Streszczenie

Zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu B (HBV) jest problemem ogólnoświatowym, który dotyka ponad 350 milionów ludzi. Jest jedną z ważniejszych przyczyn przewlekłego zapalenia wątroby prowadzącego do rozwoju marskości wątroby, a następnie raka wątrobowokomórkowe­go. Charakterystyczną cechą wirusa HBV jest jego duża zmienność genetyczna, która powstaje na skutek błędów polimerazy. Odwrotna transkryptaza wirusa nie ma bowiem aktywności korekcyj­nej błędów replikacyjnych, co skutkuje większą niż w przypadku innych wirusów DNA frekwen­cją mutacji. Występowanie rozmaitych wariantów wirusa HBV ma istotny wpływ na przebieg zakażenia. Dotąd zidentyfikowano 8 genotypów wirusa (A-H), a ich występowanie uzależnione jest od położenia geograficznego. Określenie typu genetycznego HBV dostarcza informacji na temat aktywności choroby, tempa progresji w kierunku marskości i pierwotnego raka wątroby.
Naturalny polimorfizm wirusa sprzyja powstawaniu zmian w sekwencji genomu wirusa HBV, które mają istotny wpływ na przebieg zakażenia oraz powstawanie wariantów o obniżonej wraż­liwości na leki przeciwwirusowe. Zmienność genetyczna wirusa HBV jest jedną z głównych przy­czyn przewlekłego zakażenia oraz trudności w terapii.

Słowa kluczowe:HBV • genotyp • polimorfizm

Summary

Hepatitis B virus (HBV) infection is one of the major human health problems worldwide. It is estimated that chronic HBV infection affects more than 350 million people globally. It is one of the leading causes of liver cirrhosis and hepatocellular carcinoma. High genetic variability is a characteristic feature of HBV as the viral polymerase lacks proofreading activity. The nucleoti­de substitution rate for HBV is 10-fold higher than for other DNA viruses.
Genetic variations of HBV influence the clinical outcome of HBV infection. There are eight ge­notypes of hepatitis B virus (A-H) that have a distinct geographical distribution. There is clini­cal significance of HBV genotype in terms of disease activity, risk of progression to cirrhosis, the development of hepatocellular carcinoma and response to antiviral treatments. Moreover, polymorphism in HBV viral polymerase influences the development of HBV mutants resistant to nucleotide analogue treatment that is a consequence of treatment failure.

Key words:HBV • genotype • polymorphism

1. Wirus zapalenia wątroby typu B

Zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu B (HBV) jest ogólnoświatowym problemem dotykającym 30% całej po­pulacji (anty-HBc plus), spośród której ponad 350 milio­nów cierpi na przewlekłe zapalenie wątroby (chronic hepa­titis B – CHB). U blisko 30% osób proces ten prowadzi do rozwoju marskości wątroby, a następnie raka wątrobowo­komórkowego (hepatocellular carcinoma – HCC). Szacuje się, że wirus HBV jest najczęstszym, po tytoniu, pojedyn­czym czynnikiem rakotwórczym [20,91]. Z powodu zaka­żenia HBV co roku rejestruje się na świecie ponad 1 mln zgonów [68,116]. W Polsce liczba nosicieli HBV (HBsAg dodatnich) stanowi około 1,3% populacji i sukcesywnie obniża się [12].

Wirus zapalenia wątroby typu B (hepatitis B virus – HBV) należy do rodziny Hepadnaviridae i rodzaju Orthohepadnavirus [103]. Do tej grupy zaliczane są rów­nież zwierzęce wirusy zapalenia wątroby: świstaka amery­kańskiego (woodchuck hepatitis virus – WHV), wiewiórki ziemnej (ground squirrel hepatitis virus – GSHV) [66,95], kaczki pekińskiej (duck hepatitis B virus – DHBV) oraz czapli siwej (heron hepatitis virus – HHBV) [66]. Wszystkie hepadnawirusy wykazują swoisty hepatotropizm oraz zbli­żony cykl życiowy. Umożliwiło to wykorzystanie ich jako modeli przebiegu zakażenia HBV, a doświadczenia pro­wadzone na zakażonych nimi zwierzętach laboratoryjnych pomogły w lepszym poznaniu biologii oraz przebiegu in­fekcji HBV u człowieka. Do tej pory nie było to możliwe, ponieważ wirus zapalenia wątroby typu B jest patogen­ny jedynie dla ludzi i niektórych małp naczelnych (szym­pansy) [63,90].

1a. Budowa wirionu HBV

Cząsteczka infekcyjna wirusa HBV (wirion, ryc. 1), tzw. cząstka Dane’a [26], ma średnicę około 42 nm, otoczo­na jest białkowo-lipidowym płaszczem składającym się z trzech białek budujących strukturę otoczki: dużego (L), średniego (M) oraz małego (S) nazywanego białkiem po­wierzchniowym – HBsAg; Env (hepatitis B surface an­tygen; envelope protein) [91]. Białko S to główny kom­ponent otoczki, przeciwciała skierowane przeciw niemu pełnią funkcję ochronną oraz umożliwiają neutralizację wirusa zanim zainfekuje on hepatocyt [16]. Rdzeń wiru­sa o średnicy 27-37 nm zawiera kolisty, częściowo dwu­niciowy HBV-DNA wraz z polimerazą DNA (antygen P) oraz starterem RNA otoczonymi przez antygen rdzeniowy wirusa – HBcAg (hepatitis B core antygen) [17]. Rdzeń cząstki wirusowej z materiałem genetycznym HBV oraz polimerazą wirusa nazywany jest nukleokapsydem [91]. W surowicy osób zakażonych HBV, oprócz pełnych czą­stek wirusowych, występują też wiriony pozbawione nu­kleokapsydu. Te „niekompletne” cząsteczki HBV mogą mieć postać kolistą o średnicy 20-22 nm, bądź tubularną o długości 50-250 nm [91].

Ryc. 1. Budowa wirionu HBV (na podstawie [120] zmodyfikowano)

1b. Genom wirusa HBV

Cechą charakterystyczną wirusa jest jego unikalna struk­tura DNA, częściowo dwuniciowa. Kolisty kwas nukle­inowy ma jedną nić niekompletną (relaxed circular DNA – rcDNA), która występuje na odcinku 10-50% długości nici pełnej. Genom HBV o wielkości 3128-3221 p.z. zbu­dowany jest z dwóch nici DNA o różnej długości, z któ­rych tylko dłuższa tworzy zamknięte koło. Genom HBV jest zatem częściowo jednoniciowy [85]. Pod względem wielkości genom HBV jest najmniejszym wśród genomów wirusów zwierzęcych. Utrzymanie kolistej struktury wirusa możliwe jest dzięki „lepkim” końcom 5′ obu nici. Koniec 5′ nici ujemnej DNA [L(-)] związany jest kowalencyjnie z N-terminalnym końcem polimerazy wirusa i stanowi matrycę do syntezy pregenomowego (pgRNA) RNA oraz mRNA. Z kolei nić dodatnia [S(+)] ma na końcu 5′ oligo­rybonukleotyd pochodzący z końca 5′ pgRNA, który jest starterem syntezy nici dodatniej. Końce 5′ obu nici są kom­plementarne względem siebie i tworzą dsDNA, podczas gdy końce 3′ są różne. Ta asymetria ma istotne znaczenie w mechanizmie replikacji wirusa [104,118].

Ujemna nić HBV DNA zawiera cztery częściowo nakła­dające się, otwarte ramki odczytu (open reading frame – ORF): ORF PreS/S, ORF PreC/C, ORF P oraz ORF X [71,107]. Kodują one następujące białka wirusowe (ryc. 2):
• region ORF PreS/S (gen env) koduje białka otoczki nu­kleokapsydu (L, M, S),
• ORF PreC/C polipeptydy rdzeniowe, które wchodzą w skład nukleokapsydu (HBcAg) i sekrecyjne białko HBeAg,
• ORF P (gen pol) koduje polimerazę, która ma aktyw­ność trzech enzymów: DNA-zależnej polimerazy DNA, odwrotnej transkryptazy i RN-azy H,
• ORF X białko regulatorowe pX o wielkości 17 kDa.

Ryc. 2. Schemat genomu HBV. Wewnętrzne, niepełne okręgi przedstawiają genomowy DNA HBV. Wewnętrzny + reprezentuje zmienną co do długości dodatnią nić DNA. ORF to otwarte ramki odczytu (na podstawie [89] zmodyfikowano)

1c. Białka wirusa HBV

Produktami ekspresji ramki odczytu preS/S są białka struk­turalne otoczki wirusowej: S, M i L [17]. Zawierają one ten sam fragment C-końcowy, różnią się natomiast odcin­kiem N-końcowym. Wszystkie trzy białka zawierają de­terminanty antygenowe i powodują powstawanie przeciw­ciał u osób zakażonych HBV.

Białko powierzchniowe S (HBsAg) stanowi główny skład­nik strukturalny otoczki HBV oraz niezakaźnych postaci wi­rusa [91]. Dominujące znaczenie ochronne mają przeciw­ciała przeciwko białku S (anty-HBs), które w niewielkich stężeniach mogą się utrzymywać w surowicy osób zakażo­nych nawet do końca życia [25]. Białko S pełni istotną rolę w cyklu życiowym wirusa HBV przez regulację procesu formowania wirionu oraz uwalniania dojrzałych cząstek wirusowych do przestrzeni międzykomórkowej. Na pod­stawie różnic antygenowych białka S wyodrębniono pod­typy serologiczne wirusa (serotypy). Swoistość antyge­nowa białka S związana jest z występowaniem w rejonie hydrofilnym białka (122-155aa) determinant (a, d, w, y, r, q) i subdeterminant (w1-w4) antygenowych. Obecność lub brak poszczególnych determinant w budowie białka zale­ży od obecności określonych aminokwasów w cząsteczce HBsAg i umożliwia wyróżnienie następujących seroty­pów wirusa: ayw1, ayw2, ayw3, ayw4, ayr, adw2, adw4q-, adrq+ i adrq [46].

Białko L jest niezbędne do połączenia HBV ze swoistym receptorem na powierzchni hepatocyta. Odgrywa ono rów­nież istotną rolę w procesie formowania i dojrzewania czą­steczek wirusowych, a także ich wydzielania do przestrze­ni międzykomórkowych [4,16]. Nadmierne wytwarzanie tego białka, w stosunku do innych białek otoczki, powo­duje zahamowanie wydzielania cząstek wirusa. Zjawisko to indukuje retencję wirusa, a to prowadzi do zwyrodnie­nia i uszkodzenia hepatocytów oraz ich wzmożonej pro­liferacji [110].

Białko M pełni głównie funkcję strukturalną, a jego nadekspresja i retencja w zakażonych hepatocytach wprowadza komórkę w stan stresu oksydacyjnego, co może powodo­wać jej uszkodzenie [88].

Produktem ekspresji ramki odczytu ORF preC/C jest główne białko rdzeniowe c (HBcAg, p21) oraz polipep­tyd przedrdzeniowy (preC, p25), który potranslacyjnie modyfikowany jest do sekrecyjnej postaci HBcAg – an­tygenu e (HBeAg, p1-p18) [93]. Białko rdzeniowe c zbu­dowane jest z 183-185 aminokwasów. Pełni ono funkcję strukturalną, gdyż jego monomery łączą się ze sobą two­rząc cząstkę rdzeniową. Cząsteczki białka wiążą się na­stępnie z pgRNA, by po odwrotnej transkrypcji z DNA wirusa utworzyć nukleokapsyd. Za związanie kwasu nu­kleinowego wirusa odpowiedzialny jest bogaty w argininę C-końcowy fragment białka. Cząsteczki rdzeniowe ulegają fosforylacji w miejscach bogatych w serynę i treoninę, co umożliwia stabilizację struktury nukleokapsydu. HBcAg bierze udział w tworzeniu postaci cccDNA podczas repli­kacji oraz w jego transporcie do jądra hepatocyta. Proces opłaszczania nukleokapsydu oraz sekrecja dojrzałych czą­stek wirusowych są również związane z działaniem biał­ka c. HBcAg jest ponadto silnym antygenem, przeciwko któremu limfocyty wytwarzają niemające funkcji ochron­nej przeciwciała. Utrzymują się one we krwi przez długi okres czasu, dzięki czemu stanowią niekiedy jedyny dowód przebytego lub czynnego zakażenia [16,31]. Nieobecność krążącego antygenu HBc we krwi powoduje, że przeciw­ciała anty-HBc są wykrywane nawet wtedy, gdy ich stę­żenie jest niewielkie (wczesna faza zakażenia, czy też po wielu latach od inokulacji) [31,101].

Białko HBeAg zwane antygenem „e” jest produktem tra­wienia proteolitycznego białka preC. Wykrycie we krwi chorego białka e świadczy o intensywnej replikacji wi­rusa, o dużym stężeniu w surowicy HBV-DNA. Białko HBeAg nie ma bezpośredniego wpływu na replikację ma­teriału genetycznego ani dojrzewanie cząsteczek wirusa. Pełni ono natomiast funkcję markera aktywności replikacji wirusa, a serokonwersja HBeAg–>anty-HBe jest uważana za jeden ze wskaźników zahamowania replikacji i ustępo­wania zakażenia [31,45,101]. Ponadto HBeAg jest zwią­zane z aktywnością immunomodulacyjną – wygaszanie odpowiedzi immunologicznej na obecność białek wirusa HBV. Mechanizm ten nie jest do końca jeszcze poznany, ale wydaje się istotnym zahamowanie przekazania sygna­łu od komórek prezentujących antygen (antigen-presen­ting cell – APC) do limfocytów T. W bioptatach wątroby u pacjentów zakażonych wariantami „e minus” obserwu­je się bardziej nasilony proces zapalny oraz szybszą pro­gresję do marskości wątroby, niż u zakażonych wariantem „e dodatnim” [31,45,101].

Produktem ekspresji ORF X jest białko X, które pełni funk­cję transaktywatora i może regulować zarówno ekspresję genów wirusowych, jak i genów gospodarza. Białko X nie wiąże się bezpośrednio z DNA, mimo to regulując aktyw­ność i swoistość wielu czynników transkrypcyjnych, wpły­wa na transkrypcję genów komórkowych i wirusowych. Odbywa się to poprzez tworzenie kompleksów bądź za po­średnictwem różnych białek uczestniczących w przekazy­waniu sygnałów w komórce [57,73,101]. Ponadto HBxAg może kontrolować procesy wzrostu, proliferacji, różnico­wania i apoptozy komórek gospodarza. Antygen HBx sty­muluje również ekspresję receptora odpowiedzialnego za utrzymanie zmienionego fenotypu komórek w przypad­ku HCC [14,24].

1d. Cykl życiowy wirusa HBV

Podstawowym celem infekcji HBV jest hepatocyt, jednak­że obecność wirusa wykrywana była także w innych ko­mórkach, m.in. w komórkach groniastych śledziony, szpiku kostnego, nabłonkowych przewodu żółciowego, mononukle­arach krwi obwodowej, śledziony i nerek [106]. Replikacja HBV wykrywana była przede wszystkim w komórkach wą­troby i jak dotąd nie ma jednoznacznych, bezpośrednich dowodów na zdolność wirusa HBV do trwałej replikacji w komórkach innych niż hepatocyty [9,18,91]. W bada­niach eksperymentalnych wykazywano czynną replikację hepadnawirusów w komórkach m.in. tkanki limfatycznej (węzły chłonne, jednojądrzaste komórki krwi obwodo­wej), jednak była to replikacja bez cech procesu przewle­kłego i ulegała samoograniczeniu. Pozawątrobowa repli­kacja wirusa HBV może być najważniejszą przyczyną, ale nie jedyną, przetrwania infekcji nawet po usunięciu wątro­by w trakcie zabiegu jej przeszczepienia.

Podstawowym materiałem genetycznym wirusa HBV (obec­nym w zdolnych do infekcji wirionach) jest DNA, jednak matrycą do rozpoczęcia procesu namnażania genomu jest RNA. Warunkiem koniecznym do zakażenia komórki wą­trobowej przez HBV jest związanie się cząstki wirusowej i wniknięcie do komórki wątrobowej. W tym celu wirus wykorzystuje swoiste receptory powierzchniowe umiejsco­wione w błonie komórkowej hepatocyta. Za to zjawisko odpowiedzialne jest białko kodowane przez rejon pre-S1, będące składnikiem białka powierzchniowego L oraz swo­isty receptor hepatocytowy, HBV-BP [9,27,32]. Wiązanie się cząstek wirusowych do komórek wątrobowych może się odbywać również na drodze zależnej od albuminy i fi­bronektyny, a także za pośrednictwem białka powierzch­niowego M [18,49,112].

Wewnątrz komórki wątrobowej dochodzi do proteolitycz­nego usunięcia białek otoczki wirionu i uwolnienia nukle­okapsydu. Rozpoczyna się pierwszy etap replikacji mate­riału genetycznego. Transportowany w rozluźnionej kolistej postaci dwułańcuchowego DNA (relaxed dsDNA) genom wirusa ulega przekształceniu w kolistą cząsteczkę cccDNA (covalently closed circular DNA – cccDNA). Proces ten przebiega dwuetapowo. W pierwszym etapie za pomocą wirusowej polimerazy DNA uzupełniona zostaje niekom­pletna dodatnia nić S(+) na matrycy nici o ujemnej po­larności. Dzięki temu możliwa jest zmiana rozluźnione­go DNA w kowalentnie zamknięty kolisty DNA. W takiej postaci HBV-DNA jest magazynowany w jądrze. W dru­gim etapie ujemny łańcuch cccDNA ulega transkrypcji do mRNA za pomocą pochodzącej z komórki wątrobowej po­limerazy RNA II i tworzy się matrycowy RNA dla odwrot­nej transkryptazy. W wyniku transkrypcji, oprócz pgRNA, powstają także cztery molekuły mRNA, które transporto­wane są ponownie do cytoplazmy. Tu stanowią one matry­cę do powstania siedmiu białek wirusowych: polimerazy, białka X, białek otoczki (S,M,L), HBcAg oraz polipepty­du przedrdzeniowego preC. Po translacji białko polipep­tydu przedrdzeniowego preC ulega modyfikacji wewnątrz siateczki śródplazmatycznej, a następnie jako HBeAg wy­dzielane jest do krwi osób zakażonych [91,92].

Za pośrednictwem struktury epsilon („sygnał enkap­sydacji”) pregenomowy RNA tworzy kompleks z po­limerazą i cząsteczkami białka rdzeniowego (HBcAg) [8,42,58]. Wewnątrz powstałych nukleokapsydów zacho­dzi ostatni etap replikacji materiału genetycznego wiru­sa. Pregenomowy RNA ulega odwrotnej transkrypcji do kompletnego ujemnego łańcucha L(-) cDNA [80,91]. Jednocześnie z wydłużaniem końca 3′ nici DNA, prege­nomowy RNA jest stopniowo hydrolizowany dzięki aktyw­ności RNA-zy H. Pregenomowy mRNA ulega całkowitej degradacji z wyjątkiem niewielkiego fragmentu, który jest wykorzystywany do zapoczątkowania syntezy nici DNA o dodatniej polarności. Starterem w tej syntezie jest krótki oligorybonukleotyd pochodzący z końca 5′ pregenomowe­go RNA. Po wydłużeniu nici (+) następuje przekształce­nie liniowych DNA w rozluźnione, koliste struktury geno­mowego DNA (rcDNA) [80].

Ostatnim etapem cyklu życiowego wirusa jest składanie wirionów HBV. Część powstałego w poprzednim etapie dwuniciowego HBV-DNA migruje do siateczki śródpla­zmatycznej (ER), gdzie po połączeniu z pakietami białka c tworzy nukleokapsyd, a następnie po opłaszczeniu przez białka powierzchniowe formuje kompletne uwalniane do krwi wiriony [4,16].

Część cząstek nukleokapsydu jest również transportowa­na z cytoplazmy do jądra komórkowego, gdzie powstaje cccDNA. W ten sposób zwiększa się pula cccDNA w jądrze komórkowym. Szacuje się, że w każdym zakażonym hepa­tocycie zmagazynowanych jest 10-50 kopii cccDNA [62].

2. Zmienność genetyczna wirusa HBV

Cechą swoistą wirusa HBV jest bardzo duża zmienność ge­netyczna. Powstaje ona na skutek błędów polimerazy wiru­sowej [120]. Dzieje się tak, ponieważ mimo iż jest to wi­rus DNA, jego replikacja opiera się na procesie odwrotnej transkrypcji. Wewnątrz zakażonych hepatocytów znajdu­je się wiele nici L(-). Nie wszystkie są związane z nićmi R(+). Postaci asymetryczne to produkty pośrednie procesu replikacji, które umiejscowione są w wirusowych nukle­okapsydach w cytoplazmie. Z wirusowym DNA integral­nie połączona jest polimeraza DNA o cechach odwrotnej transkryptazy i dzięki temu odgrywa zasadniczą rolę w re­plikacji wirusa. Podobnie jak RNA-zależne polimerazy re­trowirusów, odwrotna transkryptaza HBV nie ma aktyw­ności korekcyjnej błędów replikacyjnych (proof reading unit). Z tego względu frekwencja mutacji w genomie HBV jest o wiele większa niż u innych wirusów DNA. Szacuje się, że wynosi ona 1,4-3,2×10^-5 substytucji na 1 zasadę na rok zakażenia, co oznacza powstawanie dziennie 10¹⁰ mu­tacji [19,120]. Niezwykle duża dynamika zmienności ge­netycznej HBV jest ściśle związana z potencjałem repli­kacyjnym wirusa. Liczba krążących w jednym mililitrze surowicy cząsteczek wirusa wynosi 10⁸-10¹⁰. Czas półtr­wania krążących wirionów jest krótki i wynosi 1-2 dni. Dane literaturowe wskazują, że hepatocyty osób zakażo­nych uwalniają do krwi w ciągu jednego dnia ok. 10¹¹ po­tomnych wirionów dziennie [5].

Ze względu na dużą zmienność genetyczną wirusa pod­czas jego replikacji dochodzi do licznych mutacji, które skutkują występowaniem w surowicy osób zakażonych kilku wariantów wirusa, tzw. „quasi-species” HBV [84]. Powstałe warianty wirusa różnią się między sobą cechami fenotypowymi oraz ekspansywnością. W trakcie rozwoju infekcji, w krótkim czasie od zakażenia, heterogenna po­pulacja wirusa zostaje zdominowana przez mutanta o naj­większym potencjale replikacyjnym [119]. Natomiast eks­pansja poszczególnych wariantów wirusa HBV zależy od ich zdolności do przetrwania w określonych, zmiennych w trakcie trwania zakażenia warunkach oraz od dostęp­nej przestrzeni replikacyjnej [101]. Zatem działanie pre­sji selekcyjnej ze strony układu immunologicznego czło­wieka oraz innych czynników niezależnych od gospodarza (np. stosowane leki przeciwwirusowe) powoduje zmiany w proporcjach między różnymi mutantami HBV występu­jącymi w populacji wirusa jednego chorego [70,101,120].

2a. Polimorfizm wirusa HBV – genotypy

Pojawiające się zmiany w sekwencji genomu HBV spowo­dowały jego różnicowanie genetyczne w warianty (genoty­py). Obecnie znanych jest osiem ludzkich genotypów HBV oznaczonych literami A-H [72]. Na podstawie budowy HBsAg wyodrębniono również odmienne genetycznie sub­genotypy (A1-A3, B1-B4, C1-C4, D1-D4, F1-F2) [46].

Nowy genotyp wyróżniano, gdy sekwencja nukleotydowa genomu HBV różniła się >8% lub >4% w sekwencji genu kodującego HBsAg [22].

Występowanie poszczególnych genotypów i podtypów HBV uzależnione jest od położenia geograficznego. I tak powszechnie występujący w środkowej Afryce geno­typ A jest dominującym genotypem w Europie [29,72]. W Azji występują głównie genotypy B i C. Genotyp D wykrywany jest na całym świecie, najczęściej w krajach Basenu Morza Śródziemnego. Genotyp E występuje głów­nie w Afryce, genotypy F i H izolowano przede wszyst­kim w obu Amerykach, ale także w Europie i Japonii [10].

Genotyp G odnotowuje się natomiast wśród mieszkańców Francji i USA [72].

Polska jest krajem, w którym dominuje zakażenie genoty­pem A i D [11,117]. Spośród 58 pacjentów badanych przez Bielawskiego i wsp. [11] u 74,1% pacjentów wykryto ge­notyp A, natomiast genotyp D u 20,7% osób. Znaczną przewagę zakażeń wywołanych genotypem A potwierdzi­ły wyniki Zalewskiej i wsp. [117] (78,8% A i 13,6% D). Badania przeprowadzone przez Ślusarczyka i wsp. wykaza­ły występowanie genotypu A u 86,1% i D u 9,2% chorych. U 4,6% badanych stwierdzono jednoczesne występowanie genotypów A i D [94]. Na podstawie badań przeprowadzo­nych przez nasz zespół stwierdzono, że w Polsce występu­je również genotyp H [10,11].

Ponadto występowanie określonego typu genetycznego wi­rusa HBV może decydować o przebiegu zakażenia [72]. Rodzaj genotypu HBV dostarcza również informacji o po­tencjalnej aktywności choroby, tempie progresji zapalenia wątroby w kierunku marskości i pierwotnego raka wątro­by, występowaniu powikłań oraz przewidywanej skutecz­ności leczenia [21,34,40].

Dane literaturowe wskazują, że istnieje zależność między odpowiedzią na leczenie interferonem alfa (IFN-α) a geno­typem HBV [83,105]. Skuteczność leczenia interferonem oceniana jest poprzez pomiar ilościowy HBV-DNA w su­rowicy, serokonwersję HBeAg do anty-HBe oraz HBsAg do anty-HBs oraz normalizację biochemiczną procesu za­palnego [83].

Na podstawie ostatnich badań prowadzonych w grupie pa­cjentów leczonych pegylowanym INF-α-2b stwierdzono, iż zależność pomiędzy występowaniem określonego geno­typu wirusa a utratą HBeAg i pojawieniem się przeciwciał anty-HBe jest statystycznie znamienna. W przypadku pa­cjentów HBeAg dodatnich serokonwersja HBeAg do an­ty-HBe była istotnie większa u chorych z genotypem A i B (47 i 44%), niż C i D (28 i 25%) [86,105]. Dalsze badania prowadzone w tej samej populacji wykazały, że serokon­wersja HBsAg do anty-HBs była również związana z ge­notypem HBV i wynosiła odpowiednio: 14% (genotyp A), 9% (genotyp B), 3% (genotyp C) i 2% (genotyp D) [86].

W roku 2009 opublikowano wyniki oceniające zastoso­wanie pegylowanego IFN-α w leczeniu chorych HBeAg ujemnych. Odpowiedź wirusologiczna, mierzona obniże­niem replikacji wirusa, była znacznie wyższa w przypad­ku wariantu A (20%), niż wariantów: B(6%), C (9%) i D (6%). Wyniki tych badań sugerują konieczność rozważe­nia oznaczania genotypu wirusa przy kwalifikacji do lecze­nia, ocenie optymalnej terapii, długości jej trwania [64].

3. Mutacje o znaczeniu klinicznym

Występowanie określonych zmian w sekwencji genomu wi­rusa HBV ma istotny wpływ na przebieg zakażenia, tem­po progresji choroby w kierunku marskości wątroby oraz HCC, a także skuteczność stosowanej terapii przeciwwi­rusowej. Z punktu widzenia badań diagnostycznych za­każeń HBV niezwykle istotne są zmiany prowadzące do powstania wariantów odpowiedzialnych za infekcje prze­biegające z ujemnym antygenem HBe oraz HBs [2,47,101].

Te pierwsze charakteryzuje obecność mutacji w regionie poprzedzającym (precore) i/lub w podstawowym promo­torze genu kodującego białko rdzeniowe (basal core pro­motor – BCP). Przyczyną wystąpienia wariantu HBe mi­nus jest mutacja w regionie precore genomu HBV, która prowadzi do zaburzenia transkrypcji lub translacji, a co za tym idzie brakiem syntezy białek HBeAg [4,38]. Obecność niektórych mutacji genu env może być przyczyną niesku­teczności stosowanej profilaktyki czynnej i biernej, a tak­że utrudniać proces diagnostyczny (wiele programów skri­ningowych infekcji HBV jest celowane na wykrycie białka HBsAg). Z punktu widzenia skuteczności terapii przeciw­wirusowej krytyczne są mutacje w obrębie genu pol HBV, które prowadzą do powstania szczepów o obniżonej wraż­liwości na leki nukleotydowe/nukleozydowe [109]. Z ko­lei zmiany w obrębie regionu kodującego białko X wirusa wydają się mieć istotny związek z transformacją nowotwo­rową hepatocytów [1].

3a. Mutacje w rejonie preC/C genomu HBV

Pierwsze opisane zmiany w genomie HBV dotyczą regionu preC/C. Szczepy mające te mutacje nie są zdolne do syn­tezy HBeAg (HBeAg (-); „e minus”) [13]. Zakażenia ta­kie charakteryzują się brakiem antygenu HBe z jednocze­sną obecnością wysokiej wiremii HBV oraz podwyższoną aktywnością aminotransferaz. U zakażonych wariantami „e minus” HBV dochodzi do nasilenia procesu zapalne­go w wątrobie, bardziej agresywnego przebiegu zakażenia i szybszego rozwoju marskości wątroby oraz HCC [38].

W regionie preC występują pojedyncze lub podwójne mu­tacje punktowe, które prowadzą do przesunięcia otwartej ramki odczytu i powstania kodonu stop. Do najważniej­szych zaliczamy: zamianę guanozymy (G) na adenozynę (A) w nukleotydzie 1896 (G1896A), której konsekwencją jest powstanie w kodonie 28 preC sygnału „stop”, co po­woduje zahamowanie syntezy HBeAg [45,98,101].

Zaobserwowano wyraźną zależność między występowaniem szczepów HBV zawierających tego typu mutacje, a położe­niem geograficznym oraz genotypem wirusa [60]. Mutacja G1896A jest ściśle zależna od występowania w DNA wi­rusa tymidyny (T) w pozycji 1858. Częstość jej występo­wania jest duża w rejonie śródziemnomorskim i w Azji, gdzie przeważają genotypy mające w pozycji 1858 geno­mu wirusa tyminę (genotypy D i B). W Europie i Ameryce Północnej, gdzie przeważa genotyp A, częstość występo­wania mutacji G1896A jest niewielka [60].

Mutacjom preC towarzyszą często mutacje w rejonie C genomu HBV. Istotne są zwłaszcza delecje aminokwasów (Y38-R39-E40 i L-42), które przyczyniają się do zwiększe­nia wirulencji wirusa. Z kolei mutacje o charakterze inser­cji prowadzą do wystąpienia dodatkowych aminokwasów w białku rdzeniowym (EFGA poniżej A11 i LDTASALYR poniżej R39). Takie białka nie są rozpoznawane przez cyto­toksyczne limfocyty T oraz przeciwciała anty-HBc [50,101].

3b. Mutacje w preS/S genomu HBV

Ważne znaczenie w czynnej i biernej profilaktyce zaka­żenia oraz w badaniach diagnostycznych prawdopodob­nie mają zmiany w obrębie HBV-DNA, które prowadzą do powstania szczepów wirusa o odmiennej budowie an­tygenu HBs. Mutacje w rejonie preS/S HBV-DNA skut­kują ponadto znacznym zredukowaniem bądź całkowitym zablokowaniem ekspresji HBeAg [47].

Zaburzenie syntezy HBsAg jest wynikiem różnej długo­ści delecji zarówno w rejonie S, jak i preS1 ORFpreS/S1, które prowadzą do przesunięcia otwartej ramki odczytu i powstania kodonu stop [97]. W wyniku tego procesu po­wstaje białko zbudowane zaledwie z kilkunastu lub kilku­dziesięciu aminokwasów białko S, które jest pozbawione rozpoznawanych przez przeciwciała anty-HBs epitopów [108]. Z kolei warianty, które w ogóle nie wytwarzają biał­ka HBs, a co za tym idzie nie indukują powstawania prze­ciwciał anty-HBs, mają delecje w rejonie preS1. Obejmują one sekwencję promotora S2P, w obrębie którego rozpo­czyna się transkrypcja HBsAg [69].

Brak HBsAg w surowicy chorych zakażonych HBV wiąże się również z występowaniem mutacji, które blokują sekre­cję HBsAg. Mają one charakter mutacji punktowych i po­legają na zamianie następujących aminokwasów S: izoleu­cyny (I) w pozycji 110 na metioninę (M) (I110M), glicyny (G) w pozycji 119 na kwas glutaminowy (E) (G119E) oraz argininy (R) w pozycji 169 na prolinę (P) (R169P) [47].

Mutacje w rejonie S powodują „pozorny” brak antygenemii HBs i są częściowo odpowiedzialne za istnienie tzw. uta­jonej infekcji HBV. W tym przypadku antygen jest obecny w surowicy, jednak jego struktura jest na tyle zmieniona, że wykrycie go rutynowo stosowanymi testami immuno­logicznymi jest niemożliwe [97].

Mutacje odpowiedzialne za zmiany struktury HBsAg dotyczą najczęściej głównej determinanty antygenowej „a”(124aa-147aa) tego białka. Do najważniejszych muta­cji należą: I/T126S/N [41], Q129D/R [51,67], P142A [89], G145R [97] D144E i G145A [41,51].

Mutacje prowadzące do powstania HBsAg o częściowo tyl­ko zmienionych epitopach antygenowych, zlokalizowane są poza determinantą a HBsAg. Mutacje te mają charak­ter insercji (8 aa pomiędzy T123 a C124; 2 aa pomiędzy C121 a L122, argininy pomiędzy P120 a C121), jak i mu­tacji punktowych (N166T, V118A, P120S, C121F, A159V, F183 C, V184A). Do tej grupy mutacji zalicza się też mu­tacje (W196S, I195M, M198I i E164D), które wykrywa się u chorych przewlekle zakażonych HBV i leczonych la­miwudyną (sprzężenie z mutacjami motywu YMDD po­limerazy HBV) [102].

Ze względu na brak podstawowego wskaźnika zakażenia infekcje szczepami wirusa zawierającymi zmiany sekwen­cji aminokwasowej w białku S, będące skutkiem mutacji w obrębie genu env, stanowią poważny problem epidemio­logiczny. Takie warianty HBV mogą powodować infekcję u osób szczepionych przeciwko HBV z zastosowaniem HBsAg typu „dzikiego”. Ponadto opisanym już zmianom w sekwencji aminokwasowej HBsAg towarzyszą dodatkowe mutacje w rejonie preS/S HBV-DNA, które nie są istotne z punktu widzenia badań diagnostycznych. Mają one nato­miast wpływ na przebieg zakażenia, a zatem mają istot­ne znaczenie kliniczne. Do tych mutacji zaliczamy muta­cje w rejonach HBV-DNA, które kodują epitopy HBsAg rozpoznawane przez cytotoksyczne limfocyty T w pozy­cjach aminokwasowych 40-49, 198-208. Z kolei muta­cje punktowe oraz delecje powodujące zmianę sekwencji aminokwasów w silnie immunogennych rejonach preS2 i preS1 białek M i L są przyczyną wolniejszej eliminacji wirusa oraz możliwością przetrwania infekcji [6,49,52,99].

3c. Mutacje w rejonie Pol genomu HBV

Jak wspomniano wcześniej cechą swoistą wirusa HBV jest bardzo duża zmienność genetyczna, będąca skutkiem błę­dów polimerazy wirusowej [120]. Mutacje w genie polime­razy wirusa HBV (ryc. 3) są niezwykle istotne z punktu widzenia skuteczności stosowanej terapii przeciwwiruso­wej, gdyż powodują obniżenie wrażliwości szczepów HBV na stosowane leki [109,121].

Ryc. 3. Lokalizacja głównych mutacji związanych z opornością HBV na leczenie analogami nukleotydów/nukleozydów (wg [56])

Zahamowanie aktywności polimerazy wirusa HBV leka­mi z grupy analogów nukleozydowych/nukleotydowych umożliwia kontrolę jego replikacji. W następstwie zaha­mowania replikacji wirusa HBV zmniejsza się liczba krą­żących wirionów, co prowadzi do zmniejszenia zakaże­nia nowych hepatocytów. Usuwanie zakażonych komórek wątroby przez cytotoksyczne limfocyty może doprowa­dzić do całkowitej lub częściowej eliminacji wirusa z or­ganizmu, a także do regresji zmian zapalnych w wątrobie. Jednak długotrwałe stosowanie leków przeciwwirusowych, takich jak lamiwudyna (LVD), adefowir (ADV), enteka­wir (ETV), telbiwudyna (LdT), może prowadzić do wy­selekcjonowania lekoopornych szczepów wirusa mających zmienione białko polimerazy, o obniżonej wrażliwości na stosowane leki [54,82].

Analogiem nukleozydowym najdłużej stosowanym w le­czeniu przewlekłego zakażenia HBV jest lamiwudyna – LAM, LVD, 3TC (Zeffix 100 mg). Jest to lek umiarkowanie skuteczny, dobrze tolerowany, który umożliwia obniżenie stężenia HBV-DNA o 3-4 log10 w pierwszych miesiącach stosowania [30,36,76]. Niestety w miarę stosowania leku selekcjonują się warianty wirusa HBV oporne na lamiwu­dynę. Im dłużej trwa kuracja, tym większy jest odsetek tych wariantów [55]. W ciągu pierwszego roku terapii la­miwudyną oporność na lek pojawia się u 20-25% chorych, po trzyletniej terapii liczba pacjentów lekoopornych wzra­sta do 70% [54]. Z punktu widzenia skuteczności terapii przeciwwirusowej krytyczne wydają się mutacje zlokali­zowane w motywie YMDD (Y – tyrozyna, M – metioni­na, D – kwas asparaginowy) polimerazy wirusa [33,36,65]. Mutacje umiejscowione w tym rejonie polimerazy doty­czą dwóch pozycji genu odwrotnej transkryptazy (reverse transcriptase rt). Mutacje w pozycji 204 (YMDD, rtM204) polegają na podstawieniu metioniny (M) przez: walinę (V) (YVDD, rtM204V), izoleucynę (I) (YIDD, rtM204I) lub serynę (S) (YSDD, rtM204S) [15]. W motywie YMDD polimerazy wirusa występują również mutacje polegające na wymianie metioniny (M) w pozycji 204 na leucynę (L) (YLDD, rtM204L) oraz kwasu asparginowego (D) w po­zycji 205 na kwas glutaminowy (E) (YMED, rtD205E). Spośród substytucji w motywie YMDD tylko jedna mu­tacja YIDD może występować jako pojedyncza mutacja punktowa. Pozostałym dwóm mutacjom: YVDD i YSDD, towarzyszą mutacje umiejscowione w silnie konserwowa­nych rejonach A i B domeny pol/rt polimerazy HBV, pole­gające na: wymianie waliny (V) na izoleucynę (L) w po­zycji 173 (rtV173L) oraz leucyny (L) na metioninę (M) w pozycji 180 (rtL180M) [5,15,28,33,74,75]. Opisano rów­nież lamiwudynooporne mutanty YIDD, które zawierają w polimerazie dodatkowe mutacje: rtL80I, rtL180C oraz rtL180M [74,77].

Badania in vitro wykazały, że lamiwudynooporne szczepy HBV charakteryzują się małą dynamiką replikacji w po­równaniu do typu „dzikiego” i początkowo stanowią nie­wielki procent całej populacji wirusa [5,75]. Mimo to po kilku miesiącach leczenia mutanty takie stają się szcze­pami dominującymi [112]. Prawdopodobnie ma to zwią­zek z występowaniem mutacji towarzyszących w rejonie YMDD, tzw. „kompensatorowych”, które częściowo lub całkowicie przywracają aktywność replikacyjną lekoopor­nego wariantu [5,28,75].

U większości chorych pojawienie się szczepów lamiwudy­noopornych prowadzi do znacznego wzrostu poziomu wi­remii, co wywołuje zaostrzenie przebiegu choroby [5,56]. Ponadto mutanty oporne na lamiwudynę wykazują krzyżo­wą oporność na leczenie innymi pirymidynowymi analo­gami nukleozydów, m.in. emtrycytabiną – FTC (Emtriva 200 mg) i telbiwudyną – LdT (Sebivo, Tyzeka 600 mg) [112]. Entekawir – ETV (Baraclude 0,5 i 1 mg) jest le­kiem z grupy analogów pirymidynowych, który wykazuje działanie przeciwwirusowe w stosunku do lamiwudyno­opornych szczepów HBV [59]. Pojawienie się oporności na entekawir jest skutkiem dołączenia się do mutacji typo­wych dla lamiwudyny (M204I/V±L180M) jednej z nastę­pujących mutacji: rtM202I, rtI169T, rtS184G i rtM250V [120]. Pojawienie się tych zmian uwarunkowane jest ści­śle z uprzednim występowaniem lekooporności na lami­wudynę [100]. Obiecujące wyniki leczenia chorych, u któ­rych wykrywa się mutanty HBV oporne na lamiwudynę, dają purynowe inhibitory polimerazy wirusowej: adefowir – ADV (Hepsera 10 mg) i tenofowir – TDF (Viread 300 mg) [53,65]. Skuteczność adefowiru, w porównaniu z la­miwudyną jest zbliżona, a długotrwałe leczenie również prowadzi do selekcji szczepów opornych. Jak dotąd opisa­no trzy rodzaje mutacji, które polegają na wymianie: aspa­raginy (N) w pozycji 236 na treoninę (T) (rtN236T) [3], adeniny (A) w pozycji 181 na walinę (V) lub treoninę (T) (rtA181V, rtA181T) oraz izoleucyny (I) w pozycji 233 na walinę (V) (rtI233V) [87,113]. Wydaje się jednak, że selek­cja mutantów HBV opornych na ADV następuje znacznie wolniej niż w przypadku lamiwudyny – 0% po pierwszym roku, 1,3% po 2 i 29% po pięciu latach kuracji [37,113].

Kolejnym lekiem jest tenofowir, który charakteryzuje się dużą skutecznością działania w przypadku pacjentów zakażonych zarówno HIV jak i HBV. Jest bardzo efektywny u zakażo­nych wariantami dzikimi HBV, jak i mutantami opornymi na lamiwudynę i adefowir [36]. Swoistą dla tenofowiru mu­tację rtA294T opisano jedynie u pacjentów HBV/HIV (+) leczonych tym lekiem. Spośród mutacji obniżających wraż­liwość wirusa na adefowir jedynie rt A181T/V i rt N236T obniżają skuteczność tego leku (oporność częściowa) [79].

3d. Mutacje w genie X genomu HBV

Białko X pełni funkcję transaktywatora i może regulować ekspresję genów wirusowych, jak i genów gospodarza [57,73,101]. Ponadto w rejonie X HBV-DNA znajdują się elementy regulatorowe transkrypcji i replikacji materiału genetycznego wirusa [52]. Z tych właśnie powodów mutacje w rejonie X genomu HBV zasługują na szczególną uwagę.

Z klinicznego punktu widzenia najistotniejszymi mutacjami zlokalizowanymi w rejonie X są mutacje, które występują w obrębie regionu CP/Enh2 (1586-1849 pz). Mutacje o cha­rakterze delecji występują najczęściej w rejonie między 1748. a 1777. nukleotydem. Ich obecność skutkuje utratą zdolno­ści wirusa do syntezy HBeAg (niekiedy również HBsAg) bez zahamowania zdolności wirusa do replikacji. Mutanty HBV mające insercję 11 nukleotydów w rejonie CP DNA wirusowego charakteryzuje zdolność do bardzo szybkiego namnażania się w zakażonych hepatocytach [81]. Mutacje punktowe występują najczęściej w rejonie podstawowego promotora rdzeniowego (BCP), który obejmuje nukleoty­dy 1742-1849 [52]. Zmiany te odpowiedzialne są za infek­cje HBV, które przebiegają z brakiem antygenu HBe i czę­sto wzmożoną aktywnością replikacyjną wirusa [78,98,101].

Większość mutacji dotyczących rejonów regulatorowych transkrypcji wywołuje zmiany w budowie białka HBx, a co za tym idzie wpływa na jego aktywność. Ponadto powsta­łe w wyniku delecji nukleotydów w rejonie BCP skrócone o kilkadziesiąt aminokwasów białko X jest często wykry­wane u chorych z HCC. Skrócony HBxAg nie ma wła­ściwości antyproliferacyjnych i proapoptotycznych oraz wykazuje wzmożoną transaktywację w stosunku do on­kogenów ras i myc [43].

Najistotniejszymi mutacjami występującymi w regio­nie X HBV-DNA są: C1653T, T1753V, T1766/A1768, A1762T/G1764A. Zwiększają one ryzyko rozwoju HCC u osób zakażonych HBV [7,23,35,39,44,48,96,111,114,115]. Z kolei mutacje G1896A oraz C1858T nie są związane z rozwojem HCC bez względu na status HBeAg oraz ro­dzaj genotypu HBV [61].

Podwójna mutacja A1762 T + G1764A w BCP stanowi cen­ny marker do identyfikacji pacjentów HBsAg (+) ze zwięk­szonym prawdopodobieństwem rozwoju HCC. Natomiast mutacje w obrębie nukleotydów kodujących lizynę (K) w pozycji 130 białka HBx mogą wpływać na proces no­wotworzenia i powstawania przerzutów [35,48].

4. Podsumowanie

Dotąd zidentyfikowano 8 genotypów wirusa HBV (A-H), a ich występowanie uzależnione jest od położenia geogra­ficznego. Zgodnie z wynikami ostatnich badań wykrycie określonego typu genetycznego wirusa dostarcza informa­cji o drodze zakażenia, a jego rodzaj wpływa na przebieg infekcji. Oznaczenie wariantu HBV dostarcza ponadto in­formacji prognostycznych dotyczących aktywności choro­by, tempa progresji w kierunku marskości i pierwotnego raka wątroby. Zależność między genotypem a przebiegiem klinicznym zakażenia HBV jest obecnie nadal przedmio­tem intensywnych badań.

Informacji na temat związku genotypu HBV z odpowie­dzią na leczenie przeciwwirusowe dostarcza retrospektyw­na analiza wyników leczenia w odniesieniu do genotypów HBV. Jak dotąd wykazano szybsze pojawianie się oporno­ści na lamiwudynę u pacjentów z genotypem A w porów­naniu do pacjentów zakażonych wariantem D. Natomiast analiza wyników leczenia adefowirem nie wykazała związ­ku między odpowiedzią na leczenie a genotypem wirusa.

Badania nad mutacjami HBV oraz wrażliwością na sto­sowane leki wirostatyczne, ze szczególnym uwzględnie­niem genotypu wirusa, przyczyniają się do poszerzania wiedzy dotyczącej epidemiologii molekularnej zakażeń HBV. Umiejętność wyodrębnienia pacjentów zakażonych wariantami HBV wrażliwymi na konkretne leki lub niosą­cymi większe ryzyko rozwoju HCC umożliwia skuteczne dobieranie preparatów i zminimalizowanie odsetka „nie­trafionych” terapii.

PIŚMIENNICTWO

[1] Adamek A.: Rola zakażeń wirusami HBV i HCV w rozwoju pierwotnego raka wątroby. Współcz. Onkol., 2000; 4: 61-64
[Abstract]  

[2] Ahn S.H., Kramvis A., Kawai S., Spangenberg H.C., Li J., Kimbi G., Kew M., Wands J., Tong S.: Sequence variation upstream of precore translation initiation codon reduces hepatitis B virus e antigen production. Gastroenterology, 2003; 125: 1370-1378
[PubMed]  

[3] Angus P., Vaughan R., Xiong S., Yang H., Delaney W., Gibbs C., Brosgart C., Colledge D., Edwards R., Ayres A., Bartholomeusz A., Locarnini S.: Resistance to adefovir dipivoxil therapy associated with the selection of a novel mutation in the HBV polymerase. Gastroenterology, 2003; 125: 292-297
[PubMed]  

[4] Asif-Ullah M., Choi K.J., Choi K.I., Jeong Y.J., Yu Y.G.: Identification of compounds that inhibit the interaction between core and surface protein of hepatitis B virus. Antiviral Res., 2006; 70: 85-90
[PubMed]  

[5] Awan Z., Idrees M., Amin I., Butt S., Afzal S., Akbar H., Rehman I.U., Younas S., Shahid M., Lal A., Saleem S., Rauff B.: Pattern and molecular epidemiology of Hepatitis B virus genotypes circulating in Pakistan. Infect. Genet. Evol., 2010; 10: 1242-1246
[PubMed]  

[6] Aziz A., Aziz S., Li D.S., Murphy L., Leone N., Kennedy M., Dhillon S., Van Thiel D.H.: Efficacy of repeated high-dose hepatitis B vaccine (80 microg) in patients with chronic liver disease. J. Viral Hepat., 2006; 13: 217-221
[PubMed]  

[7] Bahramali G., Sadeghizadeh M., Amini-Bavil-Olyaee S., Alavian S.M., Behzad-Behbahani A., Adeli A., Aghasadeghi M.R., Amini S., Mahboudi F.: Clinical, virologic and phylogenetic features of hepatitis B infection in Iranian patients. World J. Gastroenterol., 2008; 14: 5448-5453
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[8] Barrasa M.I., Guo J.T., Saputelli J., Mason W.S., Seeger C.: Does a cdc2 kinase-like recognition motif on the core protein of hepadnaviruses regulate assembly and disintegration of capsids? J. Virol., 2001; 75: 2024-2028
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[9] Barrera A., Guerra B., Notvall L., Lanford R.E.: Mapping of the hepatitis B virus pre-S1 domain involved in receptor recognition. J. Virol., 2005; 79: 9786-9798
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[10] Bielawski K.P., Charmuszko U., Dybikowska A., Stalke P., Podhajska A.J.: Genetic variability of hepatitis B virus isolates in Poland. Virus Genes, 2006; 33: 77-86
[PubMed]  

[11] Bielawski K.P., Dybikowska A., Lisowska-Charmuszko U., Stalke P., Gregorowicz K., Trocha H., Podhajska A.: Distribution of HBV genotypes and mutants among hepatitis B infected patients from northern Poland. Int. J. Mol. Med., 2004; 14: 301-304
[PubMed]  

[12] Bielawski K.P., Stalke P.: Molecular epidemiology of chronic hepatitis B virus infection in northern Poland. J. Clin. Virol., 2005; 34 (Suppl. 1): S63-S69
[PubMed]  

[13] Bonino F., Brunetto M.R., Rizzetto M., Will H.: Hepatitis B virus unable to secrete e antigen. Gastroenterology, 1991; 100: 1138-1141
[PubMed]  

[14] Bouchard M.J., Schneider R.J.: The enigmatic X gene of hepatitis B virus. J. Virol., 2004; 78: 12725-12734
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[15] Bozdayi A.M., Uzunalimoglu O., Türkyilmaz A.R., Aslan N., Sezgin O., Sahin T., Bozdayi G., Cinar K., Pai S.B., Pai R., Bozkaya H., Karayalçin S., Yurdaydin C., Schinazi R.F.: YSDD: a novel mutation in HBV DNA polymerase confers clinical resistance to lamivudine. J. Viral Hepat., 2003; 10: 256-265
[PubMed]  

[16] Bruss V.: Envelopment of the hepatitis B virus nucleocapsid. Virus Res., 2004; 106: 199-209
[PubMed]  

[17] Bruss V.: Hepatitis B virus morphogenesis. World J. Gastroenterol., 2007; 13: 65-73
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[18] Budkowska A., Maillard P., Theret N., Groh F., Possehl C., Topilko A., Crainic R.: Activation of the envelope proteins by a metalloproteinase enables attachment and entry of the hepatitis B virus into T-lymphocyte. Virology, 1997; 237: 10-22
[PubMed]  

[19] Cao G.W.: Clinical relevance and public health significance of hepatitis B virus genomic variations. World J. Gastroenterol., 2009; 15: 5761-5769
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[20] Chan H.L., Sung J.J.: Hepatocellular carcinoma and hepatitis B virus. Semin. Liver Dis., 2006; 26: 153-161
[PubMed]  

[21] Chattopadhyay S., Das B.C., Hussain Z., Kar P.: Hepatitis B virus genotypes in acute and fulminant hepatitis patients from north India using two different molecular genotyping approaches. Hepatol. Res., 2006; 35: 79-82
[PubMed]  

[22] Chemin I., Zoulim F.: Hepatitis B virus induced hepatocellular carcinoma. Cancer Lett., 2009; 286: 52-59
[PubMed]  

[23] Chou Y.C., Yu M.W., Wu C.F., Yang S.Y., Lin C.L., Liu C.J., Shih W.L., Chen P.J., Liaw Y.F., Chen C.J.: Temporal relationship between hepatitis B virus enhancer II/basal core promoter sequence variation and risk of hepatocellular carcinoma. Gut, 2008; 57: 91-97
[PubMed]  

[24] Chung T.W., Lee Y.C., Kim C.H.: Hepatitis B viral HBx induces matrix metalloproteinase-9 gene expression through activation of ERK and PI-3K/AKT pathways: involvement of invasive potential. FASEB J., 2004; 18: 1123-1125
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[25] Clayton R.F., Owsianka A., Patel A.H.: Evidence for structural differences in the S domain of L in comparison with S protein of hepatitis B virus. J. Gen. Virol., 2001; 82: 1533-1541
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[26] Dane D.S., Cameron C.H., Briggs M.: Virus-like particles in serum of patients with Australia-antigen-associated hepatitis. Lancet, 1970; 1: 695-698
[PubMed]  

[27] De Falco S., Ruvo M., Verdoliva A., Scarallo A., Raimondo D., Raucci A., Fassina G.: N-terminal myristylation of HBV preS1 domain enhances receptor recognition. J. Pept. Res., 2001; 57: 390-400
[PubMed]  

[28] Delaney W.E. 4^th, Yang H., Westland C.E., Das K., Arnold E., Gibbs C.S., Miller M.D., Xiong S.: The hepatitis B virus polymerase mutation rtV173L is selected during lamivudine therapy and enhances viral replication in vitro. J. Virol., 2003; 77: 11833-11841
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[29] Deterding K., Manns M.P., Wedemeyer H.: Does the presence of adefovir-resistant variants lead to failure of tenofovir monotherapy? J. Hepatol., 2008; 49: 862-863
[PubMed]  

[30] Dienstag J.L., Cianciara J., Karayalcin S., Kowdley K.V., Willems B., Plisek S., Woessner M., Gardner S., Schiff E.: Durability of serologic response after lamivudine treatment of chronic hepatitis B. Hepatology, 2003; 37: 748-755
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[31] El Khouri M., dos Santos V.A.: Hepatitis B: epidemiological, immunological, and serological considerations emphasizing mutation. Rev. Hosp. Clin. Fac. Med. Sao Paulo, 2004; 59: 216-224
[PubMed]  

[32] Engelke M., Mills K., Seitz S., Simon P., Gripon P., Schnölzer M., Urban S.: Characterization of a hepatitis B and hepatitis δ virus receptor binding site. Hepatology, 2006; 43: 750-760
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[33] Enomoto M., Tamori A., Kohmoto M.T., Morikawa H., Habu D., Sakaguchi H., Takeda T., Seki S., Kawada N., Shiomi S., Nishiguchi S.: Mutational patterns of hepatitis B virus genome and clinical outcomes after emergence of drug-resistant variants during lamivudine therapy: analyses of the polymerase gene and full-length sequences. J. Med. Virol., 2007; 79: 1664-1670
[PubMed]  

[34] Enomoto M., Tamori A., Nishiguchi S.: Hepatitis B virus genotypes and response to antiviral therapy. Clin. Lab., 2006; 52: 43-47
[PubMed]  

[35] Fang Z.L., Sabin C.A., Dong B.Q., Ge L.Y., Wei S.C., Chen Q.Y., Fang K.X., Yang J.Y., Wang X.Y., Harrison T.J.: HBV A1762T, G1764A mutations are a valuable biomarker for identifying a subset of male HBsAg carriers at extremely high risk of hepatocellular carcinoma: a prospective study. Am. J. Gastroenterol., 2008; 103: 2254- 2262
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[36] Férir G., Kaptein S., Neyts J., De Clercq E.: Antiviral treatment of chronic hepatitis B virus infections: the past, the present and the future. Rev. Med. Virol., 2008; 18: 19-34
[PubMed]  

[37] Fung S.K., Chae H.B., Fontana R.J., Conjeevaram H., Marrero J., Oberhelman K., Hussain M., Lok A.S.: Virologic response and resistance to adefovir in patients with chronic hepatitis B. J. Hepatol., 2006; 44: 283-290
[PubMed]  

[38] Funk M.L., Rosenberg D.M., Lok A.S.: World-wide epidemiology of HBeAg-negative chronic hepatitis B and associated precore and core promoter variants. J. Viral Hepat., 2002; 9: 52-61
[PubMed]  

[39] Guo X., Jin Y., Qian G., Tu H.: Sequential accumulation of the mutations in core promoter of hepatitis B virus is associated with the development of hepatocellular carcinoma in Qidong, China. J. Hepatol., 2008; 49: 718-725
[PubMed]  

[40] Halfon P., Bourliere M., Pol S., Benhamou Y., Ouzan D., Rotily M., Khiri H., Renou C., Pénaranda G., Saadoun D., Thibault V., Serpaggi J., Varastet M., Tainturier M.H., Poynard T., Cacoub P.: Multicentre study of hepatitis B virus genotypes in France: correlation with liver fibrosis and hepatitis B e antigen status. J. Viral Hepat., 2006; 13: 329-335
[PubMed]  

[41] He C., Nomura F., Itoga S., Isobe K., Nakai T.: Prevalence of vaccine-induced escape mutants of hepatitis B virus in the adult population in China: a prospective study in 176 restaurant employees. J. Gastroenterol. Hepatol., 2001; 16: 1373-1377
[PubMed]  

[42] Hu J., Toft D.O., Seeger C.: Hepadnavirus assembly and reverse transcription require a multi-component chaperone complex which is incorporated into nucleocapsids. EMBO J., 1997; 16: 59-68
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[43] Iavarone M., Trabut J.B., Delpuech O., Carnot F., Colombo M., Kremsdorf D., Bréchot C., Thiers V.: Characterisation of hepatitis B virus X protein mutants in tumour and non-tumour liver cells using laser capture microdissection. J. Hepatol., 2003; 39: 253-261
[PubMed]  

[44] Ito K., Tanaka Y., Orito E., Sugiyama M., Fujiwara K., Sugauchi F., Kato T., Tokita H., Izumi N., Kato M., Yuen M.F., Lai C.L., Gish R.G., Ueda R., Mizokami M.: T1653 mutation in the box α increases the risk of hepatocellular carcinoma in patients with chronic hepatitis B virus genotype C infection. Clin. Infect. Dis., 2006; 42: 1-7
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[45] Jardi R., Rodriguez F., Buti M., Costa X., Valdes A., Allende H., Schaper M., Galimany R., Esteban R., Guardia J.: Mutations in the basic core promoter region of hepatitis B virus. Relationship with precore variants and HBV genotypes in a Spanish population of HBV carriers. J. Hepatol., 2004; 40: 507-514
[PubMed]  

[46] Kay A., Zoulim F.: Hepatitis B virus genetic variability and evolution. Virus Res., 2007; 127: 164-176
[PubMed]  

[47] Khan N., Guarnieri M., Ahn S.H., Li J., Zhou Y., Bang G., Kim K.H., Wands J.R., Tong S.: Modulation of hepatitis B virus secretion by naturally occurring mutations in the S gene. J. Virol., 2004; 78: 3262-3270
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[48] Kim H.J., Park J.H., Jee Y., Lee S.A., Kim H., Song B.C., Yang S., Lee M., Yoon J.H., Kim Y.J., Lee H.S., Hwang E.S., Kook Y.H., Kim B.J.: Hepatitis B virus X mutations occurring naturally associated with clinical severity of liver disease among Korean patients with chronic genotype C infection. J. Med. Virol., 2008; 80: 1337-1343
[PubMed]  

[49] Kondo J., Shimomura H., Fujioka S., Iwasaki Y., Takagi S., Ohnishi Y., Tsuji H., Sakaguchi K., Yamamoto K., Tsuji T.: Mutations in the hepatitis B virus preS2 region and abrogated receptor activity for polymerized human albumin. Acta Med. Okayama, 2002; 56: 193-198
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[50] Koschel M., Oed D., Gerelsaikhan T., Thomssen R., Bruss V.: Hepatitis B virus core gene mutations which block nucleocapsid envelopment. J. Virol., 2000; 74: 1-7
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[51] Koyanagi T., Nakamuta M., Sakai H., Sugimoto R., Enjoji M., Koto K., Iwamoto H., Kumazawa T., Mukaide M., Nawata H.: Analysis of HBs antigen negative variant of hepatitis B virus: unique substitutions, Glu129 to Asp and Gly145 to Ala in the surface antigen gene. Med. Sci. Monit., 2000; 6: 1165-1169
[PubMed]  

[52] Kreutz C.: Molecular, immunological and clinical properties of mutated hepatitis B viruses. J. Cell. Mol. Med., 2002; 6: 113-143
[PubMed]  

[53] Lada O., Benhamou Y., Cahour A., Katlama C., Poynard T., Thibault V.: In vitro susceptibility of lamivudine-resistant hepatitis B virus to adefovir and tenofovir. Antivir. Ther., 2004; 9: 353-363
[PubMed]  

[54] Lai C.L., Dienstag J., Schiff E., Leung N.W., Atkins M., Hunt C., Brown N., Woessner M., Boehme R., Condreay L.: Prevalence and clinical correlates of YMDD variants during lamivudine therapy for patients with chronic hepatitis B. Clin. Infect. Dis., 2003; 36: 687-696
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[55] Lampertico P.: Entecavir versus lamivudine for HBeAg positive and negative chronic hepatitis B. J. Hepatol., 2006; 45: 457-460
[PubMed]  

[56] Lee C.H., Kim S.O., Byun K.S., Moon M.S., Kim E.O., Yeon J.E., Yoo W., Hong S.P.: Predominance of hepatitis B virus YMDD mutants is prognostic of viral DNA breakthrough. Gastroenterology, 2006; 130: 1144-1152
[PubMed]  

[57] Lee J.O., Kwun H.J., Jung J.K., Choi K.H., Min D.S., Jang K.L.: Hepatitis B virus X protein represses E-cadherin expression via activation of DNA methyltransferase 1. Oncogene, 2005; 24: 6617-6625
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[58] Lee J.Y., Locarnini S.: Hepatitis B virus: pathogenesis, viral intermediates, and viral replication. Clin. Liver Dis., 2004; 8: 301-320
[PubMed]  

[59] Levine S., Hernandez D., Yamanaka G., Zhang S., Rose R., Weinheimer S., Colonno R.J.: Efficacies of entecavir against lamivudine-resistant hepatitis B virus replication and recombinant polymerases in vitro. Antimicrob. Agents Chemother., 2002; 46: 2525-2532
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[60] Lindh M., Horal P., Dhillon A.P., Furuta Y., Norkrans G.: Hepatitis B virus carriers without precore mutations in hepatitis B e antigen-negative stage show more severe liver damage. Hepatology, 1996; 24: 494-501
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[61] Liu S., Zhang H., Gu C., Yin J., He Y., Xie J., Cao G.: Associations between hepatitis B virus mutations and the risk of hepatocellular carcinoma: a meta-analysis. J. Natl. Cancer Inst., 2009; 101: 1066-1082
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[62] Locarnini S., Mason W.S.: Cellular and virological mechanisms of HBV drug resistance. J. Hepatol., 2006; 44: 422-431
[PubMed]  

[63] Lok A.S., Heathcote E.J., Hoofnagle J.H.: Management of hepatitis B: 2000 – summary of a workshop. Gastroenterology, 2001; 120: 1828-1853
[PubMed]  

[64] Marcellin P., Bonino F., Lau G.K., Farci P., Yurdaydin C., Piratvisuth T., Jin R., Gurel S., Lu Z.M., Wu J., Popescu M., Hadziyannis S., Peginterferon alfa-2a in HBeAg-negative Chronic Hepatitis B Study Group: Sustained response of hepatitis B e antigen-negative patients 3 years after treatment with peginterferon alfa-2a. Gastroenterology, 2009; 136: 2169-2179
[PubMed]  

[65] Marcellin P., Heathcote E.J., Buti M., Gane E., de Man R.A., Krastev Z., Germanidis G., Lee S.S., Flisiak R., Kaita K., Manns M., Kotzev I., Tchernev K., Buggisch P., Weilert F., Kurdas O.O., Shiffman M.L., Trinh H., Washington M.K., Sorbel J., Anderson J., Snow-Lampart A., Mondou E., Quinn J., Rousseau F.: Tenofovir disoproxil fumarate versus adefovir dipivoxil for chronic hepatitis B. N. Engl. J. Med., 2008; 359: 2442-2455
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[66] Marion P.L., Oshiro L.S., Regnery D.C., Scullard G.H., Robinson W.S.: A virus in Beechey ground squirrels that is related to hepatitis B virus of humans. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1980; 77: 2941-2945
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[67] Mathet V.L., Feld M., Espínola L., Sánchez D.O., Ruiz V., Mandó O., Carballal G., Quarleri J.F., D’Mello F., Howard C.R., Oubina J.R.: Hepatitis B virus S gene mutants in a patient with chronic active hepatitis with circulating Anti-HBs antibodies. J. Med. Virol., 2003; 69: 18-26
[PubMed]  

[68] McGlynn K.A., Tsao L., Hsing A.W., Devesa S.S., Fraumeni J.F. Jr.: International trends and patterns of primary liver cancer. Int. J. Cancer, 2001; 94: 290-296
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[69] Melegari M., Wolf S.K., Schneider R.J.: Hepatitis B virus DNA replication is coordinated by core protein serine phosphorylation and HBx expression. J. Virol., 2005; 79: 9810-9820
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[70] Michalak T.I., Mulrooney P.M., Coffin C.S.: Low doses of hepadnavirus induce infection of the lymphatic system that does not engage the liver. J. Virol., 2004; 78: 1730-1738
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[71] Moolla N., Kew M., Arbuthnot P.: Regulatory elements of hepatitis B virus transcription. J. Viral Hepat., 2002; 9: 323-331
[PubMed]  

[72] Norder H., Couroucé A.M., Coursaget P., Echevarria J.M., Lee S.D., Mushahwar I.K., Robertson B.H., Locarnini S., Magnius L.O.: Genetic diversity of hepatitis B virus strains derived worldwide: genotypes, subgenotypes, and HBsAg subtypes. Intervirology, 2004; 47: 289-309
[PubMed]  

[73] Norton P.A., Reis H.M., Prince S., Larkin J., Pan J., Liu J., Gong Q., Zhu M., Feitelson M.A.: Activation of fibronectin gene expression by hepatitis B virus X antigen. J. Viral Hepat., 2004; 11: 332-341
[PubMed]  

[74] Ogata N., Fujii K., Takigawa S., Nomoto M., Ichida T., Asakura H.: Novel patterns of amino acid mutations in the hepatitis B virus polymerase in association with resistance to lamivudine therapy in Japanese patients with chronic hepatitis B. J. Med. Virol., 1999; 59: 270-276
[PubMed]  

[75] Ono S.K., Kato N., Shiratori Y., Kato J., Goto T., Schinazi R.F., Carrilho F.J., Omata M.: The polymerase L528M mutation cooperates with nucleotide binding-site mutations, increasing hepatitis B virus replication and drug resistance. J. Clin. Invest., 2001; 107: 449-455
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[76] Pai S.B., Bozdayi A.M., Pai R.B., Beker T., Sarioglu M., Turkyilmaz A.R., Grier J., Yurdaydin C., Schinazi R.F.: Emergence of a novel mutation in the FLLA region of hepatitis B virus during lamivudine therapy. Antimicrob. Agents Chemother., 2005; 49: 2618-2624
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[77] Pardo M., Bartolomé J., Carreno V.: Current therapy of chronic hepatitis B. Arch. Med. Res., 2007; 38: 661-677
[PubMed]  

[78] Parekh S., Zoulim F., Ahn S.H., Tsai A., Li J., Kawai S., Khan N., Trépo C., Wands J., Tong S.: Genome replication, virion secretion, and e antigen expression of naturally occurring hepatitis B virus core promoter mutants. J. Virol., 2003; 77: 6601-6612
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[79] Pastor R., Habersetzer F., Fafi-Kremer S., Doffoel M., Baumert T.F., Gut J.P., Stoll-Keller F., Schvoerer E.: Hepatitis B virus mutations potentially conferring adefovir/tenofovir resistance in treatment-naive patients. World J. Gastroenterol., 2009; 15: 753-755
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[80] Piekarowicz A.: Podstawy wirusologii molekularnej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004

[81] Pult I., Chouard T., Wieland S., Klemenz R., Yaniv M., Blum H.E.: A hepatitis B virus mutant with a new hepatocyte nuclear factor 1 binding site emerging in transplant-transmitted fulminant hepatitis B. Hepatology, 1997; 25: 1507-1515
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[82] Qi X., Snow A., Thibault V.: Long-term incidence of adefovir dipivoxil resistance in chronic hepatitis B patients after 144 weeks of therapy (abstract). J. Hepatol., 2004; 40: 20
[PubMed]  

[83] Raimondi S., Maisonneuve P., Bruno S., Mondelli M.U.: Is response to antiviral treatment influenced by hepatitis B virus genotype? J. Hepatol., 2010; 52: 441-449
[PubMed]  

[84] Revill P., Locarnini S.: HBV variants: clinical significance and public health implications. Hep. B Annual, 2005; 2: 74-92
[Full Text HTML]  

[85] Robinson W.S., Miller R.H., Marion P.L.: Hepadnaviruses and retroviruses share genome homology and features of replication. Hepatology, 1987; 7 (Suppl. 1): 64S-73S
[PubMed]  

[86] Schaefer S.: Hepatitis B virus taxonomy and hepatitis B virus genotypes. World J. Gastroenterol., 2007; 13: 14-21
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[87] Schildgen O., Sirma H., Funk A., Olotu C., Wend U.C., Hartmann H., Helm M., Rockstroh J.K., Willems W.R., Will H., Gerlich W.H.: Variant of hepatitis B virus with primary resistance to adefovir. N. Engl. J. Med., 2006; 354: 1807-1812
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[88] Schlüter V., Rabe C., Meyer M., Koshy R., Caselmann W.H.: Intracellular accumulation of middle hepatitis B surface protein activates gene transcription. Dig. Dis., 2001; 19: 352-363
[PubMed]  

[89] Schories M., Peters T., Rasenack J.: Isolation, characterization and biological significance of hepatitis B virus mutants from serum of a patient with immunologically negative HBV infection. J. Hepatol., 2000; 33: 799-811
[PubMed]  

[90] Schultz U., Grgacic E., Nassal M.: Duck hepatitis B virus: an invaluable model system for HBV infection. Adv. Virus Res., 2004; 63: 1-70
[PubMed]  

[91] Seeger C., Mason W.S.: Hepatitis B virus biology. Microbiol. Mol. Biol. Rev., 2000; 64: 51-68
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[92] Sidorkiewicz M.: CCC DNA – intermediate replication form of HBV genome. Postępy Biochem., 2001; 47: 2-9
[PubMed]  

[93] Sidorkiewicz M., Płucienniczak A.: Białka powierzchniowe i rdzeniowe HBV i ich rola w rozwoju zapalenia wątroby typu B. Postępy Biochem., 1994; 40: 143-149
[PubMed]  

[94] Slusarczyk J., Białkowska J., Bucholc B., Wiatrzyk A., Górska P., Jabłkowski M.: HBV genotypes among patients with chronic hepatitis B in the area of central Poland. Przegl. Epidemiol., 2006; 60: 555-561
[PubMed]  

[95] Summers J., Smolec J.M., Snyder R.: A virus similar to human hepatitis B virus associated with hepatitis and hepatoma in woodchucks. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1978; 75: 4533-4537
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[96] Sung J.J., Tsui S.K., Tse C.H., Ng E.Y., Leung K.S., Lee K.H., Mok T.S., Bartholomeusz A., Au T.C., Tsoi K.K., Locarnini S., Chan H.L.: Genotype-specific genomic markers associated with primary hepatomas, based on complete genomic sequencing of hepatitis B virus. J. Virol., 2008; 82: 3604-3611
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[97] Tabor E.: Infections by hepatitis B surface antigen gene mutants in Europe and North America. J. Med. Virol., 2006; 78 (Suppl. 1): S43-S47
[PubMed]  

[98] Tacke F., Manns M.P., Trautwein C.: Influence of mutations in the hepatitis B virus genome on virus replication and drug resistance – implications for novel antiviral strategies. Curr. Med. Chem., 2004; 11: 2667-2677
[PubMed]  

[99] Tai P.C., Suk F.M., Gerlich W.H., Neurath A.R., Shih C.: Hypermodification and immune escape of an internally deleted middle-envelope (M) protein of frequent and predominant hepatitis B virus variants. Virology, 2002; 292: 44-58
[PubMed]  

[100] Tenney D.J., Levine S.M., Rose R.E., Walsh A.W., Weinheimer S.P., Discotto L., Plym M., Pokornowski K., Yu C.F., Angus P., Ayres A., Bartholomeusz A., Sievert W., Thompson G., Warner N., Locarnini S., Colonno R.J.: Clinical emergence of entecavir-resistant hepatitis B virus requires additional substitutions in virus already resistant to lamivudine. Antimicrob. Agents Chemother., 2004; 48: 3498-3507
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[101] Tong S., Kim K.H., Chante C., Wands J., Li J.: Hepatitis B virus e antigen variants. Int. J. Med. Sci., 2005; 2: 2-7
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[102] Torresi J., Earnest-Silveira L., Deliyannis G., Edgtton K., Zhuang H., Locarnini S.A., Fyfe J., Sozzi T., Jackson D.C.: Reduced antigenicity of the hepatitis B virus HBsAg protein arising as a consequence of sequence changes in the overlapping polymerase gene that are selected by lamivudine therapy. Virology, 2002; 293: 305-313
[PubMed]  

[103] van Regenmortel M.H., Mayo M.A., Fauquet C.M., Maniloff J.: Virus nomenclature: consensus versus chaos. Arch. Virol., 2000; 145: 2227-2232
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[104] Wagner M., Alt M., Hofschneider P.H., Renner M.: A novel negative cis-regulatory element on the hepatitis B virus S-(+)-strand. J. Gen. Virol., 1999; 80: 2673-2683
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[105] Wai C.T., Chu C.J., Hussain M., Lok A.S.: HBV genotype B is associated with better response to interferon therapy in HBeAg(+) chronic hepatitis than genotype C. Hepatology, 2002; 36: 1425-1430
[PubMed]  

[106] Wai C.T., Lok A.S.: Treatment of hepatitis B. J. Gastroenterol., 2002; 37: 771-778
[PubMed]  

[107] Wei Y., Tiollais P.: Molecular biology of hepatitis B virus. Clin. Liver Dis., 1999; 3: 189-219
[Abstract]  

[108] Weinberger K.M., Zoulek G., Bauer T., Böhm S., Jilg W.: A novel deletion mutant of hepatitis B virus surface antigen. J. Med. Virol., 1999; 58: 105-110
[PubMed]  

[109] Westland C.E., Yang H., Delaney W.E. 4^th, Wulfsohn M., Lama N., Gibbs C.S., Miller M.D., Fry J., Brosgart C.L., Schiff E.R., Xiong S.: Activity of adefovir dipivoxil against all patterns of lamivudine-resistant hepatitis B viruses in patients. J. Viral Hepat., 2005; 12: 67-73
[PubMed]  

[110] Xu Z., Bruss V., Yen T.S.: Formation of intracellular particles by hepatitis B virus large surface protein. J. Virol., 1997; 71: 5487-5494
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[111] Yang H.I., Yeh S.H., Chen P.J., Iloeje U.H., Jen C.L., Su J., Wang L.Y., Lu S.N., You S.L., Chen D.S., Liaw Y.F., Chen C.J., REVEAL-HBV Study Group: Associations between hepatitis B virus genotype and mutants and the risk of hepatocellular carcinoma. J. Natl. Cancer Inst., 2008; 100: 1134-1143
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[112] Yang J., Ding X., Zhang Y., Bo X., Zhang M., Wang S.: Fibronectin is essential for hepatitis B virus propagation in vitro: may be a potential cellular target? Biochem. Biophys. Res. Commun., 2006; 344: 757-764
[PubMed]  

[113] Yeon J.E., Yoo W., Hong S.P., Chang Y.J., Yu S.K., Kim J.H., Seo Y.S., Chung H.J., Moon M.S., Kim S.O., Byun K.S., Lee C.H.: Resistance to adefovir dipivoxil in lamivudine resistant chronic hepatitis B patients treated with adefovir dipivoxil. Gut, 2006; 55: 1488-1495
[PubMed]  

[114] Yuan J.M., Ambinder A., Fan Y., Gao Y.T., Yu M.C., Groopman J.D.: Prospective evaluation of hepatitis B 1762(T)/1764(A) mutations on hepatocellular carcinoma development in Shanghai, China. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev., 2009; 18: 590-594
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[115] Yuen M.F., Tanaka Y., Shinkai N., Poon R.T., But D.Y., Fong D.Y., Fung J., Wong D.K., Yuen J.C., Mizokami M., Lai C.L.: Risk for hepatocellular carcinoma with respect to hepatitis B virus genotypes B/C, specific mutations of enhancer II/core promoter/precore regions and HBV DNA levels. Gut, 2008; 57: 98-102
[PubMed]  

[116] Zaborowski P., Cianciara J.: Wirusowe zapalenia wątroby: problemy postępowania. Terapia, 2000; 5: 4-10

[117] Zalewska M., Domagała M., Simon K., Gładysz A.: Hepatitis B virus genotypes and the response to lamivudine therapy. Pol. Arch. Med. Wewn., 2005; 114: 1190-1199
[PubMed]  

[118] Zeuzem S., de Man R.A., Honkoop P., Roth W.K., Schalm S.W., Schmidt J.M.: Dynamics of hepatitis B virus infection in vivo. J. Hepatol., 1997; 27: 431-436
[PubMed]  

[119] Zhang Y.Y., Summers J.: Enrichment of a precore-minus mutant of duck hepatitis B virus in experimental mixed infections. J. Virol., 1999; 73: 3616-3622
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[120] Zoulim F.: Virology of Hepatitis B. Pattern and molecular epidemiology of hepatitis B virus genotypes circulating in Pakistan. Elsevier, Paris, 2004

[121] Zoulim F., Trépo C.: Drug therapy for chronic hepatitis B: antiviral efficacy and influence of hepatitis B virus polymerase mutations on the outcome of therapy. J. Hepatol., 1998; 29: 151-168
[PubMed]  

Autorzy deklarują brak potencjalnych konfliktów interesów.

Full text