały, że przyczyną może być skażenie mąki toksynami A. flavus [36]. Eom i wsp. [29] analizując przyczyny zachorowań na raka żołądka w Korei Południowej podkreślili znaczenie aflatoksyny B1 obecnej w skażonej żywności, jako czynnika kancerogennego, znamiennie statystycznie zwiększającego częstość występowania tego nowotworu. Również interesujące są wyniki badań dotyczące działania ochronnego probiotyków w rozwoju raka jelita grubego przez neutralizację toksycznego wpływu aflatoksyn i zmniejszanie odpowiedzi zapalnej [40,100].
Pierwotny rak wątroby, rak wątrobowokomórkowy (carcinoma hepatocellulare, HCC) rozwija się najczę- ściej na podłożu marskości wątroby, która powstaje m.in. w przebiegu przewlekłej infekcji wirusami hepatotropowymi typu B oraz C. Udowodniono, że spożywanie żywności zanieczyszczonej mykotoksynami wytwarzanymi przez Aspergillus flavus, przyczynia się do szybszego rozwoju raka wątroby u osób z pierwotnie uszkodzoną wątrobą w przebiegu infekcji [61,67]. Współwystępowanie narażenia na aflatoksyny wraz z infekcją HBV istotnie zwiększa ryzyko rozwoju HCC niż brak tej koincydencji. Szacowany poziom ryzyka rozwoju HCC jest 6-krotnie wyższy dla osób przewlekle narażonych na działanie aflatoksyn, 11-krotnie dla osób z przewlekła postacią infekcji HBV oraz aż 73-krotnie wyższy u osób z współwystępującym nara- żeniem na mykotoksyny i przewlekłą infekcją HBV [39]. Ogólnie, w około 155 000 przypadków zachorowań na raka wątrobowokomórkowego jednym z czynników etiologicznych są aflatoksyny [64].
Zależność udowodniono także w badaniach prowadzonych przez chińskich uczonych w regionach, w któ- rych spożywana jest żywność skażona aflatoksynami. Wśród mieszkańców tych regionów zapadalność na HCC jest szczególnie wysoka [53]. Obserwacje potwierdzono także w badaniach klinicznych – wśród pracowników cukrowni narażonych na przewlekły kontakt z aflatoksyną B1 i wysokimi stężeniami aflatoksyny B1 w surowicy, stwierdzono wyższe ryzyko zachorowania na pierwotnego raka wątroby [58]. Zanieczyszczenie żywności mykotoksynami i jej nieprawidłowe przechowywanie przyczyniają się do wzrostu zachorowań na HCC. Dotyczy to w największym stopniu regionów świata o niskim poziomie rozwoju gospodarczego – wschodnia Azja i Afryka [67].
Podsumowanie
Możliwość zatrucia mykotoksynami należy rozważać w przypadkach: epidemicznie występujących zatruć pokarmowych, także o ciężkim przebiegu z objawami niewydolności wątroby, alergii o objawach skórnej, pokarmowej i oddechowej oraz w diagnostyce raka wątrobowokomórkowego. Szczególnie interesującym kierunkiem badań wymagającym dalszych obserwacji, jest potencjalna rola mykotoksyn w rozwoju zmian neurodegeneracyjnych OUN. Nadal głównym źródłem narażenia na aflatoksyny, zarówno w krajach nisko jak i wysokorozwiniętych jest żywność, dlatego konieczne jest systematyczne i ścisłe monitorowanie próbek żywności. Ograniczanie zagrożenia wywoływanego ich obecnością w paszach i żywności polega przede wszystkim na zapobieganiu syntezie mykotoksyn przez grzyby (stosowanie środków ochrony roślin, właściwe przechowywanie itp.) oraz na detoksykacji pasz i żywności.
Jednocześnie świadomość konsumencka oraz wiedza na temat prawidłowych sposobów pozyskiwania i przechowywania żywności jest istotnym elementem prawidłowej profilaktyki i edukacji zdrowotnej.
Autorzy deklarują brak potencjalnych konfliktów interesów.
Przypisy
- 1. Abia W.A., Warth B., Sulyok M., Krska R., Tchana A., Njobeh P.B.,Turner P.C., Kouanfack C., Eyongetah M., Dutton M., Moundipa P.F.:Bio-monitoring of mycotoxin exposure in Cameroon using a urinarymulti-biomarker approach. Food Chem. Toxicol., 2013; 62: 927-934
Google Scholar - 2. Alberts J.F., Gelderblom W.C., Botha A., Van Zyl W.H.: Degradationof aflatoxin B1 by fungal laccase enzymes. Int. J. Food Microbiol.,2009; 135: 47-52
Google Scholar - 3. Ardic M., Karakaya Y., Atasever M., Durmaz H.: Determinationof aflatoxin B1 levels in deep-red ground pepper (isot) using immunoaffinitycolumn combined with ELISA. Food Chem. Toxicol.,2008; 46: 1596-1599
Google Scholar - 4. Asao T., Buechi G., Abdel-Kader M.M., Chang S.B., Wick E.L, WoganG.N.: The structures of aflatoxins B and G. J. Am. Chem. Soc.,1965;87: 882-886
Google Scholar - 5. Ayalew A., Fehrmann H., Lepschy J., Beck R., Abate D.: Naturaloccurrence of mycotoxins in staple cereals from Ethiopia. Mycopathologia,2006; 162: 57-63 6 Aycicek H., Aksoy A., Saygi S.: Determination of aflatoxin levels insome dairy and food products which consumed in Ankara, Turkey.Food Control, 2005; 16: 263-266
Google Scholar - 6. [wydanie specjalne] (2002) http://www.mp.pl/artykuly/12084(29.11.2014)
Google Scholar - 7. Aydin A., Erkan M.E., Baskaya R., Ciftcioglu G.: Determinationof aflatoxin B1 levels in powdered red pepper. Food Control, 2007;18: 1015-1018
Google Scholar - 8. Bailey E.A., Iyer R.S., Stone M.P., Harris T.M., Essigmann J.M.: Mutationalproperties of the primary aflatoxin B1-DNA adduct. Proc.Natl. Acad. Sci. USA, 1996; 93: 1535-1539
Google Scholar - 9. Bbosa G.S., Kitya D., Odda J., Ogwal-Okeng J.: Aflatoxins metabolism,effects on epigenetic mechanisms and their role in carcinogenesis.Health, 2013; 5: 14-34
Google Scholar - 10. Berthiller F., Sulyok M., Krska R., Schuhmacher R.: Chromatographicmethods for the simultaneous determination of mycotoxinsand their conjugates in cereals. Int. J. Food Microbiol., 2007;119: 33-37
Google Scholar - 11. Bhat R.V., Krishnamachari K.A.: Food toxins and disease outbreaksin India. Arogya – J. Health Sci., 1978; 4: 92-100
Google Scholar - 12. Bircan C., Koç M.: Aflatoxins in dried figs in Turkey: A comparativesurvey on the exported and locally consumed dried figs for assessmentof exposure. J. Agr. Sci. Tech., 2012; 14: 1265-1274
Google Scholar - 13. Busman M., Bobell J.R., Maragos C.M.: Determination of the aflatoxinM1 (AFM1) from milk by direct analysis in real time – massspectrometry (DART-MS). Food Cont., 2015; 47: 592-598
Google Scholar - 14. Cakmak S., Dales R.E., Burnett R.T., Judek S., Coates F., BrookJ.R.: Effect of airborne allergens on emergency visits by children forconjunctivitis and rhinitis. Lancet, 2002; 359: 947-948
Google Scholar - 15. Camardo Leggieri M., Bertuzzi T., Pietri A., Battilani P.: Mycotoxinoccurrence in maize produced in Northern Italy over the years2009-2011: focus on the role of crop related factors. Phytopathol.Mediterr., 2015; 54: 212-221
Google Scholar - 16. Centers for Disease Control and Prevention: Outbreak of aflatoxinpoisoning – Eastern and Central Provinces, Kenya, January – July 2004 MMWR Morb. Mortal. Wkly Rep., 2004: 53: 790-793
Google Scholar - 17. Chełkowski J.: Mikotoksyny, grzyby toksynotwórcze i mikotoksykozy.www.cropnet.pl/dbases/mycotoxins.pdf (10.10.2015)
Google Scholar - 18. Cheraghali A.M., Zamanian F., Cheraghali A.M., Yazdanpanah H.,Doraki N., Abouhossain G., Hassibi M., Ali-abadi S., Aliakbarpoor M.,Amirahmadi M., Askarian A., Fallah N., Hashemi T., Jalali M., KalantariN., Khodadadi E., Maddah B. i wsp.: Incidence of aflatoxins in Iranpistachio nuts. Food Chem. Toxicol., 2007; 45: 812-816
Google Scholar - 19. Czerwiecki L., Wilczyńska G.: Optymalizacja metod oznaczania aflatoksyn w żywności z zastosowaniem postkolumnowego tworzeniapochodnych z bromem. Roczn. PZH, 2007; 58: 489-501
Google Scholar - 20. Dąbrowski Z.T., Bereś P.K., Twardowski J.P., Hurej M., KlukowskiZ., Warzecha R., Sowa S.: Możliwości i konsekwencje uprawy zmodyfikowanychgenetycznie odmian kukurydzy odpornych na szkodniki.Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin, 2013; 53: 837-843
Google Scholar - 21. Davis N., Diener U.: Environmental factors affecting the productionof aflatoxin. W: M. Herzberg [red.]. Proceedings of the FirstUS-Japan Conference on Toxic Microorganisms. Govt Printing Office,Washington DC 1970: 43-47
Google Scholar - 22. Diallo M.S., Sylla A., Sidibe K., Sylla B.S., Trepo C.R., Wild C.P.:Prevalence of exposure to aflatoxin and hepatitis B and C viruses inGuinea, West Africa. Nat. Toxins, 1995; 3: 6-9
Google Scholar - 23. Dini A., Khazaeli P., Roohbakhsh A., Madadlou A., PourenamdariM, Setoodeh L., Askarian A., Doraki N., Farrokhi H., Moradi H.,Khodadadi E.: Aflatoxin contamination level in Iran’s pistachio nutduring years 2009-2011. Food Control, 2013; 30: 540-544
Google Scholar - 24. D’Mello J.P., MacDonald A.M.: Mycotoxins. Anim. Feed Sci. Technol.,1997; 69: 155-166
Google Scholar - 25. Egal S., Hounsa A., Gong Y.Y., Turner P.C., Wild C.P., Hall A.J.,Hell K., Cardwell K.F.: Dietary exposure to aflatoxin from maize andgroundnut in young children from Benin and Togo, West Africa. Int.J. Food Microbiol., 2005; 104: 215-224
Google Scholar - 26. El Mahgubi A.. Puel O., Bailly S., Tadrist S., Querin A., OuadiaA., Oswald I.P., Bailly J.D.: Distribution and toxigenicity of Aspergillussection Flavi in spices marketed in Morocco. Food Control, 2013;32: 143-148
Google Scholar - 27. El-Nezami H., Kankaanpaa P., Salminen S., Ahokas J.: Ability ofdairy strains of lactic acid bacteria to bind a common food carcinogen,Aflatoxin B1. Food Chem. Toxicol., 1998; 36: 321-326
Google Scholar - 28. England B., Huang T., Karsy M.: Current understanding of therole and targeting of tumor suppressor p53 in glioblastoma multiforme.Tumour Biol., 2013; 34: 2063-2074
Google Scholar - 29. Eom S.Y., Yim D.H., Zhang Y., Yun J.K., Moon S.I., Yun H.Y., SongY.J., Youn S.J., Hyun T., Park J.S., Kim B.S., Lee J.Y., Kim Y.D., KimH.: Dietary aflatoxin B1 intake, genetic polymorphisms of CYP1A2,CYP2E1, EPHX1, GSTM1 and GSTT1 and gastric cancer risk in Korean.Cancer Causes Control, 2013; 24: 1963-1972
Google Scholar - 30. Erdogan A.: The aflatoxin contamination of some pepper typessold in Turkey. Chemosphere, 2004; 56: 321-325
Google Scholar - 31. Espinosa-Calderón A., Contreras-Medina L.M., Munnoz-HuertaR.F., Millan-Almaraz J.S., Gonzalez R.G., Torres-Pacheco I.: Methodsfor detection and quantification of aflatoxins. W: I. Torres-Pacheco(red.), Aflatoxins – Detection, Measurement and Control, InTech,2011, 109-128
Google Scholar - 32. European Food Safety Authority (EFSA): Opinion of the scientificpanel on contaminants in the food chain on a request from the commissionrelated to the potential increase of consumer health risk bya possible increase of the existing maximum levels for aflatoxins inalmonds, hazelnuts and pistachios and derived products. QuestionN° EFSA-Q-2006-174. EFSA J., 2007; 446: 1-127
Google Scholar - 33. Ezekiel C.N., Warth B., Ogara I.M., Abia W.A., Ezekiel V.C., AtehnkengJ., Sulyok M., Turner P.C., Tayo G.O., Krska R., BandyopadhyayR.: Mycotoxin exposure in rural residents in northern Nigeria: A pilotstudy using multi-urinary biomarkers. Environ. Int. 2014; 66: 138-145
Google Scholar - 34. Gan L.S., Skipper P.L., Peng X.C. Groopman J.D., Chen J.S., WoganG.N., Tannenbaum S.R.: Serum albumin adducts in the molecularepidemiology of aflatoxin carcinogenesis: correlation with aflatoxin B1 intake and urinary excretion of aflatoxin M1. Carcinogenesis,1988; 9: 1323-1325
Google Scholar - 35. Ghanem I., Orfi M.: Aflatoxin M1 in raw, pasteurized and powderedmilk available in the Syrian market. Food Control, 2009;20: 603-605
Google Scholar - 36. Ghasemi-Kebria F., Joshaghani H., Taheri N.S., Semnani S., AarabiM., Salamat F., Roshandel G.: Aflatoxin contamination of wheat flourand the risk of esophageal cancer in a high risk area in Iran. CancerEpidemiol. 2013; 37: 290-293
Google Scholar - 37. Giray B., Girgin G., Engin A.B., Aydın S., Sahin G.: Aflatoxin levelsin wheat samples consumed in some regions of Turkey. FoodControl, 2007; 18: 23-29
Google Scholar - 38. Groopman J.D., Hasler J.A., Trudel L.J., Pikul A., Donahue P.R.,Wogan G.N.: Molecular dosimetry in rat urine of aflatoxin-N7-guanineand other aflatoxin metabolites by multiple monoclonal antibodyaffinity chromatography and immunoaffinity/high performanceliquid chromatography. Cancer Res., 1992; 52: 267-274
Google Scholar - 39. Groopman J.D., Kensler T.W., Wild C.P.: Protective interventionsto prevent aflatoxin-induced carcinogenesis in developing countries.Annu. Rev. Public Health, 2008; 29: 187-203
Google Scholar - 40. Haskard, C., El-Nezami, H., Kankaanpaa, P., Salminen, S., Ahokas,J.: Surface binding of aflatoxin B1 by lactic acid bacteria. Appl.Environ. Microbiol., 2001; 67: 3086-3091
Google Scholar - 41. Heathcote J., Hibbert J.: Biochemical effects, structure, activity,relationship. W: Goldblatt L.A. [red.]: Aflatoxin: chemical and biologicalaspects. Elsevier Scientific, Amsterdam 1978: 112-130
Google Scholar - 42. Hepsag F., Golge O., Kabak B.: Quantitation of aflatoxins in pistachiosand groundnuts using HPLC-FLD method. Food Control, 2014;38: 75-81
Google Scholar - 43. Herzallah S.M.: Determination of aflatoxins in eggs, milk, meatand meat products using HPLC fluorescent and UV detectors. FoodChemistry, 2009; 114: 1141-1146
Google Scholar - 44. Hormisch D., Brost I., Kohring G.W., Giffhorn F., KroppenstedtR.M., Stackebrandt E., Farber P., Holzapfel W.H.: Mycobacterium fluoranthenivoranssp. nov., a fluoranthene and aflatoxin B1 degradingbacterium from contaminated soil of a former coal gas plant. Syst.Appl. Microbiol., 2004; 27: 553-660
Google Scholar - 45. Huang B., Han Z., Cai Z., Wu Y., Ren Y.: Simultaneous determinationof aflatoxins B1, B2, G1, G2, M1 and M2 in peanuts and theirderivative products by ultra-high-performance liquid chromatography-tandemmass spectrometry. Anal. Chim. Acta, 2010; 662: 62-68
Google Scholar - 46. Iamanaka B.T., de Menezes H.C., Vicente E., Leite R.S.F., TaniwakiM.H.: Aflatoxigenic fungi and aflatoxins occurrence in sultanas anddried figs commercialized in Brazil. Food Control, 2007; 18: 454-457
Google Scholar - 47. Iha M.H., Barbosa C.B. Okada I.A., Trucksess M.W.: Occurrenceof aflatoxin M1 in dairy products in Brazil. Food Control, 2011; 22:1971-1974
Google Scholar - 48. Jarzynka S., Dąbkowska M., Netsvyetayeva I., Swoboda-KopećE.: Mikotoksyny – niebezpieczne metabolity grzybów pleśniowych.Med. Rodz., 2010; 4: 113-119
Google Scholar - 49. Jiang Y., Jolly P., Preko P., Wang J.S., Ellis W.O., Phillips T.D., WilliamsJ.H.: Aflatoxin-related immune dysfunction in health and inhuman immunodeficiency virus disease. Clin. Dev. Immunol., 2008;2008: 790309
Google Scholar - 50. Kamika I., Takoy L.L.: Natural occurrence of Aflatoxin B1 in peanutcollected from Kinshasa, Democratic Republic of Congo. FoodControl, 2011; 22: 1760-1764
Google Scholar - 51. Karlsson O., Lindquist N.G.: Melanin affinity and its possiblerole in neurodegeneration. J. Neural Transm., 2013; 120: 1623-1630
Google Scholar - 52. Klich M.A., Mullaney E.J., Daly C.B., Cary J.W.: Molecular andphysiological aspects of aflatoxin and sterigmatocystin biosynthesisby Aspergillus tamari and A. ochraceoroseus. Appl. Microbiol. Biotechnol.;2000; 53: 605-609
Google Scholar - 53. Kondo F., Wada K., Nagato Y., Nakajima T., Kondo Y., Hirooka N., Ebara M., Ohto M., Okuda K.: Biopsy diagnosis of well differentiatedhepatocellular carcinoma based on new morphologic criteria.Hepatology, 1989; 9: 751-755
Google Scholar - 54. Krishnamachari K.A., Bhat R.V., Nagarajan V., Tilak T.B.: Hepatitisdue to aflatoxicosis – an outbreak in western India. Lancet,1975; 1: 1061-1063
Google Scholar - 55. Krishnamachari K.A., Bhat R.V., Nagarajan V., Tilak T.B.: Investigationsinto an outbreak of hepatitis in parts of Western India.Indian J. Med. Res., 1975; 63: 1036-1048
Google Scholar - 56. Ksiądzyna D.: Czynniki środowiskowe a etiologia nowotworówzłośliwych przełyku i żołądka. Adv. Clin. Exp. Med., 2004; 13: 807-814
Google Scholar - 57. Kurtzman C.P., Horn B.W., Hesseltine C.W.: Aspergillus nomius,a new aflatoxin-producing species related to Aspergillus flavus andAspergillus tamarii. Antonie van Leeuwenhoek, 1987; 53: 147-158
Google Scholar - 58. Lai H., Mo X., Yang Y., He K., Xiao J., Lin C., Chen J., Lin Y.: Associationbetween aflatoxin B1 occupational airway exposure andrisk of HCC: a case-control study. Tumour Biol., 2014; 35: 9577-9584
Google Scholar - 59. Lai X., Zhang H., Liu R., Liu C.: Potential for aflatoxin B1 and B2production by Aspergillus flavus strains isolated from rice samples.Saudi J. Biol. Sci., 2015; 22: 176-180
Google Scholar - 60. Lee L., Dunn J., Delucca A., Ciegler A.: Role of lactone ring of aflatoxinB1 in toxicity and mutagenicity. Experientia, 1981; 37: 16-17
Google Scholar - 61. Leong T.Y., Leong A.S.: Epidemiology and carcinogenesis of hepatocellularcarcinoma. HPB, 2005; 7: 5-15
Google Scholar - 62. Levine A.J., Momand J., Finlay C.A.: The p53 tumor suppressorgene. Nature, 1991; 351: 453-456
Google Scholar - 63. Liu C., Shen H., Yi L., Shao P., Soulika A.M., Meng X., Xing L., YanX., Zhang X.: Oral administration of aflatoxin G1 induces chronic alveolarinflammation associated with lung tumorigenesis. Toxicol.Lett., 2015; 232: 547-556
Google Scholar - 64. Liu Y., Chang C.C., Marsh G.M., Wu F.: Population attributable riskof aflatoxin-related liver cancer. Eur. J. Cancer, 2012; 48: 2125-2136
Google Scholar - 65. Louria D.B., Finkel G., Smith J.K., Buse M.: Aflatoxin-inducedtumors in mice. Sabouraudia, 1974; 12: 371-375
Google Scholar - 66. Magan N., Aldred D.: Post-harvest control strategies: Minimizingmycotoxins in the food chain. Int. J. Food Microbiol., 2007; 119: 131-139
Google Scholar - 67. Małkowski P., Pacholczyk M., Łągiewska B., Adadyński L., WasiakD., Kwiatkowski D., Chmura A., Czerwiński J.: Rak wątrobowokomórkowy– epidemiologia i leczenie. Przegl. Epidemiol., 2006; 60: 731-740
Google Scholar - 68. Mann R., Rehm H.J.: Degradation of aflatoxin B1 by variousmicroorganisms. Z. Lebensm.-Untersuch. Forsch., 1977; 163: 39-43
Google Scholar - 69. Martins M.L., Martins H.M.: Aflatoxin M1 in yoghurts in Portugal.Int. J. Food Microbiol., 2004; 91: 315-317
Google Scholar - 70. Mendez-Albores A., Nicolas-Vazquez I., Miranda-Ruvalcaba R.,Moreno-Martinez E.: Mass spectrometry/mass spectrometry studyon the degradation of B-aflatoxins in maize with aqueous citric acid.Am. J. Agri. Biolog. Sci., 2008; 3: 482-489
Google Scholar - 71. Moss M.O.: Mycotoxins. Mycol. Res., 1996; 100: 513-523
Google Scholar - 72. Namaratha P.K., Urooj A.: Nutritional implications in head andneck cancer – a review. Indian J. Nutr., 2014; 1: 103
Google Scholar - 73. Ngindu A., Johnson B.K., Kenya P.R., Ngira J.A., Ocheng D.M.,Nandwa H., Omondi T.N., Jansen A.J., Ngare W, Kaviti J.N., Gatei D.,Siongok T.A.: Outbreak of acute hepatitis caused by aflatoxin poisoningin Kenya. Lancet, 1982; 1: 1346-1348
Google Scholar - 74. Peers F.G., Linsell C.A.: Dietary aflatoxins and liver cancer -a population based study in Kenya. Br. J. Cancer, 1973; 27: 473-484
Google Scholar - 75. Pierzynowska J., Grzesiuk E.: Mutagenność i kancerogennośćaflatoksyny AFB1. Postępy Biochem., 1999; 45: 313-319
Google Scholar - 76. Pieszka M., Pietras M.P.: Nowe kierunki w badaniach żywieniowych- nutrigenomika. Rocz. Nauk. Zoot., 2010; 37: 83-103
Google Scholar - 77. Pietri A., Piva G.: Aflatoxins in foods. Italian J. Public Health,2007; 4: 32-38
Google Scholar - 78. Pitt J.I, Miscamble B.F.: Water relations of Aspergillus flavus andclosely related species. J. Food Prot., 1995; 58: 86-90
Google Scholar - 79. Pleadin J., Staver M.M., Vahcic N., Kovacevic D., Milone S., SafticL., Scortichini G.: Survey of aflatoxin B1 and ochratoxin A occurrencein traditional meat products coming from Croatian households andmarkets. Food Control, 2015; 52: 71-77
Google Scholar - 80. Pleadin J., Vulic A., Persi N., Skrivanko M., Capek B., Cvetnic Z.:Aflatoxin B1 occurrence in maize sampled from Croatian farms andfeed factories during 2013. Food Control, 2014; 40: 286-291
Google Scholar - 81. Pleadin J., Vulić A., Perši N., Škrivanko M., Capek B., Cvetnić Ž.:Annual and regional variations of aflatoxin B1 levels seen in grainsand feed coming from Croatian dairy farms over a 5-year period.Food Control, 2015; 47: 221-225
Google Scholar - 82. Pokrzywa P., Cieślik E., Topolska K.: Ocena zawartości mikotoksynw wybranych produktach spożywczych. Żywność. Nauka.Technologia. Jakość, 2007; 3: 139-146
Google Scholar - 83. Postupolski J., Jankowska B., Urbanek-Karłowska B.: Ocena metodyoznaczania aflatoksyn w orzechach arachidowych przy użyciuchromatografii powinowactwa immunologicznego z detekcją fluorymetryczną.Roczn. PZH, 1996; 47: 277-283
Google Scholar - 84. Raad F., Nasreddine L., Hilan C., Bartosik M., Parent-Massin D.:Dietary exposure to aflatoxins, ochratoxin A and deoxynivalenolfrom a total diet study in an adult urban Lebanese population. FoodChem. Toxicol., 2014; 73: 35-43
Google Scholar - 85. Raport National Institutes of Health National Heart, Lung, andBlood Institute (NHLBI), World Health Organization WHO: Światowastrategia rozpoznawania, leczenia i prewencji astmy. Med. Prakt.
Google Scholar - 86. Rastogi S., Dwivedi P.D., Khanna S.K., Das M.: Detection of AflatoxinM1 contamination in milk and infant milk products from Indianmarkets by ELISA. Food Control, 2004; 15: 287-290
Google Scholar - 87. Reddy B.N., Raghavender C.R.: Outbreaks of aflatoxicoses in India.African J. Food Agriculture, Nutrition and Development, 2007; 7
Google Scholar - 88. Reddy K.R., Reddy C.S., Muralidharan K.: Detection of Aspergillusspp. and aflatoxin B1 in rice in India. Food Microbiol., 2009; 26: 2-31
Google Scholar - 89. Richard J.L.: Some major mycotoxins and their mycotoxicoses- an overview. Int. J. Food Microbiol., 2007; 119: 3-10
Google Scholar - 90. Richard J.L., Bennett G.A., Ross P.F., Nelson P.E.: Analysis of naturallyoccurring mycotoxins in feedstuffs and food. J. Anim. Sci.,1993; 71: 2563-2574
Google Scholar - 91. Rozporządzenie Komisji (UE) NR 165/2010 z dnia 26 lutego 2010r. zmieniające rozporządzenie (WE) 1881/2006 ustalające najwyższedopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spo-żywczych w odniesieniu do aflatoksyn. Dz. Urz. UE L, 2010; 50: 8-12
Google Scholar - 92. Rozporządzenie Komisji (WE) NR 1152/2009 z dnia 27 listopada 2009 r. nakładające specjalne warunki dotyczące przywozu niektó-rych środków spożywczych z niektórych państw trzecich w związkuz ryzykiem zanieczyszczenia aflatoksynami i uchylające decyzję2006/504/WE. Dz. Urz. UE L, 2009; 313: 40-49
Google Scholar - 93. Rozporządzenie Komisji (WE) NR 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeńw środkach spożywczych. Dz. Urz. UE L, 2006; 364: 5-24
Google Scholar - 94. Rybińska K., Postupolski J., Ledzion E., Kurpińska-JaworskaJ., Szczęsna M.: Programy monitoringowe realizowane przez pań-stwową inspekcję sanitarną w zakresie zanieczyszczenia wybranychśrodków spożywczych mikotoksynami. Rocz. Panstw. Zakl.Hig., 2008; 59: 1-7
Google Scholar - 95. Sargeant K., Carraghan R.B., Allcroft R.: Toxic products ingroundnuts. Chemistry and origin. Chem. Ind., London, 1963; 2: 53-55
Google Scholar - 96. Sarımehmetoglu B., Kuplulu O., Celik T.H.: Detection of aflatoxinM1 in cheese samples by ELISA. Food Control, 2004; 15: 45-49
Google Scholar - 97. Sekiyama B.L., Ribeiro A.B., Machinski P.A., Machinski Jr M.: Aflatoxins,ochratoxin A and zearalenone in maize-based food products.Braz. J. Microbiol., 2005; 36: 289-294
Google Scholar - 98. Semik-Orzech A., Barczyk A., Pierzchała W.: Wpływ występowanianadwrażliwości na alergeny grzybów na rozwój i przebiegchorób alergicznych układu oddechowego. Pneumonol. Alergol.Pol., 2008; 76: 29-36
Google Scholar - 99. Semon B.: Dietary intake of cottonseed toxins is hypothesizedto be a partial cause of Alzheimer’s disorders. Med. Hypotheses,2012; 78: 293-298
Google Scholar - 100. Silva A.M., Barbosa F.H., Duarte R., Vieira L.Q., Arantes R.M.,Nicoli J.R.: Effect of Bifidobacterium longum ingestion on experimentalsalmonellosis in mice. J. Appl. Microbiol., 2004; 97: 29-37
Google Scholar - 101. Smith J.E., Moss M.O.: Mycotoxins, formation, analysis andsignificance. John Wiley and Sons, New York, 1985
Google Scholar - 102. Stanisławczyk R., Rudy M., Świątek B.: Występowanie mikotoksynw zbożach i przetworach zbożowych znajdujących się w placówkachhandlowych województwa podkarpackiego. Żywność. Nauka.Technologia. Jakość, 2010; 6: 58-66
Google Scholar - 103. Swenson D.H., Lin J.K., Miller E.C., Miller J.A.: Aflatoxin B1-2,3oxide as a probable intermediate in the covalent binding of aflatoxinB1 and B2 to rat liver DNA and ribosomal RNA in vivo. CancerRes., 1977; 37: 172-181
Google Scholar - 104. Tejada-Castaneda Z.I., Avila-Gonzalez E., Casaubon-HugueninM.T., Cervantes-Olivares R.A., Vásquez-Peláez C., HernándezBaumgartenE.M., Moreno-Martínez E.: Biodetoxification of aflatoxin-contaminatedchick feed. Poult. Sci., 2008; 87: 1569-1576
Google Scholar - 105. Tekinsen K.K., Ucar G.: Aflatoxin M1 levels in butter and creamcheese consumed in Turkey. Food Control, 2008; 19: 27-30
Google Scholar - 106. Thomson C., Henke S.E.: Effect of climate and type of storagecontainer on aflatoxin production in corn and its associated risksto wildlife species. J. Wildl. Dis., 2000; 36: 172-179
Google Scholar - 107. Topcu A., Bulat T., Wishah R., Boyaci I.H.: Detoxification ofaflatoxin B1 and patulin by Enterococcus faecium strains. Int. J. FoodMicrobiol., 2010; 139: 202-205
Google Scholar - 108. Turner P.C., Moore S.E., Hall A.J., Prentice A.M., Wild C.P.: Modificationof immune function through exposure to dietary aflatoxinin Gambian children. Environ. Health Perspect., 2003; 111: 217-220
Google Scholar - 109. Twarużek M., Błajet-Kosicka A., Grajewski J.: Occurrence of aflatoxinsin selected spices in Poland. J. Verbr. Lebensm., 2013; 8: 57-60
Google Scholar - 110. Unusan N.: Occurrence of aflatoxin M1 in UHT milk in Turkey.Food Chem. Toxicol, 2006; 44: 1897-1900
Google Scholar - 111. Varga J., Péteri Z., Tábori K., Téren J., Vágvölgyi C.: Degradationof ochratoxin A and other mycotoxins by Rhizopus isolates. Int.J. Food Microb., 2005; 99: 321-328
Google Scholar - 112. Vondracek M., Xi Z., Larsson P., Baker V., Mace K., Pfeifer A.,Tjalve H., Donato M.T., Gomez-Lechon M.J., Grafstrom R.C.: CytochromeP450 expression and related metabolism in human buccalmucosa. Carcinogenesis, 2001; 22: 481-488
Google Scholar - 113. Wagacha J.M., Muthomi J.W.: Mycotoxin problem in Africa:Current status, implications to food safety and health and possiblemanagement strategies. Int. J. Food Microbiol., 2008; 124: 1-12
Google Scholar - 114. Wild C.P., Gong Y.Y.: Mycotoxins and human disease: a largelyignored global health issue. Carcinogenesis, 2010; 31: 71-82
Google Scholar - 115. Wild C.P., Hudson G.J., Sabbioni G., Chapot B., Hall A.J., WoganG.N., Whittle H., Montesano R., Groopman J.D.: Dietary intake of aflatoxins and the level of albumin-bound aflatoxin in peripheral blood in The Gambia, West Africa. Cancer Epidemiol. BiomarkersPrev., 1992; 1: 229-234
Google Scholar - 116. Wild C.P., Pionneau F.A., Montesano R., Mutiro C.F., ChetsangaC.J.: Aflatoxin detected in human breast milk by immunoassay. Int.J. Cancer, 1987; 40: 328-333
Google Scholar - 117. Wild C.P., Turner P.C.: The toxicology of aflatoxins as a basis forpublic health decisions. Mutagenesis, 2002; 17: 471-481
Google Scholar - 118. Wiszniewska M., Walusiak J., Gutarowska B., Żakowska Z., Pał-czyński C.: Grzyby pleśniowe w środowisku komunalnym i w miejscupracy-istotne zagrożenie zdrowotne. Med. Pr., 2004; 55: 257-266
Google Scholar - 119. World Health Organization (WHO), International Agency for Research on Cancer (IARC): Monographs on the Evaluation of CarcinogenicRisks to Humans. Some Naturally Occuring Substances:Food Items and Constituents, Heterocyclic Aromatic Amines andMycotoxins. Lyon, France 56, 1993 http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol56/mono56.pdf (10.09.2015)
Google Scholar - 120. Wu F.: Aflatoxin exposure and chronic human diseases: estimatesof burden of disease. W: Aflatoxins: finding solutions for improvedfood safety. Red.: Unnevehr L., Grace D., International FoodPolicy Research Institute (IFPRI), Washington, DC, 2013; http://www.ifpri.org/sites/default/files/publications/focus20.pdf (26.01.2015)
Google Scholar