Abstrakt

Konopie siewne (Cannabis sativa) były wykorzystywane przez człowieka od czasów neolitycznych. Stosowano je m.in. do produkcji włókien i lin, jako substancje rekreacyjne oraz jako doskonały środek leczniczy. Wyizolowanie i opisanie struktury jednej z głównych substancji czynnych konopi – Δ9-tetrahydrokannabinolu oraz odkrycie receptorów CB1 i CB2 wiążących kannabinoidy, stało się podstawą w badaniach nad możliwością zastosowania Cannabis sativa oraz produktów powstałych na ich bazie jako leków we współczesnej medycynie. Wiele prac naukowych wskazuje na potencjalne wykorzystanie kannabinoidów do walki z nowotworami. Doświadczenia prowadzone in vitro na liniach komórkowych, jak również in vivo na modelach zwierzęcych wykazują, że fitokannabinoidy, endokannabinoidy oraz kannabinoidy syntetyczne i ich analogi mogą zahamować wzrost wielu typów nowotworów, wywierając na komórki neoplastyczne efekt cytostatyczny i/lub cytotoksyczny oraz wpływając ujemnie na proces angiogenezy i zdolność komórek guza do metastazy. Głównym mechanizmem molekularnym prowadzącym do zahamowania proliferacji komórek nowotworowych przez kannabinoidy jest apoptoza. Badania wykazały jednak, że proces apoptozy w komórkach poddanych działaniu kannabinoidów jest następstwem indukcji stresu retikulum endoplazmatycznego i autofagii. Ponieważ pojawiły się doniesienia, że w zależności od kontekstu komórkowego oraz dawki, kannabinoidy mogą wzmacniać proliferację komórek nowotworowych w wyniku supresji układu immunologicznego lub przez aktywację czynników mitogennych, istnieje konieczność dokładniejszego zbadania szlaków molekularnych, które modyfikują i poprzez które wywierają określony wpływ na komórki nowotworowe, aby możliwe było opracowanie na ich bazie bezpiecznych dla pacjentów leków.

Wstęp

Konopie siewne (Cannabis sativa) są rośliną uprawną, szeroko rozpowszechnioną na całym świecie. Od wieków wykorzystywano je do produkcji, m.in. włókien i lin. Od czasów neolitycznych, konopi oraz wszelkich przetworów przygotowywanych na ich bazie, używano również w celach leczniczych i – ze względu na pozytywny wpływ na nastrój i percepcję świata – rekreacyjnych. Istnieją świadectwa potwierdzające, że konopie były popularnym medykamentem w starożytnych Chinach już od około 2900 r. p.n.e., wykorzystywanym w leczeniu bólów reumatycznych, zaparć, malarii, chorób żeń- skiego układu rozrodczego i wielu innych schorzeń [50]. W Indiach od około 1000 r. p.n.e. rośliny znalazły zastosowanie zarówno medyczne, jak i religijne. Stosowano je m.in. jako środki przeciwbólowe, przeciwdrgawkowe, nasenne, uspokajające, znieczulające, przeciwzapalne, czy przeciwpasożytnicze. W XIX w., w wyniku badań Williama B. O’Shoughnessy – irlandzkiego lekarza oraz Jacquesa Josepha Moreau – francuskiego psychiatry, wprowadzono konopie do medycyny zachodniej. Na przełomie XIX i XX w., zgodnie z zaleceniami Farmakopei Brytyjskiej, a następnie Farmakopei Stanów Zjednoczonych, stosowano ekstrakt z marihuany jako środek uspokajający, nasenny i przeciwdrgawkowy. Na skutek restrykcyjnych przepisów zakazujących hodowli, posiadania i konsumpcji konopi, a także w wyniku zmiennego składu preparatów roślinnych, krótkiego okresu trwałości oraz nieprzewidywalności relacji dawka‑efekt, marihuanę usunięto w 1932 r. z Farmakopei Brytyjskiej, a w 1941 r. z Farmakopei Stanów Zjednoczonych [1,44,78].

Dotychczas opisano ponad 100 związków zwanych kannabinoidami uzyskanych z Cannabis sativa. Proporcje mię- dzy zawartością poszczególnych substancji są zmienne i zależą od gleby, czynników klimatycznych i odmian rośliny. Jednym z najważniejszych i najlepiej zbadanych (również pod kątem możliwości wykorzystania w medycynie) związków aktywnych konopi jest psychoaktywny Δ9 ‑tetrahydrokannabinol (THC), wyizolowany w czystej postaci w 1964 r. przez Gaoniego i wsp. [20] z Hebrajskiego Uniwersytetu w Jerozolimie  [23,56]. Ważnymi z terapeutycznego punktu widzenia, ale niewykazują- cymi aktywności psychoaktywnych kannabinoidami są natomiast: Δ9 ‑tetrahydrokannabiwaryna, kannabidiol (CBD), kannabidiwaryna, czy kannabinol [76].

Sklonowano i opisano u ssaków dwa receptory wiążące kannabinoidy – receptor CB1 oraz CB2. Uważa się, że receptorami kannabinoidów mogą być również: TRPV1 (Transient Receptor Potential cation channel subfamily V member 1) oraz sieroce receptory sprzężone z białkami G – GPR55, GPR119 i GPR18 [3,53]. Receptory CB1 oraz CB2 należą do nadrodziny receptorów związanych z białkami G i wykazują 44% podobieństwo pod wzglę- dem struktury pierwszorzędowej. Białka te różnią się lokalizacją komórkową. Ekspresja receptorów CB1 zachodzi przede wszystkim w centralnym układzie nerwowym, głównie w ośrodkach kontrolujących motorykę (jądra podstawne, móżdżek), pamięć i uczenie się (kora i hipokamp), emocje (ciało migdałowate), postrzeganie zmysłowe (wzgórze) oraz funkcje autonomiczne i endokrynne (podwzgórze, most i rdzeń przedłużony) [75]. Receptory CB1 występują również w zakończeniach nerwów obwodowych oraz na powierzchni adipocytów [13,16], w wątrobie [52], trzustce [15], czy w mię- śniach szkieletowych [11]. Receptory CB2 znajdują się natomiast na powierzchni komórek układu odporno- ściowego – głównie na limfocytach B oraz komórkach NK (natural killers), a także na limfocytach T, monocytach, makrofagach i mastocytach, jak również na neuronach, astrocytach, komórkach mikrogleju i komórkach endotelialnych mózgowych naczyń krwionośnych (cerebro microvascular endothelial cells) [37,60]. Ekspresję CB1 i CB2 obserwuje się ponadto w wielu typach nowotworów wywodzących się z komórek, które nie wydzielają ich w warunkach fizjologicznych [64]. Aktywacja receptorów CB1 i CB2 powoduje zahamowanie cyklazy adenylowej. Receptory CB1 wpływają na regulację kana- łów jonowych – hamują wapniowe, zależne od napięcia kanały typu N oraz P/Q i aktywują kanały potasowe IRK (inwardly rectifying potassium channels). Receptory kannabinoidowe mogą modulować wiele molekularnych szlaków sygnałowych odpowiedzialnych za przeżycie i proliferację komórek, m.in. szlaków kinaz: ERK (extracellular signal‑regulated kinase), MAPK (mitogen‑activated protein kinase), JNK (c‑Jun N‑terminal kinase), (PI3K)/Akt (phosphatidylinositol 3‑kinase), FAK (focal adhesion kinase) oraz ścieżki angażującej ceramid [71]. Badania wykazały, że THC ma aktywność częściowego agonisty o umiarkowanym powinowactwie do receptorów CB1 i CB2. Δ9 ‑tetrahydrokannabiwaryna i kannabinol są odpowiednio słabym antagonistą i agonistą receptorów CB1, o niewielkiej aktywności agonistycznej w stosunku do receptorów CB2. CBD i kannabidiwaryna charakteryzują się bardzo małym powinowactwem do obydwu typów receptorów kannabinoidowych. Mechanizm, w wyniku którego CBD oddziałuje na komórki nie jest w pełni poznany [76].

W komórkach ssaków zidentyfikowano endogenne ligandy receptorów kannabinoidowych, określane jako endokannabinoidy (w odróżnieniu od wytwarzanych przez konopie – fitokannabinoidów). Do głównych endokannabinoidów zalicza się arachidonoiloetanoloamid (AEA), nazywany anandamidem (od sanskryckiego słowa ananda oznaczającego rozkosz, błogostan) oraz 2‑arachidonoglicerol (2‑AG) [36]. Endokannabinoidy wspólnie z receptorami i białkami zaangażowanymi w ich syntezę, transport i degradację tworzą tzw. układ endokannabinoidowy [75].

Kannabinoidy w leczeniu nowotworów

Po raz pierwszy uwagę na przeciwnowotworowe wła- ściwości kannabinoidów zwrócili Munson i wsp.  [47] – w czasie, kiedy receptory kannabinoidowe i endokannabinoidy nie były jeszcze znane. Wykazali, że Δ9 ‑THC, Δ8 ‑THC oraz kannabinol hamują wzrost komó- rek Lewis gruczolakoraka płuc in vitro przeszczepionych myszy [51].

Z roku na rok pojawia się coraz więcej danych wskazujących na możliwość wykorzystania kannabinoidów w leczeniu chorych z nowotworami. Badania prowadzone in vitro na hodowlach komórkowych oraz in vivo na modelach zwierzęcych wykazały, że fitokannabinoidy, endokannabinoidy oraz kannabinoidy syntetyczne i ich analogi mogą hamować wzrost wielu typów nowotworów, działając na komórki neoplastyczne cytostatycznie, cytotoksycznie oraz wpływając na modyfikacje szlaków sygnalizacyjnych, co prowadzi do aktywacji programowanej śmierci komórkowej, inhibicji neoangiogenezy lub zahamowania migracji komórek nowotworowych. Aktywność ta w zależności od rodzaju kannabinoidu i typu nowotworu może być zależna lub niezależna od receptorów CB1 i/lub CB2 [32]. Wrażliwość na kannabinoidy wykazano m.in. w przypadku komórek gluczolakoraka płuc [51], glejaka [47], raka tarczycy [17], raka piersi [39], raka stercza [58], chłoniaka z komórek płaszcza [26], raka trzustki [10], raka okrężnicy [55] i czerniaka [7]. Należy przy tym zaznaczyć, że jak wskazują liczne badania, kannabinoidy są pozbawione działań niepożądanych związanych z innymi chemioterapeutykami, a ponadto działają wybiórczo, ich aktywność antyproliferacyjną stwierdza się przede wszystkim w komórkach transformowanych, a tylko w nieznacznym stopniu w komórkach prawidłowych [75].

Torres i wsp. [69] wykazali, że leczenie skojarzone temozolomidem (czynnik alkilujący, stosowany powszechnie w terapii nowotworów) i THC hamuje wzrost nowotworu u myszy z heteroprzeszczepem ludzkich komó- rek glejaka, w większym stopniu niż stosowanie każdego z tych leków osobno. Działanie supresyjne obserwowano również w guzach opornych na działanie temozolomidu. Jak wykazano, główną rolę w mechanizmie działania tych leków odgrywa aktywacja autofagii. Z badań Torresa i wsp. wynika, że również kombinacja THC i CBD wzmacnia istotnie przeciwnowotworową aktywność THC. Umożliwia to uzyskanie oczekiwanego efektu terapeutycznego już przy mniejszych dawkach THC i może doprowadzić do ograniczenia skutków psychoaktywnych potencjalnej terapii z wykorzystaniem THC  [69]. Wydaje się, że pozostałe fitokannabinoidy w tym m.in. kannabinol, kannabichromen, kannabigerol, Δ9 ‑tetrahydrokannabiwaryna i Δ8 ‑THC oraz wytwarzane przez konopie terpenoidy i flawonoidy mogą również działać synergistycznie i wzmacniać korzystne, a redukować niepożądane skutki THC. Wiele z wymienionych związków ma ogromny potencjał terapeutyczny [59]. Wydaje się więc uzasadnione prowadzenie badań (również klinicznych) z wykorzystaniem nie tylko pojedynczych, oczyszczonych kannabinoidów, ale także bezpośrednio, przetworów Cannabis sativa [72]. Prawdziwym wyzwaniem może być jednak standaryzacja stężenia poszczególnych substancji.

Pierwsze kliniczne badania pilotażowe dotyczące moż- liwości wykorzystania kannabinoidów jako leków przeciwnowotworowych przeprowadzili Guzman i wsp. [27] u dziewięciu pacjentów w terminalnej fazie glejaka wielopostaciowego. Mimo to, że nie uzyskano statystycznie istotnych wyników, niektórzy z dziewięciu pacjentów biorących udział w badaniu, przynajmniej częściowo, odpowiedzieli pozytywnie na terapię THC, co zobrazowano metodą rezonansu magnetycznego. Co ważne, terapia THC nie wywoływała znaczących działań niepożądanych i zmian w parametrach fizycznych, neurologicznych, biochemicznych ani hematologicznych pacjentów [27,73].

Kannabinoidy i nowotwory – mechanizmy molekularne

Indukcja stresu retikulum endoplazmatycznego i autofagii

Retikulum endoplazmatyczne (ER) pełni w komórkach eukariotycznych wiele istotnych funkcji: kontroluje stężenie jonów wapnia, odpowiada za biosyntezę fosfolipidów i cholesterolu, a także za prawidłowe fałdowanie i dojrzewanie białek błonowych oraz białek przeznaczonych na eksport. Białka błonowe i sekrecyjne są syntetyzowane na rybosomach przylegających bezpośrednio do ER i podlegają w świetle siateczki śródplazmatycznej licznym modyfikacjom z udziałem czaperonów (chaperones) i foldaz. Prawidłowo sfałdowane białka wychodzą z ER i w wyniku sekrecji trafiają do miejsc przeznaczenia; procesy zachodzące w ER są ściśle kontrolowane. Opuścić organellum mogą jedynie białka o prawidłowej konformacji. Nieprawidłowo sfałdowane białka są kierowane do proteasomów, gdzie ulegają degradacji. Zaburzenia homeostazy wapniowej, zakażenia wirusowe, stres oksydacyjny, głód lub zmiany potrzeb wydzielniczych komórki mogą upośledzić funkcjonowanie ER i doprowadzić do nagromadzenia w komórce białek o niewłaściwej strukturze przestrzennej. Stres ER aktywuje w komórce konserwatywny szlak sygnalizacyjny – UPR (unfolded protein response) w celu przywrócenia homeostazy. UPR integruje informacje o czasie trwania oraz intensywności bodźców stresowych i uruchamia w komórce szlaki przystosowawcze lub w ostateczności kieruje ją na drogę apoptozy. Innym sposobem na przywrócenie homeostazy przez UPR jest stymulacja degradacji nieprawidłowo sfałdowanych białek w wyniku autofagii lub w procesie ER‑zależnej degradacji białek (ERAD) [19,34,77].

Autofagia (gr. autós – sam, phageín – jeść) jest ważnym procesem katabolicznym uruchamianym w odpowiedzi na stres energetyczny komórki, prowadzącym do generacji związków odżywczych. Odgrywa również istotną rolę w usuwaniu zbędnych, nieprawidłowo sfałdowanych białek lub uszkodzonych organelli komórkowych. Proces autofagii polega na proteolitycznej degradacji komponentów cytoplazmatycznych – białek i organelli w lizosomach. Podczas autofagii składniki mające ulec degradacji zostają otoczone podwójną błoną tworząc tzw. autofagosom. Autofagosom ulega następnie fuzji z lizosomem, tworząc autofagolizosom – strukturę, w której dochodzi do degradacji zawartości z udziałem lizosomalnych hydrolaz (makroautofagia). Niekiedy fragmenty cytoplazmy zostają bezpośrednio otoczone przez błonę lizosomalną (mikroautofagia) lub też białka przeznaczone do degradacji są transportowane do lizosomów z udziałem odpowiednich czaperonów [24,45]. Autofagię uważa się powszechnie za mechanizm przetrwania, jednak w zależności od stanu fizjopatologicznego komórki, może ona w sposób alternatywny lub we współpracy ze szlakiem apoptotycznym doprowadzić do śmierci komórki [46]. W komórkach nowotworowych autofagia odgrywa podwójną rolę. Może pomóc komórkom przezwyciężyć stres związany z początkowymi stadiami rozwoju nowotworu, ale może na nie działać jako supresor wzrostu. Terapie antynowotworowe aktywują często autofagię w komórkach neoplastycznych, co w zależności od czynnika indukującego oraz od typu nowotworu, promuje śmierć komórki lub przeciwnie, jest mechanizmem oporności komórki na stosowane leki [4,21].

Badania z wykorzystaniem kannabinoidów, prowadzone in vitro i na modelach zwierzęcych nowotworów, m.in.: glejaka, raka trzustki, piersi, wątroby i czerniaka wykazały, że jednym z głównych mechanizmów ograniczających wzrost nowotworów przez kannabinoidy jest aktywacja procesu autofagii i indukcja apoptozy w komórkach. Jak wykazano zahamowanie autofagii związkami farmakologicznymi lub pod wpływem modyfikacji genetycznych zapobiega indukowanej kannabinoidami śmierci komórkowej i ogranicza znacznie ich potencjał przeciwnowotworowy, podczas gdy blokada apoptozy chroni komórki przed śmiercią, ale nie przed autofagią indukowaną agonistami receptorów kannabinoidowych. Udało się tym samym wykazać, że apoptoza komórek poddanych działaniu kannabinoidów jest następstwem aktywacji autofagii. Niezbędne wydają się jednak badania, które pozwolą określić mechanizm molekularny łączący te dwa procesy w komórkach poddanych działaniu kannabinoidów [5,62,63,74].

Najwięcej informacji na temat mechanizmu aktywno- ści przeciwnowotworowej kannabinoidów uzyskano w badaniach nad glejakiem. Molekularny mechanizm odpowiedzialny za aktywację autofagii w wyniku stosowania agonistów receptorów kannabinoidowych opiera się na szlaku sygnalizacyjnym związanym ze stresem retikulum endoplazmatycznego. Po związaniu kannabinoidów przez receptory CB1 i/lub CB2 dochodzi do stymulacji syntezy de novo ceramidu, co indukuje stres ER. Aktywacja szlaków odpowiedzi na stres ER prowadzi do wzmożonej fosforylacji białka eIF2α (eukaryotic initiation factor 2) w pozycji Ser51 i wzrostu ekspresji wielu genów, w tym regulowanego stresem białka p8 (NUPR1) i oddziałujących z nim białek ATF4 (activating transcription factor 4), CHOP (C/EBP‑homologous protein) oraz TRB3 (pseudokinase Tribbles homologue 3). Jak zauważono, inhibicja p8 oraz TRB3 zapobiega indukowanej kannabinoidami autofagii oraz śmierci komórkowej, co wskazuje na istotny wpływ tych białek na stres ER i autofagię jako mechanizmów działania kannabinoidów [11,62,63]. Białko TRB3 hamuje aktywność osi Akt/ mTORC1 (mammalian target of rapamycin complex 1) i prowadzi do indukowanej autofagią śmierci komórki. mTORC1 to kompleks białkowy (mTOR, RAPTOR, mLST8 i PRAS40) integrujący sygnały z wielu szlaków molekularnych, odgrywający istotną rolę w syntezie bia- łek, wzroście i proliferacji komórek. W prawidłowych warunkach mTORC1 hamuje aktywność kompleksu ULK1 (Atg13, FIP200, Atg101, korowa kinaza Ser/Thr ULK1) niezbędnego do zainicjowania procesu autofagii. Skutkiem zahamowania mTORC1 w wyniku działania TRB3 jest defosforylacja i tym samym aktywacja kompleksu ULK1, co prowadzi do uruchomienia autofagii – rekrutacji białek Atg i formowania autofagosomów (ryc. 1) [49,62,63].

Vara i wsp. [70] zaobserwowali, że w komórkach raka wątroby THC oraz JWH‑015 – syntetyczny agonista receptorów kannabinoidowych, po związaniu z receptorami CB2, indukują stres ER, nadekspresję TRB3 i inhibicję osi Akt/mTORC1, a ponadto wpływają na aktywację kinazy AMPK. Wykazali również, że inhibicja AMPK wpływa ujemnie na indukowaną kannabinoidami autofagię, podobnie jak to się dzieje w przypadku zahamowania biosyntezy ceramidu lub ekspresji TRB3  [70]. Kinaza białkowa aktywowana AMP (AMPK) jest centralnym przełącznikiem metabolicznym, występującym we wszystkich komórkach eukariotycznych. Odpowiada za regulację równowagi energetycznej zarówno komórki, jak i całego organizmu przez wpływ na metabolizm glukozy i lipidów [67]. AMPK promuje autofagię wpływając pośrednio – z udziałem białka TSC2 lub bezpośrednio – w wyniku fosforylacji białka Raptor na zahamowanie aktywności kompleksu mTORC1 [2,25]. Niedawno prowadzone badania wykazały, że AMPK może regulować proces autofagii również w wyniku bezpośredniego oddziaływania z kompleksem białkowym ULK1 (uncoordinated‑51‑like kinase‑1). W przeciwieństwie do wyciszenia TRB3, knock down AMPK nie zapobiega jednak indukowanej kannabinoidami inhibicji mTORC. Inhibicja TRB3 nie wpływa na stymulację AMPK przez kannabinoidy. Obserwacje Vara i wsp. sugerują, że TRB3 i AMPK są aktywowane przez różne mechanizmy odpowiedzi na kannabinoidy i mogą wspólnie indukować autofagię lub regulować różne stadia tego procesu w komórkach poddanych działaniu kannabinoidów [70].

AMPK występuje jako heterotrimeryczny kompleks zbudowany z podjednostki katalitycznej α oraz podjednostek regulatorowych β i γ. Podjednostka α zawiera klasyczną domenę kinazy Ser/Thr aktywowaną w wyniku fosforylacji. Podjednostka γ zawiera sekwencje wiążące nukleotydy adeninowe AMP, ADP i ATP, które są miejscami rozpoznającymi status energetyczny komórki. Główną kinazą fosforylującą treoninę 172 w podjednostce α i aktywującą AMPK jest w większości komórek znany supresor nowotworów – kinaza LKB1. W niektó- rych komórkach enzymem fosforylującym treoninę 172 w cząsteczce AMPK, jest kinaza kinazy zależnej od kalmoduliny/Ca2+‑CaMKK, zależna od wewnątrzkomórkowego stężenia Ca2+. Kinaza CaMKK może działać synergistycznie z LKB1 lub też niezależnie od poziomu AMP [20,66]. Badania Vara i wsp.  [70] wskazują, że w komórkach raka wątroby, w obecności kannabinoidów, to głównie CaMKKβ stymuluje aktywność AMPK (ryc. 1) [70].

Shrivastava i wsp. [68] wykazali, że CBD indukuje niezależnie od receptorów kannabinoidowych autofagię i apoptozę w komórkach raka piersi. W badanych komórkach MDA‑MB‑231, CBD powodował spadek poziomu fosforylacji białek Akt, mTOR, 4EBP1 (4E binding protein) i zmniejszał poziom cykliny D1. Oprócz inhibicji osi Akt/mTORC1, CBD prowadził do wzrostu poziomu fragmentów ciętego białka PARP (poly ADP‑ribose polymerase) i białka LC3‑II (microtubule‑associated protein 1A/1B‑light chain 3) – markerów odpowiednio apoptozy i autofagii. CBD w komórkach raka piersi indukował również aktywację kaspazy 8, generację i translokację t‑BID (truncated BID) do mitochondriów, uwalnianie cytochromu c i SMAC z mitochondriów do cytoplazmy oraz odpowiadał za zwiększony poziom Fas‑L – co świadczy o tym, że w badanych komórkach CBD indukował szlak apoptozy zależny od mitochondriów zarówno z udziałem bodź- ców wewnątrzkomórkowych (t‑BID), jak i zewnątrzkomórkowych (Fas‑L oddziałujący z receptorem śmierci). Okazało się również, że krytyczną rolę w indukowanej przez CBD programowanej śmierci odgrywają reaktywne formy tlenu (ROS). Wykazano ponadto, że inhibicja kaspaz obniżała poziom apoptozy indukowanej przez CBD i jej markerów w komórkach raka piersi, natomiast hamowanie autofagii wzmacniało poziom apoptozy indukowanej przez CBD i ekspresji jej markerów białkowych. Autorzy tłumaczą to tym, że w komórkach poddanych działaniu CBD, w których zablokowano autofagię dochodzi do mechanizmu wyrównawczego w postaci wzmocnienia apoptozy [68].

W przypadku komórek raka trzustki w działaniu proapoptotycznym główną rolę odgrywają receptory CB2. Zauważono, że THC prowadzi do zależnej od CB2 syntezy de novo ceramidu i w konsekwencji do aktywacji szlaku p8‑ATF‑4‑TRB3 i śmierci komórki. Komórki Panc1 poddane działaniu syntetycznych kannabinoidów ACPA (arachidonoyl cyclopropamide) lub GW405833 (GW) – ligandów odpowiednio receptorów CB1 i CB2 wykazują zwiększoną aktywność AMPK indukowaną wzrostem proporcji AMP/ ATP zależnym od reaktywnych form tlenu [18].

Antyproliferacyjna aktywność kannabinoidów po czę- ści wynika również z ich zdolności do indukowania procesu apoptozy z powodu hamowania cyklu komórkowego. Wykazano, że w komórkach raka piersi THC przez aktywację receptorów CB2 ograniczał proliferację komórek wpływając na spadek ekspresji białka CDK1, zablokowanie cyklu komórkowego w fazie G2 /M i indukcję apoptozy [9]. Wyniki badań Sarafaraza i wsp. [65], prowadzonych na komórkach raka prostaty wykazały, że aktywacja receptorów CB1 i CB2 przez podwójnego agonistę – WIN‑55,212‑2 promowała aktywność szlaku sygnalizacyjnego ERK1/2 i zahamowanie aktywności szlaku PI3K/Akt, co prowadziło do: indukcji ekspresji białka p53 i inhibitora cyklinozależnych kinaz – p27/ KIP1, ujemnej regulacji cyklin D1, D2 i E, obniżenia poziomu ekspresji genów cyklinozależnych kinaz: CDK2, CDK4, CDK6 i białka pRB (retinoblastoma protein), jak również białek DP1 i DP2 (dimerization partner 1,2), a w wyniku tych zdarzeń do zatrzymania cyklu komórkowego w fazie G0 /G1 i do uruchomienia procesu apoptozy (ryc. 1) [65].

Wyniki badań wskazują, że kannabinoidy działają antyproliferacyjnie głównie w stosunku do komórek transformowanych, oszczędzając komórki prawidłowe. Na przykład w astrocytach THC nie prowadził do aktywacji stresu ER, wzmożonej aktywności szlaku sygnalizacyjnego p8, zahamowania osi Akt/mTORC1 i stymulacji autofagii i apoptozy nawet kiedy stężenie związku przekraczało stężenia wywołujące indukcję śmierci komó- rek glejaka. Podobne rezultaty uzyskano w przypadku pierwotnych fibroblastów zarodkowych i innych nietransformowanych komórek, wykazujących ekspresję receptorów kannabinoidowych, w porównaniu z ich niezmienionymi odpowiednikami. Niemniej jednak, wiele populacji nietransformowanych komórek, przede wszystkim komórek silnie proliferujących, np. komórki śródbłonka naczyń – może ulegać apoptozie w wyniku stymulacji kannabinoidami [75].

Hamowanie angiogenezy i przerzutowania

Jak wszystkie komórki organizmu, również i komórki nowotworowe do wzrostu wymagają związków odżywczych, tlenu oraz możliwości pozbycia się zbędnych składników przemiany materii i dwutlenku węgla.

Początkowo komórki nowotworu uzyskują wszystkie niezbędne substancje w wyniku dyfuzji. Gdy wielkość guza przekroczy 1‑2 mm odżywianie w ten sposób staje się niewystarczające, dlatego już na wczesnych etapach rozwoju nowotworu indukowana jest angiogeneza. Angiogeneza to proces powstawania nowych naczyń krwionośnych w wyniku wzrostu i rozgałęziania się istniejących naczyń w kierunku strefy nieunaczynionej. Komórki budujące sieć naczyń krwionośnych nowotworu wykazują jednak nieprawidłowości morfologiczne, a same naczynia pozostają nieszczelne  [29,33,35,61]. Komórki nowotworowe wytwarzają czynniki proangiogenne, które promują migrację i przeżycie komórek śródbłonka. Jednym z najważniejszych aktywatorów procesu angiogenezy jest VEGF (vascular endothelial growth factor). Blazquez i wsp.  [8] wykazali, że kannabinoidy w komórkach glejaka prowadzą do spadku ekspresji czynników proangiogennych, tj. VEGF oraz angiopoetyny 2, a także do zahamowania aktywności metaloproteinazy MMP‑2 – enzymu proteolitycznego zaangażowanego w przebudowę macierzy zewnątrzkomórkowej w czasie angiogenezy i przerzutowania. Kannabinoidy ograniczały również zdolność do migracji i przeżycie komórek endotelialnych [8,57]. Miejscowe stosowanie agonisty receptora CB1 – Met‑F‑AEA blokowało wzrost komórek szczurzego nowotworu tarczycy u bezgrasiczych myszy. Antynowotworowy efekt kannabinoidu wynikał, jak dowiedli Portella i wsp.  [54], m.in z zahamowania sygnalizacji z udziałem VEGF oraz nadekspresji białka p21, co wiązało się z ograniczeniem procesu angiogenezy. Met‑F‑AEA hamował proliferację komórek nowotworowych oraz przeciwdziałał powstawaniu przerzutów. Warto zaznaczyć, że kannabinoid działał silniej antyproliferacyjnie na komórki metastatyczne niż komórki z guza pierwotnego [6,54].

Supresja układu odpornościowego

Pewną aktywnością kannabinoidów, która może być poważnym czynnikiem ograniczającym możliwość ich wykorzystania jako leków przeciwnowotworowych, jest działanie immunosupresyjne, mogące doprowadzić do zahamowania odpowiedzi immunologicznej skierowanej przeciwko komórkom nowotworowym. Hegde i wsp. [31] wykazali, że THC prowadzi do supresji odpowiedzi immunologicznej w wyniku upośledzenia funkcji komórek dendrytycznych przez redukcję ekspresji białek MHC klasy II i cząsteczek kostymulujących CD86 i CD40. Powoduje to zahamowanie polaryzacji odpowiedzi odpornościowej w kierunku limfocytów Th1. Aktywacja receptorów kannabinoidowych mobilizuje również komórki supresorowe pochodzące z linii mieloidalnej [31,43]. Te dwa efekty odgrywają kluczową rolę w zahamowaniu antynowotworowej odpowiedzi immunologicznej [75]. Większość badań analizujących antynowotworową aktywność kannabinoidów była prowadzona na myszach z upośledzoną odpornością  [22]. Badania Zhu i wsp. [78] przeprowadzone na dwóch mysich modelach raka płuc wykazały, że THC wpływa na wzrost wszczepów nowotworowych u myszy immunokompetentnych, natomiast nie wpływa na wzrost nowotworu u myszy SCID. Wzmocniona onkogeneza u myszy immunokompetentnych poddanych działaniu THC wynikała z zależnego od aktywacji receptorów CB2 osłabienia zdolności komórek prezentujących antygen i komórek T do alloreaktywności [78]. Należy podkreślić, że immunosupresyjny efekt kannabinoidów wydawał się oczywisty jedynie w nowotworach wykazujących niską ekspresję receptorów kannabinoidowych i niewrażliwych na antyproliferacyjną aktywność kannabinoidów [48].

Hamowanie układu odpornościowego może przynieść pewne korzyści w zapobieganiu rozwojowi nowotworów. Jak wiadomo, proces zapalny może promować nowotworzenie. Komórki zapalne, takie jak niektóre podtypy makrofagów, komórki tuczne, neutrofile oraz limfocyty T i B, infiltrujące guzy, uwalniają wiele substancji – m.in. TGF (transforming growth factor), VEGF, FGF2 (fibroblast growth factor 2), chemokiny, cytokiny oraz metaloproteinazy i inne enzymy degradujące macierz zewnątrzkomórkową – wpływających dodatnio na proliferację komórek nowotworowych, ich potencjał przerzutowy oraz powstawanie nowych naczyń krwionośnych w obrębie guza  [29]. Być może, jak sugerują Velasco i wsp. [73], zmniejszenie liczby incydentów wielu typów nowotworów i zwiększona ogólna przeżywalność immunokompetentnych szczurów, którym przez dwa lata podawano THC w wysokiej dawce (50 mg/kg m.c./dzień; pięć razy w tygodniu), w stosunku do zwierząt z grupy kontrolnej wynikały ze zdolności kannabinoidu do hamowania stanu zapalnego [14,40,73].

Mechanizmy oporności na kannabinoidy

Każdy typ nowotworu charakteryzuje się własnym profilem molekularnym. Różnice w ekspresji poszczególnych genów obserwuje się również w obrębie nowotworów tego samego typu, a także w komórkach danego nowotworu o innym stopniu zaawansowania. Nie ma więc przesady w stwierdzeniu, że komórki nowotworowe pochodzące od konkretnego pacjenta będą indywidualnie odpowiadały na obecność czynników antyneoplastycznych, podobnie jak sami pacjenci reagują na stosowane terapie w różnym stopniu. Lorente i wsp.  [42] na podstawie wyników badań wyciągnęli wniosek, że w komórkach glejaka niewrażliwych na antynowotworową aktywność THC, to raczej ekspresja konkretnych genów, a nie różnica w poziomie receptorów jest powodem oporności komórek na kannabinoidy. Analizując profil ekspresji genów w komórkach glejaka o różnej wrażliwości na THC zidentyfikowano wiele genów zaangażowanych w oporność komórek na ten związek. Jednym z czynników ulegających nadekspresji w komórkach z obniżoną wrażliwością na THC była midkina (MDK). Midkina, jak wykazano, powoduje oporność na indukowaną przez THC śmierć komórkową przez stymulację receptora ALK (anaplastic lymphoma kinase), który wpływa negatywnie na indukcję autofagii w komórkach glejaka. Farmakologiczna inhibicja ALK lub wyciszenie in vivo MDK uwrażliwiało komórki glejaka na antynowotworową aktywność THC. Badania sugerują, że skojarzona przeciwnowotworowa terapia z udziałem inhibitorów osi MDK/ALK oraz THC mogłaby znacznie zwiększyć skuteczność kannabinoidu  [42,72,74]. W innych badaniach Lorente i wsp.  [41] wskazali, że czynnikiem wpływającym na oporność komórek glejaka na antynowotworową aktywność kannabinoidów może być również amfiregulina – jeden z ligandów receptora naskórkowego czynnika wzrostu (EGFR). Wyciszenie in vivo amfireguliny zwiększało wrażliwość nowotworu na działanie THC. Ekspresja amfireguliny wiązała się ze zwiększoną aktywacją kinazy ERK, która wpływała na oporność komórek na antynowotworową aktywność kannabinoidu przez ograniczenie ekspresji białek p8 i TRB3 – zaangażowanych w indukowaną przez kannabinoidy śmierć komórek glejaka [41]. Powyższe obserwacje wskazują, że celowanie w szlak molekularny EGFR może również wzmocnić antynowotworową aktywność kannabinoidów [72].

Potencjalne ograniczenia w stosowaniu kannabinoidów w terapii nowotworów

Wykorzystanie kannabinoidów w terapii nowotworów wydaje się jednak kontrowersyjne. Okazuje się bowiem, że w zależności od kontekstu komórkowego kannabinoidy mogą nasilać proliferację komórek nowotworowych nie tylko w wyniku supresji układu odpornościowego (patrz wyżej). Mimo pewnych wyjątków uważa się, że zarówno receptory kannabinoidowe, jak i ich endogenne ligandy ulegają nadekspresji w komórkach nowotworowych w porównaniu z komórkami prawidłowymi. Ponadto wiele badań wskazuje korelację między poziomem receptorów kannabinoidowych i/lub enzymów metabolizujących endokannabinoidy a inwazyjno- ścią nowotworów, co wskazuje, że układ endokannabinoidowy może ulegać w nowotworach nadaktywacji i sprzyjać ich rozwojowi [73]. Hart i wsp. [30] zwrócili uwagę, że o ile stosowanie kannabinoidów w wysokich (mikromolowych) stężeniach wywołuje w komórkach nowotworowych aktywację programowanej śmierci o tyle związki te, w niskich (nanomolowych) stężeniach, mogą indukować podziały komórek nowotworowych przez aktywację szlaków mitogennych  [30]. Badania dotyczące wykorzystania kannabinoidów – związków o potwierdzonym potencjale terapeutycznym – w leczeniu chorych z nowotworami niewątpliwie wymagają kontynuacji. Wiadomo, że w niektórych nowotworach, np. w glejaku, farmakologiczna blokada zarówno receptora CB1, jak i CB2 z podobną skutecznością zapobiega indukowanej obecnością kannabinoidów śmierci komórkowej. Natomiast w komórkach raka trzustki, piersi czy wątroby to blokada receptorów CB2, a nie CB1 hamuje aktywność antynowotworową tych związków. Wciąż nie wiadomo, dlaczego w zależności od typu nowotworu kannabinoidy działają tylko przez wybrany typ receptora [73]. Dokładne poznanie szlaków molekularnych jakie modyfikują kannabinoidy i przez które wywierają określony wpływ (indukcja śmierci komórkowej lub proliferacja) na komórki nowotworowe jest niezbędne, aby mogły powstać na ich bazie skuteczne i bezpieczne dla pacjentów leki.

Podsumowanie

Od lat leki na bazie związków pochodzących z konopi oraz ich syntetycznych analogów stosuje się w łagodzeniu działań niepożądanych chemioterapii, takich jak nudności i wymioty. Mimo doniesień o wpływie układu endokannabinoidowego na rozwój i progresję nowotworów oraz na hamowanie aktywności układu odpornościowego, znaczna część wyników badań wskazuje na antynowotworowe działanie THC i innych agonistów receptorów kannabinoidowych. Z roku na rok poznaje się coraz lepiej molekularne mechanizmy, przez które kannabinoidy wpływają na komórki nowotworowe. Wstępne badania kliniczne oraz badania na mysich modelach zwracają uwagę, że kannabinoidy mogą być odpowiednim lekiem stosowanym m.in. w terapii skojarzonej nowotworów, działając synergistycznie z klasycznymi lekami cytostatycznymi. Wykazując istotną aktywność przeciwnowotworową kannabinoidy, jak zaobserwowano, nie prowadzą do działań niepożą- danych towarzyszących standardowej chemioterapii i wydają się oddziaływać selektywnie na komórki neoplastyczne. Jednym z ważnych aspektów związanych z zastosowaniem kannabinoidów jako leków przeciwnowotworowych jest sposób ich podania. Możliwość wykorzystania kannabinoidów do walki z nowotworami wymaga jednak dodatkowych badań, które potwierdzi- łyby bezpieczeństwo ich stosowania oraz niewątpliwie randomizowanych badań klinicznych.

Sposoby podawania kannabinoidów

Ważnym aspektem zastosowania kannabinoidów w medycynie jest farmakokinetyka tych lipofilnych związków, zależna od sposobu podawania. W porównaniu do szybkiego i wydajnego wchłaniania do krwiobiegu w wyniku palenia, wchłanianie po podaniu doustnym jest powolne i nieprzewidywalne. THC i inne kannabinoidy podane doustnie wykazują niską biodostępność układową (6‑20%), co wiąże się z wrażliwością związków na kwaśną treść żołądkową oraz na nasilony metabolizm pierwszego przejścia w jelitach i wątrobie. Dostępność biologiczna kannabinoidów podanych doustnie jest bardzo zróżnicowana indywidualnie. Doustne podawanie wiąże się z osiągnięciem stężeń kannabinoidów we krwi na poziomie 20‑30% stężenia uzyskanego z tej samej dawki w wyniku palenia. Innym ważnym czynnikiem związanym z medycznym wykorzystaniem kannabinoidów jest to, że w roślinach THC i CBD występują w postaci nieaktywnych kwasów i wymagają konwersji do aktywnych związków neutralnych. Dekarboksylacja kannabinoidów jest procesem zależnym od temperatury i zachodzi przy około 180˚C. Palenie konopi jest jednak potencjalnie szkodliwe ponieważ powoduje powstanie wielu związków kancerogennych i drażniących układ oddechowy, dlatego nie jest możliwym do przyjęcia rozwiązaniem do celów terapeutycznych. W związku ze złą farmakokinetyką doustnych kannabinoidów potrzebne są alternatywne metody ich podawania. Do takich metod należą: tzw. metoda odparowania (waporyzacji) lub w niektórych przypadkach spreje albo tabletki podawane podjęzykowo. Waporyzator umożliwia dekarboksylację kwasów kannabinoidowych w temp. około 200˚C i uwalnia lotne neutralne kannabinoidy, które dostają się do krążenia płucnego w wyniku inhalacji. Waporyzacja ogranicza powstawanie niebezpiecznych produktów spalania konopi, tj. związki smoliste, tlenek węgla i inne substancje rakotwórcze jak np. benzen [28,38].

Dostępne na rynku farmaceutycznym leki na bazie kannabinoidów

Sativex – producent GW Pharmaceuticals, Salisbury, Wielka Brytania

W skład Sativexu, stosowanego w postaci doustnego aerozolu, wchodzą THC oraz CBD pozyskane z naturalnych ekstraktów Cannabis sativa L. oraz folium cum flore (liście i kwiaty Cannabis). Preparat zatwierdzono w ponad 20 krajach (jest jedynym lekiem na bazie kannabinoidów dostępnym w Polsce) w celu łagodzenia objawów spastyczności o przebiegu umiarkowanym i ciężkim u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym (multiple sclerosis). W Kanadzie Sativex dopuszczony jest również do leczenia objawowego bólu neuropatycznego w MS i leczenia wspomagającego bólu u chorych z zaawansowanym rakiem (http://www.gwpharm.com).

Marinol (Dronabinol) – producent AbbVie, North Chicago, IL, USA

Lek zawierający syntetyczny THC został zatwierdzony przez FDA w 1985 r. Stosuje się go w celu poprawy apetytu u pacjentów z AIDS ze znaczną utratą masy oraz do łagodzenia nudności i wymiotów u osób po chemioterapii (http://www.marinol.com).

Cesamet (Nabilon) – producent Meda Pharmaceuticals, Somer‑ set, NJ, USA

Lek zatwierdzony przez FDA, zawierający syntetyczny analog THC, zalecany w celu łagodzenia nudności i wymiotów u pacjentów po chemioterapii (http://www. cesamet.com).

Przypisy

• 1. Abrams D.I., Guzman M.: Cannabis in cancer care. Clin. Pharmacol.Ther., 2015; 97: 575‑586
  Google Scholar
• 2. Alexander A., Walker C.L.: The role of LKB1 and AMPK in cellularresponses to stress and damage. FEBS Lett., 2011; 585: 952‑957
  Google Scholar
• 3. Alexander S.P.: Therapeutic potential of cannabis‑related drugs.Prog. Neuropsychopharmacol. Biol. Psychiatry, 2016; 64: 157‑166
  Google Scholar
• 4. Aredia F., Guamán Ortiz L.M., Giansanti V., Scovassi A.I.: Autophagyand cancer. Cells, 2012; 1: 520‑534
  Google Scholar
• 5. Armstrong J.L., Hill D.S., McKee C.S., Hernandez‑Tiedra S., LorenteM., Lopez‑Valero I., Anagnostou E.M., Babatunde F., CorazzariM., Redfern C.P., Velasco G., Lovat P.E.: Exploiting cannabinoid‑inducedcytotoxic autophagy to drive melanoma cell death. J. Invest.Dermatol., 2015; 135: 1629‑1637
  Google Scholar
• 6. Bifulco M., Laezza C., Gazzerro P., Pentimalli F.: Endocannabinoidsas emerging suppressors of angiogenesis and tumor invasion. Oncol.Rep., 2007; 17: 813‑816
  Google Scholar
• 7. Blázquez C., Carracedo A., Barrado L., Real P.J., Fernandez‑LunaJ.L., Velasco G., Malumbres M., Guzmán M.: Cannabinoid receptorsas novel targets for the treatment of melanoma. FASEB J., 2006; 20:2633‑2635
  Google Scholar
• 8. Blázquez C., Casanova M.L., Planas A., Gómez Del Pulgar T., VillanuevaC., Fernández‑Aceñero M.J., Aragonés J., Huffman J.W., JorcanoJ.L., Guzmán M.: Inhibition of tumor angiogenesis by cannabinoids.FASEB J., 2003; 17: 529‑531
  Google Scholar
• 9. Caffarel M.M., Sarrió D., Palacios J., Guzmán M., Sánchez C.: Δ9 tetrahydrocannabinolinhibits cell cycle progression in human breastcancer cells through Cdc2 regulation. Cancer Res., 2006; 66: 6615‑6621
  Google Scholar
• 10. Carracedo A., Gironella M., Lorente M., Garcia S., Guzmán M.,Velasco G., Iovanna J.L.: Cannabinoids induce apoptosis of pancreatictumor cells via endoplasmic reticulum stress‑related genes. CancerRes., 2006; 66: 6748‑6755
  Google Scholar
• 11. Carracedo A., Lorente M., Egia A., Blázquez C., Garcia S., GirouxV., Malicet C., Villuendas R.,.Gironella M., González‑Feria L.,Piris M.A., Iovanna J.L., Guzmán M., Velasco G.: The stress‑regulatedprotein p8 mediates cannabinoid‑induced apoptosis of tumor cells.Cancer Cell, 2006; 9: 301‑312
  Google Scholar
• 12. Cavuoto P., McAinch A.J., Hatzinikolas G., Janovská A., Game P.,Wittert G.A.: The expression of receptors for endocannabinoids inhuman and rodent skeletal muscle. Biochem. Biophys. Res. Commun.,2007; 364: 105‑110
  Google Scholar
• 13. Chakravarti B., Ravi J., Ganju R.K.: Cannabinoids as therapeuticagents in cancer: current status and future implications. Oncotarget.,2014; 5: 5852‑5872
  Google Scholar
• 14. Chan P.C., Sills R.C., Braun A.G., Haseman J.K., Bucher J.R.: Toxicityand carcinogenicity of Δ9‑tetrahydrocannabinol in Fischer ratsand B6C3F1 mice. Fundam. Appl. Toxicol., 1996; 30: 109‑117
  Google Scholar
• 15. Cota D.: CB1 receptors: emerging evidence for central and peripheralmechanisms that regulate energy balance, metabolism, andcardiovascular health. Diabetes Metab. Res. Rev., 2007; 23: 507‑517
  Google Scholar
• 16. Cota D., Marsicano G., Tschöp M., Grübler Y., Flachskamm C.,Schubert M., Auer D., Yassouridis A., Thöne‑Reineke C., Ortmann S.,Tomassoni F., Cervino C., Nisoli E., Linthorst A.C., Pasquali R., LutzB., Stalla G.K., Pagotto U.: The endogenous cannabinoid system affectsenergy balance via central orexigenic drive and peripherallipogenesis. J. Clin. Invest., 2003; 112: 423‑431
  Google Scholar
• 17. Cozzolino R., Cali G., Bifulco M. Laccetti P.: A metabolically stableanalogue of anandamide, Met‑F‑AEA, inhibits human thyroidcarcinoma cell lines by activation of apoptosis. Invest. New Drugs,2010; 28: 115‑123
  Google Scholar
• 18. Dando I., Donadelli M., Costanzo C., Dalla Pozza E., D’AlessandroA., Zolla L., Palmieri M.: Cannabinoids inhibit energetic metabolismand induce AMPK‑dependent autophagy in pancreatic cancer cells.Cell Death Dis., 2013; 4: e664
  Google Scholar
• 19. Dufey E., Sepúlveda D., Rojas‑Rivera D., Hetz C.: Cellular mechanismsof endoplasmic reticulum stress signaling in health anddisease. 1. An overview. Am. J. Physiol. Cell Physiol., 2014; 307:C582‑C594
  Google Scholar
• 20. Dziewulska A., Dobrzyń P., Dobrzyń A.: Rola kinazy białkowejaktywowanej przez AMP (AMPK) w regulacji metabolizmu mięśniszkieletowych. Postępy Hig. Med. Dośw., 2010; 64: 513‑521
  Google Scholar
• 21. Eskelinen E.L.: The dual role of autophagy in cancer. Curr. Opin.Pharmacol., 2011; 11: 294‑300
  Google Scholar
• 22. Folgi S., Breschi M.C.: The molecular bases of cannabinoid actionin cancer. Cancer Therapy, 2008; 6: 103‑116
  Google Scholar
• 23. Gaoni Y., Mechoulam R.: Isolation, structure and partial synthesisof an active constituent of hashish. J. Am. Chem. Soc., 1964;86: 1646‑1647
  Google Scholar
• 24. Glick D., Barth S., Macleod K.F.: Autophagy: cellular and molecularmechanisms. J. Pathol., 2010; 221: 3‑12
  Google Scholar
• 25. Grahame Hardie D.: AMP‑activated protein kinase: a key regulatorof energy balance with many roles in human disease. J. Intern.Med., 2014; 276: 543‑559
  Google Scholar
• 26. Gustafsson K., Christensson B., Sander B., Flygare J.: Cannabinoidreceptor‑mediated apoptosis induced by R(+)‑methanandamideand Win55,212‑2 is associated with ceramide accumulationand p38 activation in mantle cell lymphoma. Mol. Pharmacol., 2006;70: 1612‑1620
  Google Scholar
• 27. Guzmán M., Duarte M.J., Blázquez C., Ravina J., Rosa M.C.,Galve‑Roperh I., Sánchez C., Velasco G., González‑Feria L.: A pilotclinical study of Δ9‑tetrahydrocannabinol in patients with recurrentglioblastoma multiforme. Br. J. Cancer., 2006; 95: 197‑203
  Google Scholar
• 28. Hall W., Christie M., Currow D.: Cannabinoids and cancer: causation,remediation, and palliation. Lancet Oncol., 2005; 6: 35‑42
  Google Scholar
• 29. Hanahan D., Weinberg R.A.: Hallmarks of cancer: the next generation.Cell, 2011; 144: 646‑674
  Google Scholar
• 30. Hart S., Fischer O.M., Ullrich A.: Cannabinoids induce cancer cellproliferation via tumor necrosis factor α‑converting enzyme (TACE/ADAM17)‑mediated transactivation of the epidermal growth factorreceptor. Cancer Res., 2004; 64: 1943‑1950
  Google Scholar
• 31. Hegde V.L., Nagarkatti M., Nagarkatti P.S.: Cannabinoid receptoractivation leads to massive mobilization of myeloid‑derived suppressorcells with potent immunosuppressive properties. Eur. J.Immunol., 2010; 40: 3358‑3371
  Google Scholar
• 32. Hermanson D.J., Marnett L.J.: Cannabinoids, endocannabinoidsand cancer. Cancer Metastasis Rev., 2011; 30: 599‑612
  Google Scholar
• 33. Hoff P.M., Machado K.K.: Role of angiogenesis in the pathogenesisof cancer. Cancer Treat. Rev., 2012; 38: 825‑833
  Google Scholar
• 34. Iurlaro R., Muñoz‑Pinedo C.: Cell death induced by endoplasmicreticulum stress. FEBS J., 2016; 283: 2640‑2652
  Google Scholar
• 35. Jarosz P., Woźniak B.: Angiogeneza w chorobach nowotworowych.Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i NarodowegoInstytutu Leków w Warszawie, 2012; 4: 498‑507
  Google Scholar
• 36. Kwolek G., Zakrzeska A., Kozłowska H., Malinowska B.: Wpływanandamidu, endogennego agonisty receptorów kannabinoidowychna układ krążenia. Postępy Hig. Med. Dośw., 2005; 59: 208‑218
  Google Scholar
• 37. Lakiotaki E., Giaginis C., Tolia M., Alexandrou P., Delladetsima I., Giannopoulou I., Kyrgias G., Patsouris E., Theocharis S.: Clinicalsignificance of cannabinoid receptors CB1 and CB2 expression inhuman malignant and benign thyroid lesions. Biomed. Res. Int.,2015; 2015: 839403
  Google Scholar
• 38. Lanz C., Mattsson J., Soydaner U., Brenneisen R.: Medicinal cannabis:in vitro validation of vaporizers for the smoke‑free inhalationof cannabis. PLoS One, 2016; 11: e0147286
  Google Scholar
• 39. Ligresti A., Moriello A.S., Starowicz K., Matias I., Pisanti S., DePetrocellis L., Laezza C., Portella G., Bifulco M., Di Marzo V.: Antitumoractivity of plant cannabinoids with emphasis on the effect ofcannabidiol on human breast carcinoma. J. Pharmacol. Exp. Ther.,2006; 318: 1375‑1387
  Google Scholar
• 40. Liu W.M., Fowler D.W., Dalgleish A.G.: Cannabis‑derived substancesin cancer therapy‑‑an emerging anti‑inflammatory role forthe cannabinoids. Curr. Clin. Pharmacol., 2010; 5: 281‑287
  Google Scholar
• 41. Lorente M., Carracedo A., Torres S., Natali F., Egia A., Hernández‑TiedraS., Salazar M., Blázquez C., Guzmán M., Velasco G.: Amphiregulinis a factor for resistance of glioma cells to cannabinoid‑inducedapoptosis. Glia, 2009; 57: 1374‑1385
  Google Scholar
• 42. Lorente M., Torres S., Salazar M., Carracedo A., Hernández‑TiedraS., Rodríguez‑Fornés F., García‑Taboada E., Meléndez B., MollejoM., Campos‑Martín Y., Lakatosh S.A., Barcia J., Guzmán M., Velasco G.:Stimulation of the midkine/ALK axis renders glioma cells resistant tocannabinoid antitumoral action. Cell Death Differ., 2011; 18: 959‑973
  Google Scholar
• 43. Lu T., Newton C., Perkins I., Friedman H., Klein T.W.: Cannabinoidtreatment suppresses the T‑helper cell‑polarizing function ofmouse dendritic cells stimulated with Legionella pneumophila infection.J. Pharmacol. Exp. Ther., 2006; 319: 269‑276
  Google Scholar
• 44. Madras B.K.: Update of cannabis and its medical use. WHO 37thECDD (2015) Agenda item 6.2
  Google Scholar
• 45. Mah L.Y., Ryan K.M.: Autophagy and cancer. Cold Spring Harb.Perspect. Biol., 2012; 4: a008821
  Google Scholar
• 46. Maiuri M.C., Zalckvar E., Kimchi A., Kroemer G.: Self‑eating andself‑killing: crosstalk between autophagy and apoptosis. Nat. Rev.Mol. Cell Biol., 2007; 8: 741‑752
  Google Scholar
• 47. McAllister S.D., Chan C., Taft R.J., Luu T., Abood M.E., Moore D.H.,Aldape K., Yount G.: Cannabinoids selectively inhibit proliferationand induce death of cultured human glioblastoma multiforme cells.,J. Neurooncol., 2005; 74: 31‑40
  Google Scholar
• 48. McKallip R.J., Nagarkatti M., Nagarkatti P.S.:Δ‑9‑tetrahydrocannabinol enhances breast cancer growth and metastasisby suppression of the antitumor immune response. J. Immunol.,2005; 174: 3281‑3289
  Google Scholar
• 49. Mizushima N.: The role of the Atg1/ULK1 complex in autophagyregulation. Curr. Opin. Cell Biol., 2010; 22: 132‑139
  Google Scholar
• 50. Motyka M., Marcinkowski J.T.: Używanie pochodnych konopi.Część II. Zastosowanie w medycynie vs. konsekwencje zdrowotne.Probl. Hig. Epidemiol., 2014; 95: 21‑27
  Google Scholar
• 51. Munson A.E., Harris L.S., Friedman M.A., Dewey W.L., CarchmanR.A.: Antineoplastic activity of cannabinoids. J. Natl. CancerInst., 1975; 55: 597‑602
  Google Scholar
• 52. Osei‑Hyiaman D., DePetrillo M., Pacher P., Liu J., Radaeva S.,Batkai S., Harvey‑White J., Mackie K., Offertaler L., Wang L., KunosG.: Endocannabinoid activation at hepatic CB1 receptors stimulatesfatty acid synthesis and contributes to diet‑induced obesity. J. Clin.Invest., 2005; 115: 1298‑1305
  Google Scholar
• 53. Pertwee R.G., Howlett A.C., Abood M.E., Alexander S.P., Di MarzoV., Elphick M.R., Greasley P.J., Hansen H.S., Kunos G., Mackie K.,Mechoulam R., Ross R.A.: International Union of Basic and ClinicalPharmacology. LXXIX. Cannabinoid receptors and their ligands: beyondCB1 and CB2. Pharmacol. Rev., 2010; 62: 588‑631
  Google Scholar
• 54. Portella G., Laezza C., Laccetti P., De Petrocellis L., Di Marzo V.,Bifulco M.: Inhibitory effects of cannabinoid CB1 receptor stimulation on tumor growth and metastatic spreading: actions on signalsinvolved in angiogenesis and metastasis. FASEB J., 2003; 17: 1771‑1773
  Google Scholar
• 55. Proto M.C., Gazzerro P., Di Croce L., Santoro A., Malfitano A.M.,Pisanti S., Laezza C., Bifulco M.: Interaction of endocannabinoidsystem and steroid hormones in the control of colon cancer cellgrowth. J. Cell Physiol., 2012; 227: 250‑258
  Google Scholar
• 56. Radwan M.M., ElSohly M.A., El‑Alfy A.T., Ahmed S.A., Slade D.,Husni A.S, Manly S.P., Wilson L., Seale S., Cutler S.J., Ross S.A.: Isolationand pharmacological evaluation of minor cannabinoids fromhigh‑potency Cannabis sativa. J. Nat. Prod., 2015; 78: 1271‑1276
  Google Scholar
• 57. Ramer R., Hinz B.: New insights into antimetastatic and antiangiogeniceffects of cannabinoids. Int. Rev. Cell. Mol. Biol., 2015;314: 43‑116
  Google Scholar
• 58. Ramos J.A., Bianco F.J.: The role of cannabinoids in prostatecancer: basic science perspective and potential clinical applications.Indian J. Urol., 2012; 28: 9‑14
  Google Scholar
• 59. Russo E.B.: Taming THC: potential cannabis synergy and phytocannabinoid‑terpenoidentourage effects. Br. J. Pharmacol., 2011;163: 1344‑1364
  Google Scholar
• 60. Rutkowska M., Jamontt J.: Rola układu kannabinoidowego w fizjologiii patofizjologii ośrodkowego układu nerwowego. Adv. Clin.Exp. Med., 2005; 14: 1243‑1252
  Google Scholar
• 61. Sacewicz I., Wiktorska M., Wysocki T., Niewiarowska J.: Mechanizmyangiogenezy nowotworowej. Postępy Hig. Med. Dośw.,2009; 63: 159‑168
  Google Scholar
• 62. Salazar M., Carracedo A., Salanueva I.J., Hernández‑Tiedra S.,Egia A., Lorente M., Vázquez P., Torres S., Iovanna J.L., Guzmán M.,Boya P., Velasco G.: TRB3 links ER stress to autophagy in cannabinoidanti‑tumoral action. Autophagy, 2009; 5: 1048‑1049
  Google Scholar
• 63. Salazar M., Carracedo A., Salanueva I.J., Hernandez‑Tiedra S.,Lorente M., Egia A., Vázquez P., Blázquez C., Torres S., García S.,Nowak J., Fimia G.M., Piacentini M., Cecconi F., Pandolfi P.P. i wsp.:Cannabinoid action induces autophagy‑mediated cell death throughstimulation of ER stress in human glioma cells. J. Clin. Invest., 2009;119: 1359‑1372
  Google Scholar
• 64. Sarfaraz S., Adhami V.M., Syed D.N., Afaq F., Mukhtar H.: Cannabinoidsfor cancer treatment: progress and promise. Cancer Res.2008; 68: 339‑342
  Google Scholar
• 65. Sarfaraz S., Afaq F., Adhami V.M., Malik A., Mukhtar H.: Cannabinoidreceptor agonist‑induced apoptosis of human prostate cancercells LNCaP proceeds through sustained activation of ERK1/2leading to G1 cell cycle arrest. J. Biol. Chem., 2006; 281: 39480‑39491
  Google Scholar
• 66. Sarnowska E., Balcerak A., Olszyna‑Serementa M., Kotlarek D.,Sarnowski T.J., Siedlecki J.A.: Kinaza białkowa aktywowana przezAMP (AMPK) jako cel terapeutyczny. Postępy Hig. Med. Dośw., 2013;67: 750‑760
  Google Scholar
• 67. Shackelford D.B. Shaw R.J.: The LKB1‑AMPK pathway: metabolismand growth control in tumor suppression. Nat. Rev. Cancer,2009; 9: 563‑575
  Google Scholar
• 68. Shrivastava A., Kuzontkoski P.M., Groopman J.E., Prasad A.: Cannabidiolinduces programmed cell death in breast cancer cells bycoordinating the cross‑talk between apoptosis and autophagy. Mol.Cancer Ther., 2011; 10: 1161‑1172
  Google Scholar
• 69. Torres S., Lorente M., Rodríguez‑Fornés F., Hernández‑TiedraS., Salazar M., García‑Taboada E., Barcia J., Guzmán M., Velasco G.:A combined preclinical therapy of cannabinoids and temozolomideagainst glioma. Mol. Cancer Ther., 2011; 10: 90‑103
  Google Scholar
• 70. Vara D., Salazar M., Olea‑Herrero N., Guzmán M., Velasco G.,Diaz‑Laviada I.: Anti‑tumoral action of cannabinoids on hepatocellularcarcinoma: role of AMPK‑dependent activation of autophagy.Cell Death Differ., 2011; 18: 1099‑1111
  Google Scholar
• 71. Velasco G., Galve‑Roperh I., Sánchez C., Blazquez C., HaroA., Guzmán M.: Cannabinoids and ceramide: two lipids acting hand‑by‑hand. Life Sci., 2005; 77: 1723‑1731
  Google Scholar
• 72. Velasco G., Hernández‑Tiedra S., Dávila D., Lorente M.: The useof cannabinoids as anticancer agents. Prog. Neuropsychopharmacol.Biol. Psychiatry, 2016; 64: 259‑266
  Google Scholar
• 73. Velasco G, Sánchez C., Guzmán M.: Endocannabinoids and cancer.W: Endocannabinoids, Handbook of Experimental Pharmacology.Pertwee R.G. (red.), 2015, pp 449‑469
  Google Scholar
• 74. Velasco G., Sánchez C., Guzmán M.: Anticancer mechanisms ofcannabinoids. Curr. Oncol., 2016; 23: S23‑S32
  Google Scholar
• 75. Velasco G., Sánchez C., Guzmán M.: Towards the use of cannabinoidsas antitumour agents. Nat. Rev. Cancer, 2012; 12: 436‑444
  Google Scholar
• 76. Vemuri V.K., Makriyannis A.: Medicinal chemistry of cannabinoids.Clin. Pharmacol. Ther., 2015; 97: 553‑558
  Google Scholar
• 77. Yadav R.K., Chae S.W., Kim H.R., Chae H.J.: Endoplasmic reticulumstress and cancer. J. Cancer Prev., 2014; 19: 75‑88
  Google Scholar
• 78. Zhu L.X., Sharma S., Stolina M., Gardner B., Roth M.D., TashkinD.P., Dubinett S.M.: Δ‑9‑tetrahydrocannabinol inhibits antitumorimmunity by a CB2 receptor‑mediated, cytokine‑dependent pathway.J. Immunol., 2000; 165: 373‑380
  Google Scholar
• 79. Zuardi A.W.: History of cannabis as a medicine: a review. Rev.Bras. Psiquiatr., 2006; 28: 153‑157
  Google Scholar

Pełna treść artykułu