Abstrakt

W pracy przedstawiono reakcje fizjologiczne i zmiany patofizjologiczne zachodzące w warunkach hipotermii. Prawidłowe funkcjonowanie organizmu zależy od jego zdolności do utrzymania homeostazy termicznej. Organizm człowieka można podzielić na dwa kompartmenty termiczne: wewnętrzny, tzw. korę (tułów i głowa), o precyzyjnie regulowanej temperaturze (około 37°C) i zewnętrzny (skóra i kończyny) o mniej precyzyjnie kontrolowanej temperaturze, niższej niż temperatura kory. Procesy termoregulacji obejmują trzy etapy: aferentnej recepcji termicznej, ośrodkowej regulacji, głównie przez pole przedwzrokowe przedniej części podwzgórza oraz odpowiedzi eferentnej. Ekspozycja na zimno wywołuje odpowiedź termoregulacyjną w postaci skurczu naczyń skórnych, termogenezy drżeniowej i bezdrżeniowej oraz zmian w zachowaniu. Zmiany temperatury ciała spowodowane zaburzeniami termoregulacji, zmniejszeniem wytwarzania ciepła lub zwiększeniem jego utraty mogą prowadzić do hipotermii. Hipotermią określa się obniżenie temperatury kory poniżej 35ºC i klasyfikuje według kryterium pochodzenia jako przypadkową (np. spowodowaną przez niską temperaturę otoczenia, leki, choroby) lub indukowaną (terapeutyczną) oraz na podstawie stopnia głębokości jako łagodną, umiarkowaną i ciężką. Klasyfikacja według temperatury nie jest uniwersalna. Obniżenie temperatury ciała zakłóca przebieg procesów fizjologicznych na poziomie molekularnym, komórkowym i układowym, ale hipotermia stosowana przed zabiegami kardiochirurgicznymi lub neurochirurgicznymi, dzięki ograniczaniu zapotrzebowania tkanek na tlen, może zmniejszać ryzyko niedokrwiennego uszkodzenia mózgu lub serca. Hipotermia terapeutyczna jest zalecana jako procedura kliniczna w stanach, którym towarzyszy niedokrwienie, takich jak: zatrzymanie akcji serca, zawał serca, urazy mózgu.

Wprowadzenie

Powstanie organizmów stałocieplnych należy do największych osiągnięć ewolucji. Organizmy te uzyskały niezwykle cenną w  walce o  przetrwanie niezależność od warunków termicznych otaczającego je środowiska. Zaleta ta pociągnęła jednak za sobą konieczność wykształcenia układów utrzymujących temperaturę ciała na stałym poziomie, co odbywa się przez ciągłe i precyzyjne bilansowanie wytwarzania, akumulacji oraz utraty ciepła.

Utrzymywanie stałej temperatury ciała decyduje o sprawności metabolicznej ustroju. Wynika to z tego, że aktywność enzymów jest wprost proporcjonalna do temperatury w zakresie 5-40°C. Obniżanie temperatury ciała hamuje aktywność enzymów, a więc intensywność metabolizmu ustrojowego, natomiast podwyższenie temperatury, zwłaszcza długotrwałe, może mieć dla organizmu niekorzystne skutki, będące wynikiem wyczerpania zasobów metabolicznych, a nawet inaktywacji enzymów.

Przyczyny wywołujące hipotermię

Hipotermią przyjęto określać obniżenie temperatury ciała poniżej 35°C. Podczas obniżania temperatury bilans cieplny organizmu staje się ujemny – utrata ciepła jest większa niż jego wytwarzanie i akumulacja. Hipotermia może powstać nawet przy całkowicie sprawnych mechanizmach termoregulacji, gdy organizm narażony na zimno pozostaje w warunkach uniemożliwiających świadomą obronę. Obniżenie temperatury ciała może nastąpić również z przyczyn wewnątrzustrojowych, jako skutek niewydolności mechanizmów biorących udział w termoregulacji [35,44]. Ze względu na sposób wywołania hipotermii, a  także charakter odpowiedzi metabolicznych można wyróżnić hipotermię przypadkową lub indukowaną. Hipotermia przypadkowa jest niekorzystnym następstwem oddziaływania czynników fizycznych (środowiskowych), np. zimnej wody, silnych mrozów, przy jednoczesnym braku ciepłego lub wodoszczelnego ubrania [44,59]. Indukowaną hipotermię mogą wywoływać środki krążeniowe rozszerzające naczynia i obniżające ciśnienie krwi, leki przeciwgorączkowe, neuroleptyczne oraz narkotyki [6,66,70,111]. Hipotermia jest często konsekwencją anestezji. Leki anestetyczne powodują poszerzenie zakresu temperatur w jakich pojawiają się reakcje termoregulacyjne z 0,2 do prawie 4°C [50,54,105]. W przypadku anestezji hipotermia ma charakter kombinowany, tj. spowodowany jednoczesnym działaniem anestetyków oraz środowiska. Obniżenie temperatury ciała jest częstym powikłaniem występującym podczas długotrwałych zabiegów operacyjnych, zwłaszcza na otwartej jamie brzusznej, a także skutkiem masywnych transfuzji [84,85]. Hipotermia jest również stanem towarzyszącym wielu chorobom: śpiączce cukrzycowej, hipoglikemii, niedoczynności tarczycy, niedoczynności przysadki, mocznicy, chorobie Parkinsona, stwardnieniu rozsianemu, zespołowi Wernickego, masywnym krwotokom, jadłowstrętowi psychicznemu, czy ciężkim oparzeniom [46,63,68,98,106]. Wolno postępujące obniżanie się temperatury ciała, nawet w temperaturze pokojowej, można także zaobserwować u ludzi starych, osób niedożywionych, z urazami ośrodkowego układu nerwowego, dysfunkcją autonomicznego lub motorycznego układu nerwowego [21,60,65,101]. Hipotermia w przebiegu niektórych chorób zakaźnych (cholera, błonica, ospa) jest skutkiem toksycznego uszkodzenia narządów biorących udział w termoregulacji [1,5].

Klasyfikacje hipotermii

Dotąd nie przyjęto jednolitego standardu klasyfikacji hipotermii. Popovic stwierdził, że obniżenie temperatury ciała do 32°C należy określić terminem hipotermia łagodna, 32-22°C umiarkowana, 22-8°C głęboka, Moss natomiast zasugerował stosowanie pojęcia hipotermia łagodna dla temperatury ciała 35-32°C, hipotermia umiarkowana 32-28°C oraz hipotermia ciężka poniżej 28°C [71,81]. Podobny podział zaproponowała Europejska Rada Resuscytacji (European Resuscitation Council, ERC) [99]. Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (American Heart Association, AHA) sugeruje stosowanie pojęć: hipotermia łagodna w przypadku obniżenia temperatury ciała do 34°C, hipotermia umiarkowana 34-30°C i hipotermia ciężka poniżej 30°C [110]. W ośrodkach klinicznych przyjmuje się jeszcze inne przedziały temperatur określających głębokość hipotermii, uwzględniające objawy kliniczne [51,80].

Reakcje organizmu na zimno

Podczas działania zimna na organizm uruchamia się wiele reakcji adaptacyjnych. Pojawiają się, gdy temperatura wewnętrzna ciała obniży się poniżej 36,5°C. Można je podzielić na behawioralne i autonomiczne. Reakcje narządowe i metaboliczne są wypadkową czasu ekspozycji i intensywności z jaką zimno działa na organizm, odpowiedzi nerwowej i humoralnej na stres, szybkości wyczerpywania się rezerw energetycznych oraz zachowania świadomości organizmu.

Termoregulacja

Warunkiem utrzymania przez organizm optymalnej temperatury jest sprawność jego wewnętrznych mechanizmów termoregulacyjnych. Począwszy od lat 60 XX wieku opracowano wiele modeli termoregulacji, opisujących procesy transportu ciepła w organizmie człowieka, z uwzględnieniem wpływu czynników środowiskowych i cech osobniczych, ale najczęściej jest stosowany dwuskładnikowy model cieplny Gaggego [32]. Tworzą go dwa współśrodkowe walce: wewnętrzny, tzw. kora, (mózg, narządy brzuszne i klatki piersiowej) mający uregulowaną temperaturę około 37oC oraz zewnętrzny, tzw. powłoka (skóra, tkanka tłuszczowa i mięśnie) o temperaturze w zakresie 28-35o C. Temperatura skóry pełniącej funkcję buforu między korą i otoczeniem zewnętrznym zależy od wymiany ciepła między tymi obszarami. Procesy termoregulacji obejmują trzy etapy: obwodowej i korowej percepcji, integracji ośrodkowej oraz autonomicznej i behawioralnej odpowiedzi eferentnej. Transdukcja sygnału temperatury odbywa się z  udziałem termowrażliwych, kationoselektywnych kanałów jonowych, tzw. receptorów chwilowego potencjału (TRP): waniloidowych (TRPV1-4), aktywowanych przez wysoką temperaturę oraz melastatynowych (TRPM8), stymulowanych przez niską temperaturę [9,67,100]. Uważa się, że w przekazywaniu sygnału o niskiej temperaturze uczestniczą również inne kanały jonowe: kanały potasowe z domeną dwuporową TREK1 i TRAAK, aktywowane przez hiperpolaryzację i  modulowane przez cykliczne nukleotydy sodowo-potasowe kanały HCN1, zależne od napięcia kanały potasowe Kv 1.1/1.2, bramkowane napięciem, tetrodoksynoodporne kanały sodowe Nav1.8, a  także receptory TRPA1. Receptory TRPA1 odgrywają prawdopodobnie istotną rolę w odpowiedzi na działanie bardzo niskiej, uszkadzającej temperatury (<18o C), chociaż istnieją także pewne wątpliwości co do ich znaczenia jako sensorów zimna [14,17,52,67]. Informacje o zmianach temperatury są przekazywane dośrodkowo za pośrednictwem włókien typu A∂ (czucie zimna) oraz bezmielinowych włókien typu C (czucie ciepła), modulowane na poziomie rdzenia kręgowego i  pnia mózgu (głównie jądra wielkiego szwu oraz miejsca sinawego), a następnie scalane w obrębie umiejscowionego w podwzgórzu ośrodka termoregulacji. Ośrodek termoregulacji składa się z dwóch części: ośrodka „utraty ciepła” znajdującego się w polu przedwzrokowym przedniej części podwzgórza, zawiadującego reakcjami zwiększającymi eliminację ciepła oraz ośrodka „zachowania ciepła” położonego w  podwzgórzu tylnym, kierującego reakcjami zmniejszającymi utratę i  zwiększającymi wytwarzanie ciepła przez organizm [18]. Neurony umiejscowione w przednim podwzgórzu są termodetektorami i reagują głównie na wzrost temperatury, uruchamiając wydzielanie potu oraz wywołując rozszerzenie naczyń skóry i tkanki podskórnej. Neurony znajdujące się w podwzgórzu tylnym nie mają charakteru termodetektorów, są stacją przełącznikową dla impulsacji z  termoreceptorów obwodowych. Ich pobudzenie wyzwala reakcje termogenezy chemicznej. Sugeruje się także, że odpowiedzi autonomicznego układu nerwowego na zmiany temperatury (pocenie się, drżenie mięśni) są regulowane głównie przez temperaturę kory i kontrolowane przede wszystkim przez podwzgórze przednie, podczas gdy reakcje behawioralne zależą od temperatury skóry i znajdują się pod kontrolą tylnej części podwzgórza [93]. Bardzo wąski, ±0,2o C, zakres temperatury, w którym reaguje ośrodek termoregulacji sugeruje istnienie jednego punktu wrażliwości centralnego termostatu [12,39]. Temperatura odniesienia (set point), będąca wypadkową aktywności wrażliwych na ciepło, zimno oraz niewrażliwych na temperaturę neuronów podwzgórza jest porównywana z temperaturą rejestrowaną przez termoreceptory skóry i kory. Różnica między tymi temperaturami prowadzi do wygenerowania proporcjonalnego do jej wielkości sygnału aktywującego termoefektory odpowiedzialne za wydzielanie lub utratę ciepła [23,67,94].

Zmiany czynnościowe

W procesie szybkiego obniżania temperatury organizmu można zaobserwować trzy fazy: faza pierwsza, pobudzenie, trwa do obniżenia się temperatury ciała do 34°C. Mechanizmy adaptacyjne w tej fazie nasilają procesy wytwarzania ciepła, a także hamują jego utratę. Pobudzenie termoreceptorów obwodowych uruchamia reakcję stresową, co prowadzi do zwiększenia aktywności układu adrenergicznego oraz wzrostu wydzielania hormonów rdzenia nadnerczy [23,82]. Uwolnione katecholaminy aktywują ośrodek oddechowy i ośrodek krążenia w rdzeniu przedłużonym [35]. Zintensyfikowanej pracy serca i  układu oddechowego towarzyszy zwiększone wydzielanie ciepła. Jednocześnie ośrodek termoregulacji, przez pobudzenie motoneuronów α, doprowadza do wzrostu napięcia i zwiększenia aktywności metabolicznej mięśni szkieletowych, a w konsekwencji do wytwarzania przez mięśnie znacznych ilości ciepła [71,92]. Jeżeli ilość uzyskanej podczas tych procesów energii cieplnej jest niewystarczająca do utrzymania homeostazy termicznej, zostaje uruchomiony proces termogenezy drżeniowej [46]. W czasie oziębiania organizmu obserwuje się zwiększenie wydzielania zarówno hormonu tyreotropowego (TSH), jak i hormonów tarczycy. Skutkiem tego jest nasilenie przemiany materii (termogeneza bezdrżeniowa) i wytwarzania ciepła, co jest określane jako efekt kalorygenny [13,56,115].

Zwiększeniu wytwarzania ciepła towarzyszy zmniejszenie jego utraty, co następuje przez zwężenie naczyń krwionośnych skóry i tkanki podskórnej (centralizacja przepływu krwi) oraz zahamowanie czynności gruczołów potowych [15,37]. Obniżenie temperatury skóry do około 12oC sprawia jednak, że pojawiają się okresowe rozszerzenia naczyń i  zwiększenie przepływu krwi, powodujące ocieplenie oziębionego obszaru. Mechanizm fazowego przepływu krwi przez naczynia krwionośne obwodowych części ciała, określany jako fale Lewisa, ma na celu ochronę tych części przed odmrożeniem. Dalsze obniżanie temperatury prowadzi do dysfunkcji mechanizmów regulacyjnych i całkowitego zahamowania przepływu krwi przez obszary dystalne [63,108].

Po fazie pobudzenia następuje faza druga – zmniejszonej reaktywności ośrodków rdzenia przedłużonego. Obniżenie temperatury ciała poniżej 34°C prowadzi do postępującego zwolnienia akcji serca, najprawdopodobniej na skutek oddziaływania schłodzonej krwi na układ bodźcoprzewodzący serca. Przy temperaturze poniżej 28°C pojawiają się zaburzenia w postaci bloków serca, a w stanie narkozy, podczas przeprowadzania zabiegów chirurgicznych może wystąpić migotanie komór [6,35]. Podczas oziębiania organizmu zaobserwowano również zmniejszenie aktywności pomp jonowych – sodowo-potasowej oraz wapniowej, a także ograniczenie przewodności błony komórkowej dla jonów Na+ , K+ , Ca2+ [4,49,69].

W stanie głębokiej hipotermii przepływ krwi przez naczynia wieńcowe jest znacznie ograniczony (do 40% przepływu wyjściowego), jednak proporcjonalnie większy niż w innych tkankach i narządach, gdzie osiąga wartości mniejsze niż 20% w stosunku do wartości wyjściowych [2,107]. Jest to spowodowane redystrybucją krwi oraz autoregulacją przepływu wieńcowego, który staje się proporcjonalny do zużycia tlenu przez serce [58,103]. W  czasie obniżania temperatury ciała hamowaniu ulega również czynność układu oddechowego, zwiększa się martwa przestrzeń anatomiczna i fizjologiczna oraz zaleganie krwi w płucach [6,33,35,43]. Charakterystyczny dla hipotermii jest wzrost powinowactwa hemoglobiny do tlenu (przesunięcie krzywej dysocjacji w lewo). Jednocześnie na skutek lepszego rozpuszczania się CO2 w osoczu zmniejsza się wartość współczynnika oddechowego RQ [3,29,34,89].

W  nerkach w  stanie hipotermii obserwuje się proporcjonalne do obniżania temperatury zmniejszenie resorpcji zwrotnej w kanalikach nerkowych. Szczególnie istotne jest ograniczenie resorpcji jonów sodu. Zwiększona utrata Na+ , mimo zmniejszonej filtracji powoduje, że ilość wydalanego moczu zwiększa się przy temperaturze 32°C dwukrotnie, a przy 30°C nawet trzykrotnie [10,61].

Utrata wody z organizmu jest powodem zwiększenia lepkości krwi i wzrostu ciśnienia tętniczego [35]. Dopiero obniżenie temperatury ciała poniżej 32°C obniża ciśnienie tętnicze, głównie na skutek nasilającej się niewydolności serca. Przy temperaturze 25°C ciśnienie skurczowe lewej komory jest niższe nawet o ponad 50% [44,107,108]. Podwyższenie wartości hematokrytu dodatkowo potęguje przechodzenie elementów morfotycznych krwi z puli śledzionowej do krążenia obwodowego. W osoczu wzrasta stężenie α-globulin przy jednoczesnym obniżeniu β- i γ-globulin, obserwuje się także zaburzenia wytwarzania tromboksanu A2 przez płytki krwi, a po obniżeniu temperatury ciała poniżej 33°C, wydłużenie czasu protrombinowego i tromboplastynowego [61,83]. W warunkach hipotermii stężenie jonów K+ ulega obniżeniu na skutek ich przesunięcia z przestrzeni zewnątrzdo wewnątrzkomórkowej. Zaobserwowanie wzrostu stężenia potasu w płynie zewnątrzkomórkowym może być sygnałem świadczącym o stanie głębokiej kwasicy, lizie komórek i obumieraniu tkanek [63,69]. Hipotermia zaburza również równowagę kwasowo-zasadową. Zwiększenie intensywności pracy układu oddechowego w początkowej fazie ochładzania organizmu prowadzi do rozwoju zasadowicy. Wraz ze wzrostem stopnia głębokości hipotermii, w wyniku hamowania czynności układu oddechowego, niewydolności mikrokrążenia, zwiększenia retencji CO2 , a także gromadzenia się kwasu mlekowego na skutek nasilenia termogenezy drżeniowej przy jednoczesnej dysfunkcji procesów utleniania, rozwija się mieszana, oddechowo-metaboliczna kwasica [20,35].

Obniżaniu temperatury ciała towarzyszy zmniejszanie się przepływu mózgowego o 6-10% na każdy 1°C [31,79]. Jednocześnie zanika pobudliwość ośrodków korowych. U ludzi, już przy temperaturze ciała 35°C, obserwuje się niebezpieczne dla życia objawy psychiczne, polegające głównie na braku chęci do walki o przetrwanie, zaburzenia świadomości, niezdolność do artykulacji. Przy temperaturze 30°C dochodzi do utraty świadomości i niemożności wykonywania ruchów dowolnych [6,35].

Hipotermia ogranicza także czynność motoryczną przewodu pokarmowego. Dowiedziono, że już przy obniżeniu temperatury do 34°C może wystąpić niedrożność jelit [61]. Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazały również, że w warunkach hipotermii zwiększa się wytwarzanie kwasu żołądkowego, przy jednoczesnym zmniejszeniu wydzielania wodorowęglanów przez dwunastnicę, co predestynuje do uszkodzenia błony śluzowej obu tych narządów [104]. Przepływ krwi przez wątrobę w  warunkach hipotermii jest zmniejszony, funkcja odtruwająca wątroby zostaje ograniczona, maleje wydzielanie żółci, wzrasta stężenie enzymów wątrobowych: aminotransferazy asparaginowej (AST) i aminotransferazy alaninowej (ALT). Hamowana jest również czynność zewnątrzwydzielnicza trzustki [63].

Poniżej 27°C faza druga przechodzi w fazę trzecią – odpowiadającą letargowi. W fazie tej stwierdza się występowanie objawów zbliżonych do objawów śmierci klinicznej – oziębienie ciała i bladość powłok, brak tętna na obwodzie, brak odruchów neurologicznych, sztywność mięśni. Czynność układu krążenia i oddychania jest prawie nieuchwytna [6,18]. W głębokiej hipotermii obserwuje się obniżenie neurosekrecji w obrębie osi podwzgórze-przysadka, a także zmniejszone wydzielanie hormonów tarczycy i ograniczoną sekrecję katecholamin, która w temperaturze poniżej 20°C ustaje całkowicie. Zniesione zostaje także obwodowe działanie adrenaliny [36,87]. W fazie tej czynności termoregulacyjne są jeszcze zachowane, czego wyrazem są dreszcze i wzmożone zużycie tlenu podczas ogrzewania ustroju [55]. Jeżeli działanie zimna na organizm jest długotrwałe, po kilku godzinach następuje śmierć w wyniku wyczerpania się jego rezerw energetycznych [62].

Zmiany metaboliczne

Zmiany metaboliczne obserwowane podczas hipotermii są konsekwencją zaburzeń w gospodarce energetycznej organizmu. Przy istniejącym ujemnym bilansie energetycznym polegają na zmniejszeniu zużycia i wytwarzania energii [25]. Głównym źródłem zmagazynowanej energii są dla organizmu nukleotydy adenylowe. Magazynowanie energii w tych związkach zachodzi głównie w warunkach tlenowych, w wyniku fosforylacji oksydacyjnej oraz w mniejszym stopniu w warunkach beztlenowych, podczas fosforylacji substratowej. Skutkiem rozpadu obecnych w nukleotydach adenylowych wiązań wysokoenergetycznych jest uwolnienie energii. W czasie obniżania temperatury ciała dochodzi do zmniejszenia aktywności enzymów odpowiedzialnych za syntezę i rozkład związków wysokoenergetycznych oraz ograniczenia zużycia ATP przez tkanki [25,31,35].

Hipotermii towarzyszy hiperglikemia i  hipoinsulinemia [19,80]. Zaburzenia metabolizmu glukozy w tych warunkach są głębsze niż wynikałoby to z samego obniżenia temperatury ciała i wywołanego tym zmniejszenia intensywności reakcji enzymatycznych oraz mniejszego zapotrzebowania energetycznego tkanek. Uważa się, że przyczyną hiperglikemii jest wzmożone wydzielanie katecholamin, nasilające glikogenolizę wątrobową i glukoneogenezę, przy jednoczesnym zintensyfikowaniu lipolizy i zużyciu WKT przez tkanki [61,63,72]. W warunkach hipotermii dochodzi również do zahamowania sekrecji insuliny oraz zmniejszenia wrażliwości tkanek na jej działanie [78]. Dodatkowym czynnikiem potęgującym hipoinsulinemię jest bezpośrednie, hamujące działanie niskiej temperatury na wyspy Langerhansa [63]. Oba te mechanizmy, bezpośrednie działanie niskiej temperatury oraz hamujący wpływ katecholamin, mogą się wzajemnie uzupełniać. Hipotermię charakteryzuje także zaburzenie stosunku insulina/glukagon, który decyduje o stopniu intensywności metabolizmu [109]. Wzrost stężenia glukagonu i obniżenie tego stosunku dodatkowo nasilają stymulowaną przez katecholaminy glikogenolizę wątrobową i lipolizę w tkance tłuszczowej. W surowicy krwi zwiększa się stężenie wolnych kwasów tłuszczowych, mleczanów i glicerolu [56,63].

Zastosowanie hipotermii

Pierwsze doniesienia o  zastosowaniu hipotermii jako potencjalnej metody ograniczania wtórnych uszkodzeń mózgu pochodzą z  lat czterdziestych XX w. [27,28]. W  1950 r., po serii eksperymentów z  ochładzaniem powierzchniowym, kanadyjski badacz Biegelow zasugerował możliwość klinicznego zastosowania hipotermii. Pod koniec tego roku wykazał, że można bezpiecznie zatrzymać krążenie krwi u psów schłodzonych do temperatury 20°C na 15 minut i stwierdził, że hipotermia taka zmniejsza zużycie energii i zapotrzebowanie na tlen [7,8]. W  latach pięćdziesiątych potwierdzono także celowość stosowania indukowanej hipotermii jako czynnika chroniącego ośrodkowy układ nerwowy przed niedotlenieniem, zwłaszcza podczas operacji z zatrzymaniem krążenia [7,88]. W 1960 r. hipotermię głęboką połączoną z  zatrzymaniem krążenia wprowadzono do praktyki klinicznej [64]. Hipotermia stała się wkrótce metodą powszechnie stosowaną, szczególnie podczas zabiegów kardiochirurgicznych prowadzonych z zastosowaniem krążenia pozaustrojowego. Okazało się jednak, że w przebiegu hipotermii, zwłaszcza głębokiej (około 15°C), występują powikłania neurologiczne, np. choreoatetoza, a także zaburzenia w gospodarce tłuszczowej i węglowodanowej, których następstwem bywało obserwowane już w latach pięćdziesiątych przez Knockera, a później przez Browna, tak znaczne nasilenie infiltracji narządów wewnętrznych przez lipidy, że prowadziło to do śmierci organizmu [22,48,86]. Jak wykazały badania eksperymentalne, narządami najbardziej narażonymi na infiltrację były narządy aktywnie wychwytujące lipidy – serce, wątroba, nerki i nadnercza. Zmiany w ich obrębie pojawiały się nawet po stosunkowo krótko trwającej hipotermii (2,5 godziny w temperaturze 25-27°C). Powikłania będące skutkiem schładzania organizmu spowodowały, że po początkowym okresie entuzjazmu, w latach późniejszych zainteresowanie hipotermią jako metodą leczniczą się zmniejszyło [64]. Ponowny wzrost zainteresowania hipotermią przypada na lata 80 ubiegłego wieku i wiąże się głównie z rozwojem transplantologii. Wiele ośrodków prowadziło wówczas badania nad możliwościami przechowywania narządów pobranych w celu dokonania przeszczepu [77,97]. Obecnie obniżanie temperatury ciała jest zamierzonym działaniem terapeutycznym podejmowanym w określonych stanach klinicznych, najczęściej kardiologicznych i neurologicznych. Wykazano, że hipotermia zwiększa stężenie neurotrofin, w tym czynnika neurotropowego pochodzenia mózgowego (brain-derived neurotrophic factor, BDNF) i nasila angiogenezę w obszarach niedokrwienia, ogranicza także zjawisko ekscytotoksycznego działania glutaminianu i innych pobudzających neuroprzekaźników, będące wynikiem ich nadmiernego uwalnianiania w  stanach patologicznych ośrodkowego układu nerwowego [40,75,76,112,113]. W  warunkach hipotermii dochodzi również do ograniczenia procesów apoptozy: hamowania proapoptotycznych komórkowych szlaków sygnałowych indukowanych przez TNF-α (tumor necrosis factor-α) i  kaspazy, modulowania ścieżek sygnalizacyjnych kinaz MAP (mitogen-activated protein kinases, MAPK), odgrywających istotną rolę w regulacji programowanej śmierci komórki, obniżania poziomu i aktywności białek inicjujących apoptozę: białka p53 – aktywatora genów apoptozy, kalpain, katepsyn, granzymów, czynnika indukującego apoptozę (apoptosis inducing factor, AIF) oraz kinazy białkowej C-delta, przy jednoczesnym zwiększaniu aktywności czynników antyapoptotycznych: kinazy białkowej C-epsilon, serynowo–treoninowej kinazy Akt, a  także białka Bcl-2 [30,41, 45,57,91,95,96,116,117,118]. Hipotermia wpływa również normalizująco na zaburzone w warunkach niedokrwienia procesy metaboliczne: obniża stężenie powstających w wyniku metabolizmu beztlenowego mleczanów, zmniejszając nasilenie kwasicy komórkowej, usprawnia przemiany i jednocześnie utrzymuje pulę glukozy w  mózgu, ogranicza wydzielanie wolnych rodników w  uszkodzonych neuronach, zmniejsza wytwarzanie prozapalnych cytokin (TNF-α, IL-6), redukuje również dysfunkcję śródbłonka naczyń i stabilizuje barierę krew- -mózg, zapobiegając niedokrwiennemu uszkodzeniu tkanek i narządów [16,38,42,47,114]. Hipotermia terapeutyczna jest jedną z ważnych metod neuroochronnych stosowanych obecnie w przypadkach zatrzymania akcji serca, urazu czaszkowo-mózgowego, uszkodzenia rdzenia kręgowego, udaru mózgu, encefalopatii niedotlenieniowo-niedokrwiennej noworodków, a  także ostrej niewydolność wątroby [24,26,51,53,74,102].

Przypisy

• 1. Alcami A., Smith G.L.: A mechanism for inhibition of fever bya virus. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1996; 93: 11029-11034
  Google Scholar
• 2. Anzai T., Turner M.D., Gibson W.H., Neely W.A.: Blood flow distributionin dogs during hypothermia and posthypothermia. Am.J. Physiol., 1978; 234: H706-H710
  Google Scholar
• 3. Bacher A., Illievich U.M., Fitzgerald R., Ihra G., Spiss C.K.: Changesin oxygenation variables during progressive hypothermia in anesthetizedpatients. J. Neurosurg. Anesthesiol., 1997; 9: 205-210
  Google Scholar
• 4. Bader M.K., Rovzar M., Baumgartner L., Winokur R., Cline J.,Schiffman G.: Keeping cool: a case for hypothermia after cardiopulmonaryresuscitation. Am. J. Crit. Care, 2007; 16: 631-635
  Google Scholar
• 5. Basilico L., Parenti M., Fumagalli A., Parolaro D., Giagnoni G.:Cholera toxin effects on body temperature changes induced by morphine.Pharmacol. Biochem. Behav., 1997; 56: 499-505
  Google Scholar
• 6. Beebe R., Myers J.: Professional paramedic: trauma care & EMSoperations (Vol. III). Delmar, Cengage Learning, New York, 2012
  Google Scholar
• 7. Biegelow W.G., Callaghan J.C., Hopps J.A.: General hypothermiafor experimental intracardiac surgery. Ann. Surg., 1950; 132: 531-539
  Google Scholar
• 8. Biegelow W.G., Lindsay W.K., Harrison R.C., Gordon R.A., GreenwoodW.F.: Oxygen transport and utilization in dogs at low bodytemperatures. Am. J. Physiol., 1950; 160: 125-137
  Google Scholar
• 9. Brauchi S., Orta G., Salazar M., Rosenmann E., Latorre R.: A hotsensingcold receptor: C-terminal domain determines thermosensationin transient receptor potential channels. J. Neurosci., 2006;26: 4835-4840
  Google Scholar
• 10. Broman M., Källskog O.: The effects of hypothermia on renalfunction and haemodynamics in the rat. Acta Physiol. Scand., 1995;153: 179-184
  Google Scholar
• 11. Buggy D.J., Crossley A.W.: Thermoregulation, mild perioperativehypothermia and post-anaesthetics shivering. Br. J. Anaesth.,2000; 84: 615-628
  Google Scholar
• 12. Campbell I.: Body temperature and its regulation. Anaesth. Int.Care Med., 2008; 9: 259-263
  Google Scholar
• 13. Cannon B., Nedergaard J.: Nonshivering thermogenesis andits adequate measurement in metabolic studies. J. Exp. Biol., 2011;214: 242-253
  Google Scholar
• 14. Caspani O., Heppenstall P.A.: TRPA1 and cold transduction: anunresolved issue? J. Gen. Physiol., 2009; 133: 245-249
  Google Scholar
• 15. Charkoudian N.: Mechanisms and modifiers of reflex inducedcutaneous vasodilation and vasoconstriction in humans. J. Appl.Physiol., 2010; 109: 1221-1228
  Google Scholar
• 16. Chi O.Z., Liu X., Weiss H.R.: Effects of mild hypothermia onblood-brain barrier disruption during isoflurane or pentobarbitalanesthesia. Anesthesiology, 2001; 95: 933-938
  Google Scholar
• 17. Chung M.K., Caterina M.J.: TRP channel knockout mice lose theircool. Neuron, 2007; 54: 345-347
  Google Scholar
• 18. Connolly E., Worthley L.I.: Induced and accidental hypothermia.Crit. Care Resusc., 2000; 2: 22-29
  Google Scholar
• 19. Cueni-Villoz N., Devigili A., Delodder F., Cianferoni S., Feihl F.,Rossetti A.O., Eggimann P., Vincent J.L., Taccone F.S., Oddo M.: Increasedblood glucose variability during therapeutic hypothermiaand outcome after cardiac arrest. Crit. Care Med., 2011; 39: 2225-2231
  Google Scholar
• 20. Danzl D.: Accidental hypothermia. W: Wilderness medicine,5th ed., red.: P. Auerbach. Mosby Elsevier, St. Louis 2007, 125-160
  Google Scholar
• 21. De Tanti A., Gasperini G., Rossini M.: Paroxysmal episodic hypothalamicinstability with hypothermia after traumatic brain injury.Brain Injury, 2005; 19: 1277-1283
  Google Scholar
• 22. DeLeon S.Y., Thomas C., Roughneen P.T., King N., Lehne R., DeLeonA.M., Walenga J., Pifarre R.: Experimental evidence of cerebralinujury from profound hypothermia during cardiopulmonary bypass.Pediatr. Cardiol., 1998; 19: 398-403
  Google Scholar
• 23. Díaz M., Becker D.E.: Thermoregulation: physiological and clinicalconsiderations during sedation and general anesthesia. Anesth.Prog., 2010; 57: 25-33
  Google Scholar
• 24. Dietrich W.D., Bramlett H.M.: The evidence for hypothermiaas a neuroprotectant in traumatic brain jnjury. Neurotherapeutics,2010; 7: 43-50
  Google Scholar
• 25. Erecinska M., Thoresen M., Silver I.A.: Effects of hypothermia onenergy metabolism in Mammalian central nervous system. J. Cereb.Blood Flow Metab., 2003; 23: 513-530
  Google Scholar
• 26. Faridar A., Bershad E.M., Emiru T., Iaizzo P., Suarez J., DivaniA.A.: Therapeutic hypothermia in stroke and traumatic brain injury.Front. Neurol., 2011; 2: 80
  Google Scholar
• 27. Fay T.: Observation on prolonged human refrigeration. N.Y. StateJ. Med., 1940; 15: 1351-1354
  Google Scholar
• 28. Fay T.: Observations on generalized refrigeration in cases ofsevere cerebral trauma. Assoc. Res. Nerv. Ment. Dis. Proc., 1943;24: 611-619
  Google Scholar
• 29. Frappell P.: Hypothermia and physiological control: the respiratorysystem. Clin. Exp. Pharmacol. Physiol., 1998; 25: 159-164
  Google Scholar
• 30. Frink M., Flohé S., van Griensven M., Mommsen P., Hildebrand F.:Facts and fiction: the impact of hypothermia on molecular mechanismsfollowing major challenge. Mediators Inflamm., 2012; 2012:762840
  Google Scholar
• 31. Froehler M.T., Geocadin R.G.: Hypothermia for neuroprotectionafter cardiac arrest: mechanisms, clinical trials and patient care. J.Neurol. Sci., 2007; 261: 118-126
  Google Scholar
• 32. Gagge A.P., Fobelets A.P., Berglund L.G.: A standard predictiveindex of human response to the thermal environment. ASHRAETrans., 1986; 92: 709-731
  Google Scholar
• 33. Gautier H., Gaudy J.H.: Ventilatory recovery from hypothermiain anesthetized cats. Respir. Physiol., 1986; 64: 329-337
  Google Scholar
• 34. Giraud R., Siegenthaler N., Bendjelid K.: Cardiac index duringtherapeutic hypothermia: which target value is optimal? Crit. Care,2013; 17: 214
  Google Scholar
• 35. Hildebrand F., Giannoudis P.V., van Griensven M., Chawda M.,Pape H.C.: Pathophysiologic changes and effects of hypothermia on outcome in elective surgery and trauma patients. Am. J. Surg.,2004; 187: 363-371
  Google Scholar
• 36. Hirvonen J., Huttunen P.: Hypothermia markers: serum, urineand adrenal gland catecholamines in hypothermic rats given ethanol.Forensic Sci. Int., 1995; 72: 125-133
  Google Scholar
• 37. Hodges G.J., Johnson J.M.: Adrenergic control of the human cutaneouscirculation. Appl. Physiol. Nutr. Metab., 2009; 34: 829-839
  Google Scholar
• 38. Horiguchi T., Shimizu K., Ogino M., Suga S., Inamasu J., KawaseT.: Postischemic hypothermia inhibits the generation of hydroxylradical following transient forebrain ischemia in rats. J. Neurotrauma,2003; 20: 511-520
  Google Scholar
• 39. Horosz B., Malec-Milewska M.: Niezamierzona śródoperacyjnahipotermia. Anest. Int. Ter., 2013; 45: 41-47
  Google Scholar
• 40. Huang X.C., Xu W., Jiang, J.Y.: Effect of resuscitation after selectivecerebral ultraprofound hypothermia on expressions of nervegrowth factor and glial cell line-derived neurotrophic factor in thebrain of monkey. Neurosci. Bull., 2008; 24: 150-154
  Google Scholar
• 41. Ji X., Luo Y., Ling F., Stetler R.A., Lan J., Cao G., Chen J.: Mild hypothermiadiminishes oxidative DNA damage and pro-death signalingevents after cerebral ischemia: a mechanism for neuroprotection.Front. Biosci., 2007; 12: 1737-1747
  Google Scholar
• 42. Jiang J.Y., Liang Y.M., Luo Q.Z., Zhu C.: Effect of mild hypothermiaon brain dialysate lactate after fluid percussion brain injury inrodents. Neurosurgery, 2004; 54: 713-717
  Google Scholar
• 43. Joachimsson P.O., Nyström S.O., Tyden H.: Postoperative ventilatoryand circulatory effects of heating after aort coronary bypasssurgery. Postoperative external heat supply. Acta Anaesthesiol.Scand., 1987; 31: 532-542
  Google Scholar
• 44. Kempainen R.R., Brunette D.D.: The evaluation and managementof accidental hypothermia. Resp. Care, 2004; 49: 192-205
  Google Scholar
• 45. Khar A., Pardhasaradhi B.V., Ali A.M., Kumari A.L.: Protectionconferred by Bcl-2 expression involves reduced oxidative stressand increased glutathione production during hypothermia-inducedapoptosis in AK-5 tumor cells. Free Radic. Biol. Med., 2003; 35: 949-957
  Google Scholar
• 46. Khasawneh F.A., Thomas A., Thomas S.: Accidental hypothermia.Hosp. Physician, 2006; 42: 16-21
  Google Scholar
• 47. Kimura T., Sako K., Tanaka K., Kusakabe M., Tanaka T., Nakada T.:Effect of mild hypothermia on energy state recovery following transientforebrain ischemia in the gerbil. Exp. Brain Res., 2002; 145: 83-90
  Google Scholar
• 48. Knocker P.: Effects of experimental hypothermia on vital organs.Lancet, 1955; 269: 837-840
  Google Scholar
• 49. Kourosh Arami M., Khamenei S., Zarghami N., Vahabian M.: Theeffect of moderate hypothermia on renin-angiotensin-aldosteronesystem in male rats. Int. J. Endocrinol. Metab., 2005; 3: 111-115
  Google Scholar
• 50. Kurz A.: Thermal care in the perioperative period. Best Pract.Res. Clin. Anaesthesiol., 2008; 22: 39-62
  Google Scholar
• 51. Kwon B.K,, Mann C., Sohn H.M., Hilibrand A.S., Phillips F.M.,Wang J.C., Fehlings M.G.: Hypothermia for spinal cord injury. SpineJ., 2008; 8: 859-874
  Google Scholar
• 52. Latorre R., Brauchi S., Madrid R., Orio P.: A cool channel in coldtransduction. Physiology, 2011; 26: 273-285
  Google Scholar
• 53. Lay C., Badjatia N.: Therapeutic hypothermia after cardiac arrest.Curr. Atheroscler. Rep., 2010; 12: 336-342
  Google Scholar
• 54. Lenhardt R.: The effect of anesthesia on body temperature control.Front. Biosci. (Schol. Ed.), 2010; 2: 1145-1154
  Google Scholar
• 55. Lenhardt R., Negishi C., Sessler D.I.: Perioperative fever. ActaAnaesthesiol. Scand. Suppl., 1997; 111: 325-328
  Google Scholar
• 56. Leppäluoto J.: Hormones and cold: integration of endocrinology,morphology, physiology and behaviour. W: Physiology and maintenance, t.3, red.: O.O.P. Hänninen, M. Atalay. Eolss Publishers, Oxford2009, 119-131
  Google Scholar
• 57. Liu L., Kim J.Y., Koike M.A., Yoon Y.J., Tang X.N., Ma H., Lee H.,Steinberg G.K., Lee J.E., Yenari M.A.: FasL shedding is reduced by hypothermiain experimental stroke. J. Neurochem., 2008; 106: 541-550
  Google Scholar
• 58. London M.J., Sybert P.E., Mangano D.T., Fisher D.M., BaintonC.R., Hickey R.F.: Surface-induced hypothermia: effects on coronaryblood flow autoregulation and vascular reserve. J. Surg. Res.,1988; 45: 481-495
  Google Scholar
• 59. Long W.B. 3rd, Edlich R.F., Winters K.L., Britt L.D.: Cold injuries.J. Long Term Eff. Med. Implants., 2005; 15: 67-78
  Google Scholar
• 60. Lu S.H., Leasure A.R., Dai Y.T.: A systematic review of body temperaturevariations in older people. J. Clin. Nurs., 2010; 19: 4-16
  Google Scholar
• 61. Luscombe M., Andrzejowski J.C.: Clinical applications of inducedhypothermia. Contin. Educ. Anaesth. Crit. Care Pain, 2006; 6: 23-27
  Google Scholar
• 62. Makinen T.M.: Different types of cold adaptation in humans.Front. Biosci. (Schol. Ed.)., 2010; 2: 1047-1067
  Google Scholar
• 63. Mallet M.L.: Pathophysiology of accidental hypothermia. QJM,2002; 95: 775-785
  Google Scholar
• 64. Marion W.D., Leonov Y., Ginsberg M., Katz L.M., Kochanek P.M.,Lechleuthner A., Nemoto E.M., Obrist W., Safar P., Sterz F., TishermanS.A., White R.J., Xiao F., Zar H.: Resuscitative hypothermia. Crit.Care Med., 1996; 24, Suppl. 2: 81S-89S
  Google Scholar
• 65. Mathias C.J.: Autonomic diseases: clinical features and laboratoryevaluation. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry, 2003; 74, Suppl. 3: iii31-iii41
  Google Scholar
• 66. Matuszek M., Szreder Z., Korolkiewicz Z.: Effects of prazosin onmetabolism and body temperature in normothermic rabbits. Pol. J.Pharmacol., 1986; 38: 417-423
  Google Scholar
• 67. McKemy D.D.: The molecular and cellular basis of cold sensation.ACS Chem. Neurosci., 2013; 4: 238-247
  Google Scholar
• 68. Miller K.K., Grinspoon S.K., Ciampa J., Hier J., Herzog D., KlibanskiA.: Medical findings in outpatients with anorexia nervosa. Arch.Intern. Med., 2005; 165: 561-566
  Google Scholar
• 69. Mirzoyev S.A., McLeod C.J., Bunch T.J., Bell M.R., White R.D.: Hypokalemiaduring the cooling phase of therapeutic hypothermia andits impact on arrhythmogenesis. Resuscitation, 2010; 81: 1632–1636
  Google Scholar
• 70. Mizobe T., Nakajima Y., Sunaguchi M., Ueno H., Sessler D.I.:Clonidine produces a dose-dependent impairment of baroreflexmediatedthermoregulatory responses to positive end-expiratorypressure in anaesthetized humans. Br. J. Anaesth., 2005; 94: 536-541
  Google Scholar
• 71. Moss J.: Accidental severe hypothermia. Surg. Gynecol. Obstet.,1986; 162: 501-513
  Google Scholar
• 72. Motamed S., Klubien K., Edwardes M., Mazza L., Carli F.: Metabolicchanges during recovery in normothermic versus hypothermicpateints undergoing surgery and receiving general anesthesia andepidural local anesthetic agents. Anesthesiology, 1998; 88: 1211-1218
  Google Scholar
• 73. Mulcahy A., Watts M.: Accidental hypothermia: an evidencebasedapproach. Emerg. Med. Pract., 2009; 11: 1-24
  Google Scholar
• 74. Nowacka-Gotowiec M., Dunin-Wąsowicz D.: Zastosowanie hipotermiileczniczej w encefalopatii niedotlenieniowo-niedokrwiennejnoworodków. Neurol. Dziec., 2012; 21: 11-17
  Google Scholar
• 75. Okuda C., Saito A., Miyazaki M., Kuriyama K.: Alteration of theturnover of dopamine and 5-hydroxytryptamine in rat brain associatedwith hypothermia. Pharmacol. Biochem. Behav., 1986; 24: 79-83
  Google Scholar
• 76. Ooboshi H., Ibayashi S., Takano K., Sadoshima S., Kondo A., UchimuraH., Fujishima M.: Hypothermia inhibits ischemia-induced effluxof amino acids and neuronal damage in the hippocampus ofaged rats. Brain Res., 2000; 884: 23-30
  Google Scholar
• 77. Palombo J.D., Hirschberg Y., Pomposelli J.J., Blackburn G.L., ZeiselS.H., Bistrian B.R.: Decreased loss of liver adenosine triphosphate during hypothermic preservation in rats pretreated with glucose:implications for organ donor management. Gastroenterology, 1988;95: 1043-1049
  Google Scholar
• 78. Polderman K.H.: Application of therapeutic hypothermia in theintensive care unit. Opportunities and pitfalls of a promising treatmentmodality-Part 2: Practical aspects and side effects. IntensiveCare Med., 2004; 30: 757-769
  Google Scholar
• 79. Polderman K.H.: Mechanisms of action, physiological effects,andcomplications of hypothermia. Crit. Care Med., 2009; 37: S186-S202
  Google Scholar
• 80. Polderman K.H., Herold I.: Therapeutic hypothermia and controllednormothermia in the intensive care unit: practical considerations,side effects, and cooling methods. Crit. Care Med., 2009;37: 1101-1120
  Google Scholar
• 81. Popovic V., Popovic P.: Hypothermia in biology and medicine.Grune & Stratton Inc., New York 1974
  Google Scholar
• 82. Putzu M., Casati A., Berti M., Pagliarini G., Fanelli G.: Clinicalcomplications, monitoring and management of perioperative mildhypothermia: anesthesiological features. Acta Biomed., 2007; 78:163-169
  Google Scholar
• 83. Ramaker A.J., Meyer P., van der Meer J., Struys M.M., Lisman T.,van Oeveren W., Hendriks H.G.: Effects of acidosis, alkalosis, hyperthermiaand hypothermia on haemostasis: results of point-of-caretesting with the thromboelastography analyser. Blood Coagul. Fibrinolysis,2009; 20: 436-439
  Google Scholar
• 84. Reynolds B.R., Forsythe R.M., Harbrecht B.G., Cuschieri J., MineiJ.P., Maier R.V., Moore E.E., Billiar E.E., Peitzman A.B., Sperry J.L.:Hypothermia in massive transfusion: have we been paying enoughattention to it? J. Trauma Acute Care Surg., 2012; 73: 486-491
  Google Scholar
• 85. Reynolds L., Beckmann J., Kurz A.: Perioperative complicationsof hypothermia. Best Pract. Res. Clin. Anaesthesiol., 2008; 22: 645-657
  Google Scholar
• 86. Rheinlander H.F., Wallace H.W.: The effect of coronary arteryperfusion on myocardial metabolism during hypothermic cardiacarrest. Surgery, 1962; 52: 47-54
  Google Scholar
• 87. Ririe D.G., Butterworth J.F., Hines M., Hammon J.W.Jr, ZalogaG.P.: Effects of cardiopulmonary bypass and deep hypothermic circulatoryarrest on thyroid axis during and after repair of congenitalheart defects: preservation by deep hypothermia? Anesth. Analg.,1998; 87: 543-548
  Google Scholar
• 88. Rosomoff H.L.: Protective effects of hpothermia against pathologicalprocesses of the nervous system. Ann. N. Y. Acad. Sci.,1959; 80: 475-486
  Google Scholar
• 89. Schaller B., Graf R.: Hypothermia and stroke: the pathophysiologicalbackground. Pathophysiology, 2003; 10: 7-35
  Google Scholar
• 90. Schaller M.D.: La clinique de L’hypothermie. Rev. Med. SuisseRom., 1990; 110: 671-675
  Google Scholar
• 91. Schmitt K.R., Diestel A., Lehnardt S., Schwartlander R., LangeP.E., Berger F., Ullrich O., Abdul-Khaliq H.: Hypothermia suppressesinflammation via ERK signaling pathway in stimulated microglialcells. J. Neuroimmunol., 2007; 189: 7-16
  Google Scholar
• 92. Seiyama A., Kosaka H., Maeda N., Shiga T.: Effect of hypothermiaon skeletal muscle metabolism in perfused rat hindlimb. Cryobiology,1996; 33: 338-346
  Google Scholar
• 93. Sessler D.I.: Perioperative thermoregulation. W: Geriatric Anesthesiology,2nd ed., red.: J. Silverstein, A. Rooke, J.G. Reves, C.H.McLeskey. Williams & Wilkins, Baltimore 2008, 107-122
  Google Scholar
• 94. Sessler D.I.: Temperature monitoring and perioperative thermoregulation.Anesthesiology, 2008; 109: 318-338
  Google Scholar
• 95. Shimohata T., Zhao H., Steinberg G.K.: εPKC may contribute tothe protective effect of hypothermia in a rat focal cerebral ischemiamodel. Stroke, 2007; 38: 375-380
  Google Scholar
• 96. Shimohata T., Zhao H., Sung J.H., Sun G., Mochly-Rosen D., SteinbergG.K.: Suppression of δPKC activation after focal cerebral ischemia contributes to the protective effect of hypothermia. J. Cereb.Blood Flow Metab., 2007; 27: 1463-1475
  Google Scholar
• 97. Shragge B.W., Digerness S.B., Blackstone E.H.: Complete recoveryof the heart following exposure to profound hypothermia. J. Thorac.Cardiovasc. Surg., 1981; 81: 455-458
  Google Scholar
• 98. Singer A.J., Taira B.R., Thode H.C. Jr, McCormack J.E., ShapiroM., Aydin A., Lee C.: The association between hypothermia, prehospitalcooling, and mortality in burn victims. Acad. Emerg. Med.,2010; 17: 456-459
  Google Scholar
• 99. Soar J., Perkins G.D., Abbas G., Alfonzo A., Barelli A., BierensJ.J.L.M., Brugger H., Deakin C.D., Dunning J., Georgiou M., HandleyA.J., Lockey D.J., Paal P., Sandroni C., Thies K.C., Zideman D.A., NolanJ.P.: European Resuscitation Council Guidelines for Resuscitation 2010 Section 8. Cardiac arrest in special circumstances: Electrolyteabnormalities, poisoning, drowning, accidental hypothermia, hyperthermia,asthma, anaphylaxis, cardiac surgery, trauma, pregnancy,electrocution. Resuscitation, 2010, 81:1400-1433
  Google Scholar
• 100. Sokabe T., Tominaga M.: Molecular mechanisms underlyingthermosensation in mammals. Brain Nerve, 2009; 61: 867-873
  Google Scholar
• 101. Stratton R.J., Green C.J., Elia M.: Disease-related malnutrition:an evidence-based approach to treatment. CABI Publishing, Wallingford2003
  Google Scholar
• 102. Stravitz R.T., Larsen F.S.: Therapeutic hypothermia for acuteliver failure. Crit. Care Med., 2009; 37: S258-S264
  Google Scholar
• 103. Su J.Y., Amory D.W., Sands M.P., Mohri H.: Effects of circulatoryarrest and rewarming on regional blood flow during surface-inducedhypothermia. Am. Heart J., 1980; 100: 332-340
  Google Scholar
• 104. Takeuchi K., Suzuki K., Araki H., Mizoguchi H., Sugamoto S.,Umdeda M.: Roles of endogenous prostaglandins and nitric oxidein gastroduodenal ulcerogenic responses induced in rats by hypothermicstress. J. Physiol. Paris, 1999; 93: 423-431
  Google Scholar
• 105. Torossian A.: Thermal management during anaesthesia andthermoregulation standards for the preventation of inadvertentperioperative hypothermia. Best Pract. Res. Clin. Anaesthesiol.,2008; 22: 659-668
  Google Scholar
• 106. Tran C., Gariani K., Herrmann F.R., Juan L., Philippe J.,Rutschmann O.T., Vischer U.M.: Hypothermia is a frequent sign ofsevere hypoglycaemia in patients with diabetes. Diabetes Metab.,2012; 38: 370-372
  Google Scholar
• 107. Tveita T., Mortensen E., Hevroy O., Refsum H., Ytrehus K.: Experimentalhypothermia: effects of core cooling and rewarming onhymodynamics, coronary blood flow and myocardial metabolism indogs. Anesth. Analg., 1994; 79: 212-218
  Google Scholar
• 108. Tveita T., Ytrechus K., Skandfer M., Oian P., Helset E., Myhre E.S.,Larsen T.S.: Changes in blood flow distribution and capillary function afterdeep hypothermia in rat. Can. J. Physiol. Pharmacol., 1996; 74: 376-381
  Google Scholar
• 109. Unger R.H., Orci L.: Physiology and pathophysiology of glucagon.Physiol. Rev., 1976; 56: 778-786
  Google Scholar
• 110. Van den Hoek T.L., Morrison L.J., Shuster M., Donnino M., SinzE., Lavonas E.J., Jeejeebhoy F.M., Gabrielli A.: 2010 American Heart AssociationGuidelines for Cardiopulmonary Resuscitation and EmergencyCardiovascular Care. Part 12: Cardiac arrest in special situations.Circulation, 2010, 122: S829-S861
  Google Scholar
• 111. Van Marum R.J., Wegewijs M.A., Loonen A.J., Beers E.: Hypothermiafollowing antipsychotic drug use. Eur. J. Clin. Pharmacol.,2007; 63: 627-631
  Google Scholar
• 112. Vosler P.S., Logue E.S., Repine M.J., Callaway C.W.: Delayed hypothermiapreferentially increases expression of brain-derived neurotrophicfactor exon III in rat hippocampus after asphyxial cardiacarrest. Brain Res. Mol. Brain Res., 2005; 135: 21-29
  Google Scholar
• 113. Xie Y.C., Li C.Y., Li T., Nie D.Y., Ye, F.: Effect of mild hypothermiaon angiogenesis in rats with focal cerebral ischemia. Neurosci.Lett., 2007; 422: 87-90
  Google Scholar
• 114. Xiong M., Yang Y., Chen G.Q., Zhou W.H.: Post-ischemic hypothermiafor 24h in P7 rats rescues hippocampal neuron: associationwith decreased astrocyte activation and inflammatory cytokine expression.Brain Res. Bull., 2009; 79: 351-357
  Google Scholar
• 115. Yamashita K., Suganuma K., Funase Y., Yamauchi K., Aizawa T.:Elevation of thyrotropin upon accidental hypothermia in an elderlyman. Thyroid, 2012; 22: 1291-1293
  Google Scholar
• 116. Yang D., Guo S., Zhang T., Li H.: Hypothermia attenuates ischemia/reperfusion-inducedendothelial cell apoptosis via alterationsin apoptotic pathways and JNK signaling. FEBS Lett., 2009;583: 2500-2506
  Google Scholar
• 117. Zhao H., Shimohata T., Wang J.Q., Sun G., Schaal D.W., SapolskyR.M., Steinberg G.K.: Akt contributes to neuroprotection by hypothermiaagainst cerebral ischemia in rats. J. Neurosci., 2005; 25:9794-9806
  Google Scholar
• 118. Zhao H., Wang J.Q., Shimohata T., Sun G., Yenari M.A., SapolskyR.M., Steinberg G.K.: Conditions of protection by hypothermia andeffects on apoptotic pathways in a rat model of permanent middlecerebral artery occlusion. J. Neurosurg., 2007; 107: 636-641
  Google Scholar

Pełna treść artykułu