Endoteliny a nowotworzenie
Jacek Olender 1 , Ewa Nowakowska-Zajdel 2 , Katarzyna Walkiewicz 2 , Małgorzata Muc-Wierzgoń 2Abstrakt
Endoteliny to rodzina czterech endogennych peptydów: ET-1, ET-2, ET-3 oraz ET-4, wydzielanych przez śródbłonek naczyniowy, pierwotnie w postaci nieaktywnej i ulegających biologicznej aktywacji z udziałem enzymu konwertującego endoteliny. W licznych pracach jest opisywana ich plejotropowa aktywność biologiczna. Uważane są za mediatory auto-, para- i endokrynne, uczestniczące, m.in. w regulacji takich procesów biologicznych jak proliferacja, angiogeneza, apoptoza i migracja komórek. Znana jest także ich istotna rola w regulacji wolemii, perfuzji tkankowej, w tym tkanek ośrodkowego układu nerwowego i funkcji skurczowej mięśnia sercowego. Ponadto zmiany aktywności transkrypcyjnej endotelin lub ich receptorów wpływają, za pośrednictwem licznych szlaków sygnałowych, na proces nowotworzenia, a także patogenezę niektórych chorób serca, nerek, płuc oraz skóry, zwłaszcza tych przebiegających z procesem włóknienia. Ich patogenetyczne znaczenie zostało udokumentowane także w rozwoju nowotworów złośliwych, takich jak: rak piersi, stercza, jelita grubego, jajnika, płuc, nerki, endometrium oraz w czerniaku. W pracy przedstawiono krótką charakterystykę tej grupy peptydów oraz udział endotelin i ich receptorów w procesie nowotworzenia, sygnalizując ich znaczącą rolę jako czynników prognostycznych i predykcyjnych. Odwołano się także do badań klinicznych dotyczących zastosowania preparatów antagonistów receptorów endotelin (należących do grupy sentanów) w projektowaniu molekularnej strategii leczenia wybranych nowotworów złośliwych u ludzi.
Endoteliny – budowa, właściwości, działanie
Rodzinę endotelin (ETs) tworzą cztery peptydy ET-1, ET-2 i ET-3 oraz ET-4, zwany również wazokonstrykcyjnym peptydem jelitowym – VIC (Vasoactive Intestinal Peptide) [12,34], kodowane przez odrębne geny, zawierające konserwatywną sekwencję nukleotydów [16]. W strukturze ich budowy można wyodrębnić biologicznie aktywny region N-końcowy (hydrofilowy z pojedynczą alfa-helisą determinujący zarazem powinowactwo do receptora, który ma dwa wiązania disiarczkowe – ryc.1) oraz krótki C‑końcowy hydrofobowy ogon o strukturze pogiętej kartki, będący miejscem wiązania z receptorem. Budowa ETs wskazuje, że mają właściwości amfipatyczne.
Endoteliny powstają w wyniku transkrypcji DNA i translacji mRNA, będąc następnie modyfikowane w dojrzałe postaci [4]. Modyfikacje potranslacyjne endotelin (203aa) rozpoczyna odcięcie peptydu sygnałowego od preproET i hydroliza cząsteczki katalizowana przez konwertazę furynową do tzw. dużej endoteliny (big-ET-1 zbudowanej z 38 lub 39aa, big- -ET-2:37 lub 38aa, big-ET3:41aa). Kolejny enzym zwany konwertazą endoteliny (ECE), katalizuje przekształcenie big-ET do aktywnej postaci ET. Enzymy konwertujące endotelinę ECE należą do grupy metaloproteinaz zależnych od jonów cynku. Znane są dwa typy konwertaz ECE-1 i ECE-2 przekształcające „big-endoteliny” wewnątrz lub zewnątrzkomórkowo [34,39]. Konwertaza ECE-1 kodowana jest przez gen umiejscowiony na chromosomie 1p.36.1 [73], a konwertaza ECE-2 przez gen umiejscowiony na chromosomie 3q28-q29 [45]. Cechą charakterystyczną obydwu enzymów jest różnica pH dla ich optimum aktywności. Dla ECE-1 jest to odczyn obojętny a dla ECE-2 – odczyn kwaśny [26]. ECE-2 w środowisku o pH obojętnym niemal całkowicie traci swoją aktywność. Enzymy te różnią się też miejscem występowania. Dla konwertaz ECE-2 jest to obszar wewnątrzkomórkowy, dla konwertaz ECE-1 zależy od typu izoformy. Dla izoformy ECE-1a to błona komórkowa, ECE-1b to obszar śródkomórkowy, a ECE-1c występuje pośrednio [73]. Aktywność enzymów konwertujących endoteliny jest również zróżnicowana w zależności od typu endoteliny, i tak aktywność zarówno ECE-1 czy ECE-2 jest około 10-krotnie większa w stosunku do ET-1 niż do ET-2 czy ET-3 [39]. Głównym enzymem odpowiedzialnym za proteolizę prekursorów endotelin jest enzym ECE-1, bowiem ECE-2 występuje głównie w komórkach nerwowych i glejowych, a globalna jego ekspresja wynosi zaledwie 1‑2% [39].
Do krwiobiegu wydzielane są „big-endoteliny” i dojrzałe endoteliny. Okres półtrwania dojrzałej ET-1 w krwiobiegu wynosi około 7 minut, a stężenia oceniane metodą radioimmunologiczną wynoszą dla ET-1 i ET-2 (łącznie ze względu na brak różnic antygenowych) około 2,0 pg/ml, a dla ET-3 0,9 pg/ml [39]. Komórki nie mają zdolności gromadzenia endotelin, a ich niskie stężenia w surowicy wynikają z aktywnego wychwytu z krwiobiegu przez obecne w komórkach receptory: ETA (ET-RA) i ETB (ET-RB). Syntezę endotelin stymulują: kwasica metaboliczna, niedokrwienie, katecholaminy, hipoksja, hiperkapnia, katecholaminy, trombina, insulina, lipoproteiny LDL i HDL, angiotensyna II, czynniki wzrostowe (FGF, EGF, IGF-1), cytokiny (IL-1, -2, -6, TNF-α). Natomiast, działanie hamujące na ich syntezę wykazują: przedsionkowy peptyd natriuretyczny, PGE2, PGI2, EDRF, nitraty, glikokortykosteroidy i heparyna [3,8]. Degradacja endotelin odbywa się głównie wewnątrzkomórkowo. Po połączeniu z receptorem następuje internalizowanie kompleksu przez mechanizm zależny od białka wewnątrzkomórkowego arrestyny. Obecność tego kompleksu stwierdza się już we wczesnych endosomach. Po- łączenie kompleksu ETB plus endoteliny z arrestyną jest trwałe i kompleks ten jest kierowany do lizosomów, zaś kompleks ETA plus endotelina, który jest słabiej związany z arrestyną, kierowany jest do układu pericentrolarnego, gdzie receptory ETA są odzyskiwane i powracają na powierzchnię błony komórkowej [51]. Endoteliny wykazują działanie autokrynne, parakrynne [4] oraz w mniejszym stopniu endokrynne, są bowiem hormonami wydzielanymi przez największy gruczoł dokrewny jakim jest śródbłonek naczyniowy. Wpływają na remodeling mięśnia sercowego mając zarazem właściwości arytmogenne. Ich działanie na mięsień sercowy ma charakter inotropowy i chronotropowy dodatni. Ponadto stymulują wydzielanie natriuretycznego peptydu przedsionkowego oraz regulują wolemię organizmu. Generują skurcz naczyń mózgowych w krwawieniu podpajęczynówkowym [39]. Potwierdzono ich rolę w patogenezie włóknienia płuc [69] oraz w chorobach przebiegających z włóknieniem tkanek, np. w twardzinie układowej [60]. W procesie włóknienia, endoteliny aktywują granulocyty, monocyty oraz wewnątrzcytoplazmatyczne elastazy, w wyniku czego dochodzi do skurczu naczyń, wzmożonej agregacji płytek oraz indukcji procesu zapalnego [68]. Wpływają również na regulację syntezy kolagenu-I [25]. Endoteliny wpływają na skurcz mięśni gładkich i sekrecję gruczołów śluzowych układu oddechowego. Odgrywają również rolę w rozwoju embrionalnym organizmu [4]. Wpływają na wzrost i rozwój włókien układu współczulnego [46]. W mózgu modulują funkcje ośrodka naczynioruchowego [4]. Uczestniczą również w regulacji równowagi kwasowo-zasadowej i wodno-elektrolitowej [50]. Biorą udział w regulacji gospodarki węglowodanowej [74] oraz tkanki tłuszczowej. Wpływają na insulinooporność tkanek obwodowych [74]. Ponadto oddziałują na przemianę kwasu arachidonowego i powstawanie prostacyklin [68]. Oddziałują również na układ immunologiczny [74]. Indukują wydzielanie angiotensyny II, norepinefryny, kortyzolu, kortykosteronu oraz aldosteronu przez nadnercza [68]. Odgrywają również istotną rolę w patofizjologii bólu [31]. Potwierdzono ich wpływ w patofizjologii choroby Hirschsprunga [14]. Ich udział potwierdzono w powstawaniu nowotworów, są obecne na wielu etapach procesu karcynogeza [2].
Podwyższone stężenia endotelin występują w kardiomiopati rozstrzeniowej, nadciśnieniu tętniczym i płucnym oraz w niewydolności mięśnia sercowego [4]. Również znamiennie podwyższone bywają w popłuczynach z drzewa oskrzelowego w jego przewlekłych procesach zapalnych [39].
Endotelina-1 (ET-1)
Endotelina-1 jest kodowana przez gen umiejscowiony na chromosomie 6 (6p23-p24), składajacy się z 5 eksonów o długości 6,84 kb mRNA. W wyniku translacji prepro-ET–1mRNA powstaje prekursor, cząsteczka zbudowana z 212 aminokwasów, tzw. preproendotelina ET-1. Ta pod wpływem enzymów konwertujących zostaje przekształcona do cząsteczki złożonej z 38 lub 39 aminokwasów „big-endoteliny-1”, a następnie do postaci dojrzalej (ryc.1) [4,42]. Endotelina-1 (ET-1) jest wytwarzana przez śródbłonek naczyniowy, śródbłonek oskrzeli [27], fibroblasty [71], neurony mózgu [30], kardiomiocyty, komórki wysp B trzustki [50], oraz komórki raka: trzustki, sutka, jelita grubego [41], jajnika, stercza, czerniaka, płuc, pęcherza moczowego, mięsaka Kaposiego [1]. Spośród endotelin właśnie endotelina-1 (ET-1) jest najbardziej reprezentatywną endoteliną. Jest najpotężniejszym naczynioskurczowym czynnikiem o działaniu przewyższającym aktywność noradrenaliny ponadstukrotnie, stymuluje proliferację, działa synergistycznie z innymi czynnikami wzrostu, takimi jak: EGF, bFGF, insulina, IGF, PDGF, TGF-β oraz IL-6 [39]. Ważną rolę w procesie migracji i proliferacji komórek odgrywa jej współdziałanie z cytokiną TGF-β, która indukuje ekspresję genu odpowiedzialnego za powstawanie endoteliny-1 w komórkach śródbłonka [9]. Wspólnie stymulują migrację i proliferację komórek oraz podwyższają ekspresję genów odpowiedzialnych za wytwarzanie kolagenu I i inhibitora plazminogenu typu I (PAI-1) [9]. Pod wpływem ET-1 dochodzi do zmiany fenotypu fibroblastów na miofibroblastyczne. Miofibroblasty wydzielają cytokiny, chemokiny oraz współuczestniczą w karcynogenezie, a dodatkowo ET-1 uaktywnia ich właściwości kurczliwe [63]. Ponadto endotelina-1 hamuje aktywność metaloproteineazy-1 (MMP-1), wpływa na remodeling fibroblastów i wytwarzanie macierzy pozakomórkowej [64].
Endotelina-1 działa wielokierunkowo wpływając na aktywność mitogenną oraz transformację nowotworową, obserwacje te potwierdzono w wielu nowotworach [1,2]. W nowotworach wykazuje plejotropizm: wpływa na rozwój komórek guza, aktywuje angiogenezę [16] i przerzutowanie [2].
Endotelina-2 (ET-2)
Endotelina-2 (ET-2) to 21-aminokwasowy peptyd różnią- cy się w budowie od poprzedniej obecnością dwóch innych aminokwasów (Tr6, Leu7). Kodowana jest przez gen umiejscowiony na chromosomie 1p34, składający się z 5 eksonów o długości 5,9 kb mRNA. W wyniku translacji prepro-ET-2mRNA powstaje prekursor, cząsteczka 212-aminokwasowa zwana preproendoteliną ET-2. Pod wpływem wewnątrzkomórkowych proteinaz zostaje przekształcona do cząsteczki złożonej z 37 lub 38 aminokwasów „big-endoteliny-2” (ryc.1) [4,42]. Endotelina-2 (ET-2) jest wytwarzana przez jajniki, komórki nabłonka jelit, pęcherzyki płucne [4] oraz komórki raka piersi [18]. Zaobserwowano również, że ET-2 w komórkach raka piersi uaktywnia chemotaksję oraz aktywuje chemokiny CXCL12 i CCL21 uczestniczące w progresji oraz przerzutowaniu. Może również uaktywniać makrofagi, którym towarzyszy wzmożona aktywność metaloproteinaz MMP-2 i MMP-9. Wykazano także autokrynną rolę ET-2 w mechanizmie indukcji proliferacji komórek rakowych przez aktywację receptora ETA [17].
Endotelina-3 (ET-3)
Endotelina-3 jest kodowana przez gen umiejscowiony na chromosomie 20 (20q13.2-q13.3), składający się z 6 eksonów o długości 25,5 kb mRNA. W wyniku translacji prepro‑ET-3 mRNA powstaje prekursor endoteliny, cząsteczka zbudowana z 212 aminokwasów preproendotelina ET-3. Pod wpływem wewnątrzkomórkowych proteinaz zostaje przekształcona do cząsteczki złożonej z 41 aminokwasów „big-endoteliny-3 (ryc.1) [4,42]. Endotelina-3 (ET-3) jest wydzielana przez komórki śródbłonka naczyń, komórki nerwowe mózgu, nabłonka cewek nerkowych, nabłonka jelit [30], komórki trzustki, śledziony, jąder oraz stercza [28,53,77]. Potwierdzono jej udział w rozwoju czerniaka złośliwego [65]. W raku piersi obserwuje się wielokrotnie obniżoną ekspresję genu EDN-3 (kodującego endotelinę-3) w przeciwieństwie do tkanek zdrowych, co wiąże się ze złym rokowaniem [77]. Jak wynika z dotychczasowych badań hipermetylacja genu EDN-3 odpowiada za wyciszenie jego aktywności transkrypcyjnej [77].
Endotelina-4 (ET-4) -VI
Endotelina-4 (zwana również wazokonstrykcyjnym peptydem jelitowym – VIC – Vasoactive Intestinal Peptide) została odkryta w latach osiemdziesiątych ub.w. w wyniku analizy porównawczej ludzkich i mysich genomów. Wyniki badań wykazały, że VIC jest mysim ortologiem ludzkiego peptydu ET-2 [36], dlatego często nazywa się go ET‑2/VIC. Struktura ET-2 różni się od VIC tylko jednym z 21 reszt aminokwasowych (ryc. 1). Początkowo uważano, że występuje tylko w jelicie. Obecnie, w wyniku badań prowadzonych bardziej czułymi technikami biologii molekularnej stwierdzono, że jest obecny również w jajniku, macicy, żołądku, jądrach i mózgu [38,72]. Ekspresję genu ET-2/VIC obserwowano w prawidłowych tkankach oraz w tkankach nowotworowych, dla których ET-2 może być markerem diagnostycznym [6]. ET-2/VIC w warunkach niedotlenienia stanowi autokrynny czynnik przeżycia komórek nowotworowych [58], charakteryzujący się szerokim zakresem działań biologicznych np.: uczestniczy w utrzymaniu prawidłowej architektury kosmków jelitowych [7], silnie rozszerza naczynia krwionośne, powoduje rozluźnienie mięśni gładkich, indukuje wydzielanie elektrolitów i uwalnianie hormonów trzustkowych. Potwierdzono również, że VIC/ET-2 aktywowany przez ekspozycję na promienie ultrafioletowe (UV-C), w skó- rze może działać jako parakrynny czynnik wzrostu melanocytów i melanogenezy oraz jako autokrynny czynnik wzrostu keratynocytów [36].
Receptory endotelinowe
U ludzi zidentyfikowano dwa typy receptorów metabotropowych dla endotelin: ETA i ETB, sprzężonych z białkiem G [10,56], które występują w komórkach wielu tkanek, m.in. w śródbłonku, sercu, nerkach, jelicie, płucach, mózgu, śledzionie oraz skórze [10].
Receptor ETA kodowany przez gen EDNRA umiejscowiony na chromosomie 4 (4q31.2), składa się z 8 eksonów o długości 63,97 kb. Endoteliny łączą się ze zmienną swoisto- ścią z receptorem ETA, co można przedstawić równaniem matematycznym: ET‑1 = ET-2 > ET-3 [10].
Receptor ETB kodowany przez gen EDNRB, umiejscowiony na chromosomie 13 (13q22), jest zbudowany z 8 eksonów o długości 80,05 kb. Gen dla receptora ETB charakteryzuje się silną ekspresją w śródbłonku oraz w mózgu i w mniejszym stopniu w aorcie, sercu, płucach, nerkach i nadnerczach, a także w mięśniach gładkich naczyń [75]. Powinowactwo endotelin do ETB jest podobne (ET-1=ET- -2=ET-3) [10].
Obecność receptorów endoteliny w ścianie przewodu pokarmowego i zdolność ich agonistów do zmiany napięcia mięśni gładkich jelit, wskazuje na ich udział w regulacji funkcji biologicznych i molekularnych przewodu pokarmowego [61]. Występuje np. w neuronach uczestniczą- cych w regulacji skurczów jelita: warstwy mięśniowej (splot Auerbacha) i neuronach splotu podśluzówkowego (splot Meissnera), w komórkach pnia błony śluzowej, w blaszce mięśniowej błony śluzowej i w okrężnej oraz podłużnej warstwie błony mięśniowej. Endoteliny mogą zarówno hamować jak i pobudzać mięśnie gładkie przewodu pokarmowego lub nerwy trzewne. Działanie ich jest często przeciwstawne: rolę pobudzającą odgrywa receptor ETA, a hamującą – ETB [61]. W naczyniach krwiono- śnych receptory endotelin odpowiadają za skurcz naczyń w krążeniu wieńcowym, nerkowym, wrotnym i w naczyniach krezki oraz za silne działanie proliferacyjne komó- rek. Połączenie ETA z ET-1 w komórkach mięśni gładkich powoduje wazokonstrykcję – skurcz mięśni gładkich w ścianie naczyń krwionośnych, czyli zwężenie światła naczyń z udzialem szlaku PLC, natomiast w śródbłonku, po połączeniu ETB z endoteliną powoduje wazodylatację – rozkurcz mięśni gładkich w ścianie naczyń krwiono- śnych, połączone z uwalnianiem NO i prostacykliny (PGI 2) [23,33,79].
Mechanizm działania receptorów ETA i ET
Receptory ETA i ETB umiejscowione w błonie komórkowej po połączeniu z endoteliną, aktywują ścieżki transdukcji sygnałów komórkowych prowadząc do regulacji wielu procesów fizjologicznych. W systemie przekazywania sygnału, uczestniczy rodzina heterotrimerycznych białek mających zdolność wiązania i hydrolizowania guanozyno-5’-trifosforanu (GTP), określana jako białko G, zbudowane z trzech podjednostek α, β, γ. Kryterium podziału stanowi podjednostka α, która dzieli to białko na cztery podrodziny: Gαi, Gαs, Gαq oraz Gα12/13. Białko Gαs stymuluje cyklazę adenylową, Gαi hamuje cyklazę adenylową oraz aktywuje kanały jonów wapnia, białko Gαq aktywuje fosfolipazę C, Gα12/13 kontroluje przekazywanie sygnału międzykomórkowego [10,43,56]. Aktywacja receptorów ETA i ETB uaktywnia białka Gαq oraz Gαs [4], natomiast aktywacja ETB uaktywnia białka Gαi, Gαs i Gαq.
W przypadku aktywacji receptora ETA i białka Gαq, aktywna podjednostka α doprowadza do fosforylacji tyrozyny w fosfolipazie C, następnie dochodzi do hydrolizy difosforanu-4,5-fosfatydyloinozytolu (PIP2, składnik błony komórkowej). Skutkiem hydrolizy PIP2 jest diacyloglicerol (DAG) oraz inozytolo-1,4,5-trifosforan (IP3) (ryc.2) [2]. Inozytolo-1,4,5-trifosforan (IP3) to rozpuszczalny w wodzie cukier, który dyfundując do retikulum endoplazmatycznego ma zdolność otwierania kanałów wapniowych i uwalniania jonów wapnia z magazynów wewnątrzkomórkowych. Uwolnione jony wapnia są nośnikiem informacji, ale emisja sygnału poprzez niezbuforowane jony wapnia jest niewielka i dotyczy małego obszaru komórki, gdy tymczasem inozytolo-1,4,5-trifosforan (IP3) emituje sygnał na całą komórkę (ryc. 2) [2,13]. Jony wapnia odgrywają również ważną rolę we wzroście komórek, wydzielaniu białek, regulacji siły skurczu, biorą również udział w przewodzeniu nerwowym oraz uaktywnianiu enzymów. Są niezbędne przy aktywacji kinaz: kinazy białkowej C (PKC) [44], kinaz MEK1/2 oraz kinaz ERK1/2 [2]. Kinaza białkowa C pobudzając bezpośrednio kalcyneurynę, uaktywnia czynnik transkrypcyjny (ryc. 2).
Inna ścieżka sygnalizacyjna to aktywacja kinazy tyrozynowej (PTK), następnie kinazy serynowo-treoninowej (Raf), kinaz MEK1/2 oraz ERK1/2 [2]. Następna ścieżka: receptor EDNRA, białko Gq, kinaza tyrozynowa PTK może generować fosforylację tyrozyn w białkach powiązanych z cytoszkieletem, jak np. paksylina (ryc. 2) [62]. Możliwa jest również aktywacja kinazy PI3K za pośrednictwem białka Gαq, następnie aktywacja kinazy Akt oraz kinazy m-TOR [2,52]. Szlak kinaz m-TOR jest szlakiem sprawującym kontrolę nad wzrostem komórki. Endoteliny (ET-1,2,3) przez receptor EDNRB, białko Gαq generują sygnał za pośrednictwem kinazy białkowej C (PLC) która uaktywnia niezależnie kinazy: JNK oraz PI3K.
Endoteliny i ich receptory w transformacji nowotworowej
Endotelina-1 aktywując receptor ETA indukuje aktywność dwóch typów proteinaz: metaloproteinazy (MMP) oraz urokinazy typu plazminogenu [21,49,70,79]. Podwyż- sza aktywność: MMP-2, -7, -9, -13, MT1-MMP, TIMP‑1,‑2 [2,24] obniżając aktywność MMP-1 [22]. ET-1 stymulując fosforylację paksyliny i kadheryn, wpływa na remodeling cytoszkieletu. Ponadto oddziałuje na połączenia komórkowe „gap-junction” zmieniając adhezję komórkową [2]. Zastosowanie inhibitora ETA zmniejszało aktywność fosforylacji koneksyn, korelujące ze zmniejszeniem progresji nowotworu [67]. Endoteliny wpływają na zmniejszenie liczby połączeń komórkowych oraz pogorszenie międzykomórkowej komunikacji komórka-komórka oraz komórka-macierz zewnątrzkomórkowa [67]. Sprzyjającym elementem komórkowej sygnalizacji w zakresie działania mitogennego jest zjawisko cross-talk pomiędzy receptorami GPCR i EGFR [2]. Endotelina-1 jest także ważnym mitogenem dla komórek raka, będąc zarazem autokrynnym modulatorem ich wzrostu [1] oraz aktywatorem kinaz [35]. W raku jajnika obserwowano duże stężenia endoteliny-1 w płynie puchlinowym co korelowało z dużymi stężeniami proteinaz degradujących macierz oraz nasileniem procesu przerzutowania nowotworu [59].
Angiogeneza
Ważną rolę w regulacji angiogenzy odgrywają: HIF-1,VEGF oraz ET-1 [55,57]. Niedotlenie tkanek wpływa na wydzielanie mediatora hipoksji czynnika HIF-1. Składa się z dwóch podjednostek α i β, których obecność zależy od warunków panujących w komórce [16]. W przypadku prawidłowego dostępu tlenu do komórek i spełnienia warunków normoksji jest obecna tylko podjednostka α. Przy spadku utlenowania pojawia się podjednostka β [76], która generuje czynność transkrypcyjną jądra wpływając na wytwarzanie VEGF i ET-1. Jednocześnie endotelina (ET- 1) stymuluje powstawanie podjednostki β nawet przy prawidłowym utlenowaniu komórki. Jednak pojawienie się podjednostki HIF-1β powoduje powstawanie endoteliny (ET-1) [16]. W rozwoju nowotworów, wielokrotnie stwierdza się spadek utlenowania w nowo powstałych komórkach nowotworowych oraz podwyższoną aktywność endoteliny (ET-1), co sprzyja inicjacji angiogenezy [54]. Ponadto na obecność podjednostki HIF-1α stabilizująco wpływają również: czynniki wzrostu, erytropoetyna, angiotensyna II oraz trombina [15,66], co potwierdzono w nowotworach stercza, jajnika, piersi, czerniaka, płuc i mięsaka Kaposiego [16].
Apoptoza
Endotelina-1 należy do antyapoptycznych regulatorów komórek nowotworowych [48]. W nowotworach podwyż- szone stężenie ET-1 aktywujących receptory ETA powodują wzmożonie aktywności kinaz (Akt), będących regulatorami przeżycia i rozwoju komórek nowotworowych [11]. Endotelina aktywując receptory ETA wpływa korzystnie na przeżycie komórek nowotworowych, natomiast stymulacja receptora ETB prowadzi do ich apoptozy [48]. Zmniejszenie ekspresji receptora ETB w komórkach nowotworowych jest wynikiem metylacji promotora genu kodującego receptor EDNRB. Właśnie w hamującym oddziaływaniu endotelin na apoptozę komórek nowotworowych upatruje się oporność nowotworów na chemioterapię [40,48].
Antagoniści receptorów endotelin – sentany
Początek lat 90 ub.w. to okres intensywnych badań nad antagonistami receptorów endotelinowych, odkryto wówczas pierwszych antagonistów: selektywnego dla receptora A „BQ-123”, a dla receptora B „BQ-788”oraz nieselektywnych: dla receptora A i B „RO 47-0203” (Bosentan). Pierwsi antagoniści receptorów endotelinowych BQ‑123 i BQ-788 są nadal używani do badań w patofizjologii osi endotelinowej, mimo wysokiej ceny oraz niekorzystnej pozajelitowej drogi podania. Bosentan to pierwszy antagonista, który znalazł się na liście leków dopuszczonych i zatwierdzonych przez FDA, stosowany jest do dziś, m.in. w kardiomiopatii rozstrzeniowej oraz nadciśnieniu płucnym. Stosowany i testowany jest w eksperymentalnych modelach zwierzęcych, w chorobach takich jak nadciśnienie tętnicze i płucne, niewydolność krążenia, dysfunkcja nerek oraz w mózgowym skurczu naczyniowym w przebiegu krwotoku podpajeczynówkowego [5]. Powstała nowa klasa leków zwana „sentanami”[5]. Obecnie znane preparaty to: blokery nieselektywne receptorów ETA/ETB t-Bosentan, Enrasentan, Tezosentan; blokery selektywne ETA to Ambrisentan, Antrasentan, Avosentan, BMS-193884, Clazosentan, Darusentan, Edonentan, S-0139, Sitaxsentan, TBC 3711, YM598, ZD4054, BQ123; blokery selektywne ETB to BQ-788 [5]. Selektywny bloker receptora ETB znany jako BQ-788 pod względem budowy chemicznej należy do peptydów. Został opracowany przez firmę Bany Pharmaceutical Co (Merck) i jest już komercyjnie dostępny. Prowadzone są badania nad kolejnymi preparatami; w nowotworach złośliwych są to badania przedkliniczne mające na celu oszacowanie wyniku przeciwnowotworowego [20]. W ostatnich 10 latach dwa koncerny farmaceutyczne prowadziły badania nad zastosowaniem klinicznym blokerów ETA (Antrasentan i Zibotentan) w nowotworach, m.in. w raku stercza [47]. Badania kliniczne II fazy były obiecujące, jednak III fazy z taksanami okazały się negatywne. Prowadzone są badania z zastosowaniem doustnych antagonistów receptora endoteliny w celu wzmocnienia działania przeciwnowotworowego interferonu w raku nerki [19] i w połą- czeniu z paklitakselem w raku jajnika [32]. Jednak ich wykorzystanie w codziennej praktyce klinicznej wymaga dalszych badań i metaanaliz.
Podsumowanie
Najnowsze doniesienia wskazują na istotne znaczenie endotelin w procesach nowotworowych, jednak należy to rozpatrywać w odniesieniu do całego systemu składającego się z czterech białek i dwóch receptorów. Ścieżki sygnałowe związane z aktywacją receptorów dla endotelin mają wpływ na regulacje różnych procesów, m.in. prowadzą do rozwoju i progresji nowotworów. Ich znaczenie zostało udokumentowane w nowotworach złośliwych, takich jak: rak piersi, stercza, jelita grubego, jajnika, płuc, nerki, endometrium, w czerniaku i innych. Endoteliny mogą mieć także znaczenie prognostyczne i predykcyjne, co udowodniono w badaniach klinicznych [29]. Połączenie endotelin z receptorami wykazuje oprócz działania autokrynnego, działanie parakrynne, wpływ na komórki podścieliska guza, uwalnianie cytokin i chemokin oraz metaloproteinaz. Analiza ekspresji białek, receptorów, poznanie ich znaczenia w procesach komórki stało się podstawą do zidentyfikowania nowych strategii leczenia ukierunkowanego molekularnie [37]. Badania są prowadzone od kilkunastu lat i oczekuje się, że leczenie oparte na wykorzystaniu leków cytotoksycznych, inhibitorów czynników wzrostu i białek szlaków wewnątrzkomórkowych przyczyni się do poprawy wyników leczenia przeciwnowotworowego.
Przypisy
- 1. Bagnato A., Natali P.G.: Endothelin receptors as novel targets intumor therapy. J. Transl. Med., 2004; 2: 16
Google Scholar - 2. Bagnato A., Spinella F., Rosanò L.: Emerging role of the endothelinaxis in ovarian tumor progression. Endocr. Relat. Cancer, 2005;12: 761-772
Google Scholar - 3. Bagnato A., Spinella F., Rosanò L.: The endothelin axis in cancer:the promise and the challenges of molecularly targeted therapy.Can. J. Physiol. Pharmacol., 2008; 86: 473-484
Google Scholar - 4. Barton M., Yanagisawa M.: Endothelin: 20 years from discoveryto therapy. Can. J. Physiol. Pharmacol., 2008; 86: 485-498
Google Scholar - 5. Battistini B., Berthiaume N., Kelland N.F., Webb D.J., Kohan D.E.:Profile of past and current clinical trials involving endothelin receptorantagonists: the novel “-sentan” class of drug. Exp. Biol. Med.,2006; 231: 653-695
Google Scholar - 6. Bianchi M., Adur J., Izaguirre M.F., Viale S., Cesar C.L., Casco V.H.:Endothelin-2 differential expression in normal and early-stages ofcolon cancer development. J. Cancer Ther., 2013; 4: 26-33
Google Scholar - 7. Bianchi M., Adur J., Takizawa S., Saida K., Casco V.H.: Endothelinsystem in intestinal villi: a possible role of endothelin-2/vasoactiveintestinal contractor in the maintenance of intestinal architecture.Biochem. Biophys. Res. Commun., 2012; 417: 1113-1118
Google Scholar - 8. Braczkowski R., Romanawsky W., Danikiewicz A., Muc-WierzgońM., Błażelonis A., Zubelewicz B.: Decrease of erythropoietinlevel by human recombinant tumor necrosis factor α (TNF-α) in patientswith advanced cancer. J. Biol. Regul. Homeost. Agents, 2001;15: 366-369
Google Scholar - 9. Castañares C., Redondo-Horcajo M., Magán-Marchal N., ten DijkeP., Lamas S., Rodríguez-Pascual F.: Signaling by ALK5 mediates TGF-β-induced ET-1 expression in endothelial cells: a role for migrationand proliferation. J. Cell Sci., 2007; 120: 1256-1266
Google Scholar - 10. Davenport A.P.: International Union of Pharmacology. XXIX.Update on endothelin receptor nomenclature. Pharmacol. Rev.,2002; 54: 219-226
Google Scholar - 11. Del Bufalo D., Di Castro V., Biroccio A.: Endothelin-1 protectsovarian carcinoma cells against paclitaxel-induced apoptosis: requirementfor Akt activation. Mol. Pharmacol., 2002; 61: 524-532
Google Scholar - 12. Dobrek Ł., Thor P.: Endotelina w patofizjologii chorób sercowo–naczyniowych. Pol. Merkur. Lek., 2010; 28: 289-292
Google Scholar - 13. Domeier T.L., Zima A.V., Maxwell J.T., Huke S., Mignery G.A.,Blatter L.A.: IP3 receptor-dependent Ca2+ release modulates excitation-contractioncoupling in rabbit ventricular myocytes. Am. J.Physiol. Heart Circ. Physiol., 2008; 294: 596-604
Google Scholar - 14. Duan X.L., Zhang X.S., Li G.W.: Clinical relationship betweenEDN-3 gene, EDNRB gene and Hirschsprung’s disease. World J. Gastroenterol.,2003; 9: 2839-2842
Google Scholar - 15. Folberg R., Hendrix M.J., Maniotis A.J.: Vasculogenic mimicryand tumor angiogenesis. Am. J. Pathol., 2000; 156: 361-381
Google Scholar - 16. Grimshaw M.J.: Endothelins and hypoxia-inducible factor incancer. Endocr. Relat. Cancer, 2007; 14: 233-244
Google Scholar - 17. Grimshaw M.J., Hagemann T., Ayhan A., Gillett C.E., Binder C.,Balkwill F.R.: A role for endothelin-2 and its receptors in breast tumorcell invasion. Cancer Res., 2004; 64: 2461-2468
Google Scholar - 18. Grimshaw M.J., Naylor S., Balkwill F.R.: Endothelin-2 is a hypoxia-inducedautocrine survival factor for breast tumor cells. Mol.Cancer Ther., 2002; 1: 1273-1281
Google Scholar - 19. Groenewegen G., Walraven M., Vermaat J., de Gast B., WitteveenE., Giles R., Haanen J., Voest E.: Targeting the endothelin axis withatrasentan, in combination with IFN-α, in metastatic renal cell carcinoma.Br. J. Cancer, 2012; 106: 284-289
Google Scholar - 20. Haque S.U., Dashwood M.R., Heetun M., Shiwen X., FarooquiN., Ramesh B., Welch H., Savage F.J., Ogunbiyi O., Abraham D.J., LoizidouM.: Efficacy of the specific endothelin A receptor antagonistzibotentan (ZD4054) in colorectal cancer: a preclinical study. Mol.Cancer Ther., 2013; 12; 1556-1567
Google Scholar - 21. Harłozińska-Szmyrka A., Sobańska E.: Przerzuty nowotworowe– terrorysta XXI wieku. Przegl. Lek., 2008; 1: 19-27
Google Scholar - 22. Harris A.K., Hutchinson J.R., Sachidanandam K., Johnson M.H.,Dorrance A.M., Stepp D.W., Fagan S.C., Ergul A.: Type 2 diabetes causesremodeling of cerebrovasculature via differential regulation ofmatrix metalloproteinases and collagen synthesis: role of endothelin-1.Diabetes, 2005; 54: 2638-2644
Google Scholar - 23. Haynes W.G., Webb D.J.: Contribution of endogenous generationof endothelin 1 to basal vascular tone. Lancet, 1994; 344: 852-854
Google Scholar - 24. He S., Prasanna G., Yorio T.: Endothelin-1-mediated signaling inthe expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitorsof metalloproteinases in astrocytes. Invest. Ophthalmol. Vis. Sci.,2007; 48: 3737-3745
Google Scholar - 25. Horstmeyer A., Licht C., Scherr G., Eckes B., Krieg T.: Signallingand regulation of collagen I synthesis by ET-1 and TGF-β1. FEBS J.,2005; 272: 6297-6309
Google Scholar - 26. Ikeda K., Emoto N., Raharjo S.B., Nurhantari Y., Saiki K., YokoyamaM., Matsuo M.: Molecular identification and characterizationof novel membrane-bound metalloprotease, the soluble secretedform of which hydrolyzes a variety of vasoactive peptides. J. Biol.Chem., 1999; 274: 32469-32477
Google Scholar - 27. Inoue A., Yanagisawa M., Kimura S., Kasuqy Y., Mayauchi T., GotoK., Masaki T.: The human endothelin family: three structurally andpharmacologically distinct isopeptides predicted by three separategenes. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1989; 86: 2863-2867
Google Scholar - 28. Kalabis J., Li G., Fukunaga-Kalabis M., Rustgi A.K., Herlyn M.:Endothelin-3 stimulates survival of goblet cells in organotypic culturesof fetal human colonic epithelium. Am. J. Physiol. Gastrointest.Liver Physiol., 2008; 295: 1182-1189
Google Scholar - 29. Kalles V., Zografos G.C., Provatopoulou X., Kalogera E., Liakou P.,Georgiou G., Sagkriotis A., Nonni A., Gounaris A.: Circulating levelsof endothelin-1 (ET-1) and its precursor (Big ET-1) in breast cancerearly diagnosis. Tumour Biol., 2012, 33: 1231-1236
Google Scholar - 30. Kedzierski R.M., Yanagisawa M.: Endothelin system: the double–edged sword in health and disease. Annu. Rev. Pharmacol. Toxicol.,2001; 41: 851-876
Google Scholar - 31. Khodorova A., Montmayeur J.P., Strichartz G.: Endothelin receptorsand pain. J. Pain, 2009; 10: 4-28
Google Scholar - 32. Kim S.J., Kim J.S., Kim S.W., Brantley E., Yun S.J., He J., Maya M.,Zhang F., Wu Q., Lehembre F., Regenass U., Fidler I.J.: Macitentan(ACT-064992), a tissue-targeting endothelin receptor antagonist,enhances therapeutic efficacy of paclitaxel by modulating survivalpathways in orthotopic models of metastatic human ovarian cancer.Neoplasia, 2011; 13: 167-179
Google Scholar - 33. Kleinz M.J., Davenport A.P.: Immunocytochemical localization ofendogenous vasoactive peptide apelin to human vascular and endocardialendothelial cells. Regul. Pept., 2004; 118: 119-125
Google Scholar - 34. Kleniewska P., Michalski Ł., Skibska B., Goraca A.: The influenceof endothelin-1 and endothelin receptor blocker on the content ofwhite blood cells in the peripheral blood of rat. Pol. Merkur. Lek.,2012; 32: 225-227
Google Scholar - 35. Komatsu K., Buchanan F.G., Otaka M., Jin M., Odashima M., HorikawaY., Watanabe S., Dubois R.N.: Gene expression profiling followingconstitutive activation of MEK1 and transformation of ratintestinal epithelial cells. Mol. Cancer, 2006; 5: 63
Google Scholar - 36. Kotake-Nara E., Saida K.: Endothelin-2/vasoactive intestinal contractor:regulation of expression via reactive oxygen species inducedby CoCl22, and biological activities including neurite outgrowth inPC12 cells. Sci. World J., 2006; 6: 176-186
Google Scholar - 37. Kowalczyk A., Kołodziejczyk M., Gorąca A.: Antagoniści receptorówendotelinowych (ERA)– krótka charakterystyka nowej grupyleków. Postępy Hig. Med. Dośw., 2014; 68: 1076-1080
Google Scholar - 38. Kozakai T., Zhao H., Sakate M., Masuo Y., Uchide T., Saida K.:Effect of aging on gene expression rates of endothelin-1 and endothelin-2/vasoactiveintestinal contractor in ethanol-induced gastricmucosal injury of the mouse. Clin. Sci., 2002; 103: 455-458
Google Scholar - 39. Kun T., Dąbrowski R.: Endoteliny w regulacji funkcji układu krą-żenia. Pol. Przegl. Kardiol., 2002; 4: 149-155
Google Scholar - 40. Küry S., Buecher B., Robiou-du-Pont S., Scoul C., Colman H., LeNeel T., Le Horuérou C., Faroux R., Ollivry J., Lafraise B., Chupin L.D.,Sébille V., Bézieau S.: Low-penetrance alleles predisposing to sporadiccolorectal cancers: a French case-controlled genetic associationstudy. BMC Cancer, 2008; 8: 326
Google Scholar - 41. Kusuhara M., Yamaguchi K., Nagasaki K.: Production of endothelinin human cancer cell lines. Cancer Res., 1990; 50: 3257-3261
Google Scholar - 42. Lee S., Lin M., Mele A., Cao Y., Farmar J., Russo D., Redman C.:Proteolytic processing of big endothelin-3 by the kell blood groupprotein. Blood, 1999; 94: 1440-1450
Google Scholar - 43. Lewandowicz A.M., Kowalski M.L., Pawliczak R.: Białka regulująceprzekazywanie sygnału przez białka G (białka RGS) i ich znaczeniew regulacji odpowiedzi immunologicznej. Postępy Hig. Med.Dośw., 2004; 58: 312-320
Google Scholar - 44. Liu L., Heneghan J.F., Mitra-Ganguli T., Roberts-Crowley M.L.,Rittenhouse A.R.: Role of PIP2 in regulating versus modulating Ca2+channel activity. J. Physiol., 2007; 583: 1165-1166
Google Scholar - 45. Lorenzo M.N., Khan R.Y., Wang Y., Tai S.C., Chan G.C., CheungA.H., Marsden P.A.: Human endothelin converting enzyme-2 (ECE2):characterization of mRNA species and chromosomal localization.Biochim. Biophys. Acta, 2001; 1522: 46-52
Google Scholar - 46. Makita T., Sucov H.M., Gariepy C.E., Yanagisawa M., Ginty D.D.:Endothelins are vascular-derived axonal guidance cues for developingsympathetic neurons. Nature, 2008; 452: 759-763
Google Scholar - 47. Nelson J.B., Fizazi K., Miller K., Higano C., Moul J.W., Akaza H.,Morris T., McIntosh S., Pemberton K., Gleave M.: Phase 3, randomized,placebo-controlled study of zibotentan (ZD4054) in patientswith castration-resistant prostate cancer metastatic to bone. Cancer,2012; 118: 5709-5718
Google Scholar - 48. Nelson J.B., Udan M.S., Guruli G., Pflug B.R.: Endothelin-1 inhibitsapoptosis in prostate cancer. Neoplasia, 2005; 7: 631-637
Google Scholar - 49. Oppenheimer S.B.: Cellular basis of cancer metastasis: a reviewof fundamentals and new advances. Acta Histochem., 2006;108: 327-334
Google Scholar - 50. Ortmann J., Nett P.C., Celeiro J., Hofmann-Lehmann R., TornilloR., Terracciano L.M., Barton M.: Downregulation of renal endothelin-convertingenzyme 2 expression in early autoimmune diabetes.Exp. Biol. Med., 2006; 231: 1030 1033
Google Scholar - 51. Paasche J.D., Attramadal T., Sandberg C., Johansen H.K., Attramadal H.: Mechanisms of endothelin receptor subtype-specific targetingto distinct intracellular trafficking pathways. J. Biol. Chem.,2001; 276: 34041-34050
Google Scholar - 52. Park S., Lim S., Chang W., Song H., Lee S., Song B.W., Kim H.J.,Cha M.J., Choi E., Jang Y., Chung N., Cho S.Y., Hwang K.C.: The inhibitionof insulin-stimulated proliferation of vascular smooth musclecells by rosiglitazone is mediated by the Akt-mTOR-P70S6K pathway.Yonsei Med. J., 2008; 49: 592-600
Google Scholar - 53. Rauh A., Windischhofer W., Kovacevic A., DeVaney T., Huber E.,Semlitsch M., Leis H.J., Sattler W., Malle E.: Endothelin (ET)-1 andET-3 promote expression of c-fos and c-jun in human choriocarcinomavia ETB receptor-mediated Gi- and Gq-pathways and MAP kinaseactivation. Br. J. Pharmacol., 2008; 154: 13-24
Google Scholar - 54. Ribatti D., Conconi M.T., Nussdorfer G.G.: Nonclassic endogenousnovel regulators of angiogenesis. Pharmacol. Rev., 2007; 59: 185-205
Google Scholar - 55. Rosano L., Di Castro V., Spinella F., Tortora G., Nicotra M.R., NataliP.G., Bagnato A.: Combined targeting of endothelin A receptor andepidermal growth factor receptor in ovarian cancer shows enhancedantitumor activity. Cancer Res., 2007; 67: 6351-6359
Google Scholar - 56. Rozengurt E.: Mitogenic signaling pathways induced by G protein-coupledreceptors. J. Cell Physiol., 2007; 213: 589-602
Google Scholar - 57. Sacewicz I., Wiktorska M., Wysocki T., Niewiarowska J.: Mechanizmyangiogenezy nowotworowej. Postępy Hig. Med. Dośw.,2009; 63: 159-168
Google Scholar - 58. Saida K., Gao X., Matsui M., Mitsui Y.: Vasoactive intestinal contractor(VIC)/mouse ET-2 and VIC receptor: biological activity, geneexpression, and specific receptor. Nihon Rinsho, 1996; 54: 1115-1121
Google Scholar - 59. Salani D., Di Castro V., Nicotra M.R., Rosano L., Tecce R., VenutiA., Natali P.G., Bagnato A.: Role of endothelin-1 in neovascularizationof ovarian carcinoma. Am. J. Pathol., 2000; 157: 1537-1547
Google Scholar - 60. Secchi M.E., Sulli A., Pizzorni C., Cutolo M.: Endothelin-1 in systemicsclerosis. Reumatismo, 2007; 59: 129-134
Google Scholar - 61. Shahbazian A., Holzer P.: Regulation of guinea pig intestinalperistalsis by endogenous endothelin acting at ETB receptors. Gastroenterology,2000; 119: 80-88
Google Scholar - 62. Shan Y., Yu L., Li Y., Pan Y., Zhang Q., Wang F., Chen J., Zhu X.:Nudel and FAK as antagonizing strength modulators of nascent adhesionsthrough paxillin. PLoS Biol., 2009; 7: e1000116
Google Scholar - 63. Shephard P., Hinz B., Smola-Hess S., Meister J.J., Krieg T., SmolaH.: Dissecting the roles of endothelin, TGF-β and GM-CSF on myofibroblastdifferentiation by keratinocytes. Thromb. Haemost., 2004;92: 262-274
Google Scholar - 64. Shi-Wen X., Denton C.P., Dashwood M.R., Holmes A.M., Bou-GhariosG., Pearson J.D., Black C.M., Abraham D.J.: Fibroblast matrix geneexpression and connective tissue remodeling: role of endothelin-1.J. Invest. Dermatol., 2001; 116: 417-425
Google Scholar - 65. Spinella F., Rosano L., Di Castro V., Decandia S., Nicotra M.R.,Natali P.G., Bagnato A.: Endothelin-1 and endothelin-3 promote invasivebehavior via hypoxia-inducible factor-1α in human melanomacells. Cancer Res., 2007; 67: 1725-1734
Google Scholar - 66. Spinella F., Rosanò L., Di Castro V., Natali P.G., Bagnato A.: Endothelin-1induces vascular endothelial growth factor by increasinghypoxia-inducible factor-1α in ovarian carcinoma cells. J. Biol.Chem., 2002; 277: 27850-27855
Google Scholar - 67. Spinella F., Rosanò L., Di Castro V., Nicotra M.R., Natali P.G., BagnatoA.: Endothelin 1 decreases gap junctional intercellular communicationby inducing phosphorylation of connexin 43 in humanovarian carcinoma cells. J. Biol. Chem., 2003; 278: 41294-41301
Google Scholar - 68. Sticherling M.: The role of endothelin in connective tissue diseases.Rheumatology, 2006; 45 Suppl. 3: 8-10. Erratum in: Rheumatology,2008; 47: 234-235
Google Scholar - 69. Swigris J.J., Brown K.K.: The role of endothelin-1 in the pathogenesisof idiopathic pulmonary fibrosis. BioDrugs, 2010; 24: 49-54
Google Scholar - 70. Śliwowska I., Kopczyński Z.: Metaloproteinazy macierzy zewną-trzkomórkowej – charakterystyka biochemiczna i kliniczna wartośćoznaczania u chorych na raka piersi. Współ. Onkol., 2005; 9: 327-335
Google Scholar - 71. Takuwa N., Takuwa Y., Yanagisawa M., Yamashita K., Masaki T.:A novel vasoactive peptide endothelin stimulates mitogenesis throughinositol lipid turnover in Swiss 3T3 fibroblasts. J. Biol. Chem.,1989; 264: 7856-7861
Google Scholar - 72. Uchide T., Fujimori Y., Sasaki T., Temma K., Adur J., Masuo Y.,Kozakai T., Lee Y.S., Saida K.: Expression of endothelin-1 and vasoactiveintestinal contractor genes in mouse organs during the perinatalperiod. Clin. Sci., 2002; 103: 167-170
Google Scholar - 73. Valdenaire O., Barret A., Schweizer A., Rohrbacher E., Mongiat F.,Pinet F., Corvol P., Tougard C.: Two di-leucine-based motifs accountfor the different subcellular localizations of the human endothelin–converting enzyme (ECE-1) isoforms. J. Cell Sci., 1999; 112: 3115-3125
Google Scholar - 74. Van Harmelen V., Eriksson A., Aström G., Wahlén K., Näslund E.,Karpe F., Frayn K., Olsson T., Andersson J., Rydén M., Arner P.: Vascularpeptide endothelin-1 links fat accumulation with alterations ofvisceral adipocyte lipolysis. Diabetes, 2008; 57: 378-386
Google Scholar - 75. Wanecek M., Weitzberg E., Rudehill A., Oldner A.: The endothelinsystem in septic and endotoxin shock. Eur. J. Pharmacol.,2000; 407: 1-15
Google Scholar - 76. Wenger R.H.: Mammalian oxygen sensing, signalling and generegulation. J. Exp. Biol., 2000; 203: 1253-1263
Google Scholar - 77. Wiesmann F., Veeck J., Galm O., Hartmann A., Esteller M.,Knüchel R., Dahl E.: Frequent loss of endothelin-3 (EDN3) expressiondue to epigenetic inactivation in human breast cancer. BreastCancer Res., 2009; 11: R34
Google Scholar - 78. Witz I.P.: The tumor microenvironment: the making of a paradigm.Cancer Microenviron., 2009; 2: 9-17
Google Scholar - 79. Wnuczko K., Szczepański M.: Śródbłonek – charakterystykai funkcje. Pol. Merkur. Lek., 2007; 23: 60-65
Google Scholar