Abstrakt

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest najczęstszą układową chorobą tkanki łącznej o podłożu autoimmunizacyjnym. Charakteryzuje się występowaniem przewlekłego procesu zapalnego prowadzącego do postępującej destrukcji układu kostno-stawowego oraz zmian narządowych. Obecnie w rozpoznawaniu tej jednostki chorobowej stosuje się kryteria klasyfikacyjne z 2010 r. opracowane przez American College of Rheumatology (ACR) oraz The European League Against Rheumatism (EULAR). Zawierają one, oprócz objawów klinicznych, dwa kryteria immunologiczne: czynnik reumatoidalny (RF) oraz przeciwciała przeciw cyklicznym cytrulinowanym peptydom (anty-CCP).Czynnik reumatoidalny jest najwcześniej poznanym markerem immunologicznym RZS. Występuje u ok. 80-85% chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Jego wysokie miano koreluje z dużą aktywnością choroby, szybką progresją radiologiczną oraz występowaniem zmian pozastawowych. Czułość badania RF określa się na 50-90%, a specyficzność 50-95%. Przeciwciała przeciw cyklicznym cytrulinowanym peptydom są bardziej swoistym markerem dla RZS niż czynnik reumatoidalny. Występują często już na początku choroby, a nawet na wiele lat przed pojawieniem się jej pierwszych objawów. Anty-CCP mają znaczenie prognostyczne. Wysokie miano tych przeciwciał koreluje z cięższym przebiegiem reumatoidalnego zapalenia stawów i szybszym powstawaniem nadżerek kostnych. Czułość testu anty-CCP2 ocenia się na 48-80%, natomiast swoistość na 96-98%.Do nowych markerów immunologicznych reumatoidalnego zapalenia stawów należą: przeciwciała przeciwko karbamylowanym proteinom (anty-CarP), przeciwciała przeciwko heterogennym jądrowym rybonukleoproteinom (anty-hnRNP A2/B1, RA33). Celem toczących się obecnie badań jest identyfikacja wysoce czułego i swoistego markera choroby mającego znaczenie nie tylko diagnostyczne i prognostyczne, ale także pozwalającego przewidywać odpowiedź na leczenie.

Wstęp

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest najczęstszą układową chorobą tkanki łącznej o podłożu autoimmunizacyjnym i dotyczy 0,5-1% populacji. Charakteryzuje się występowaniem przewlekłego procesu zapalnego wywołującego postępującą destrukcję układu kostno-stawowego oraz zmiany narządowe [23]. RZS ma charakter postępujący, pogarsza znacznie jakość życia pacjentów, przyczynia się do niepełnosprawności, a także przedwczesnej śmierci, głównie związanej ze zwiększonym ryzykiem powikłań sercowo-naczyniowych. Wczesne rozpoznanie reumatoidalnego zapalenia stawów oraz włączenie odpowiedniego leczenia mają więc ogromne znaczenie dla poprawy rokowania i jakości życia pacjentów.

W 2010 r. pojawiły się kryteria klasyfikacyjne reumatoidalnego zapalenia stawów opracowane przez Amerykańskie Kolegium Reumatologiczne (ACR, American College of Rheumatology) oraz Europejską Ligę do Walki z  Chorobami Reumatycznymi (EULAR, The European League Against Rheumatism) [2]. Nowością było włą- czenie do nich, oprócz czynnika reumatoidalnego (RF, rheumatoid factor), innego markera immunologicznego przeciwciał przeciw cyklicznym cytrulinowanym peptydom (anty-CCP, anti-cyclic citrullinated peptide antibodies). U  pacjentów z  reumatoidalnym zapaleniem stawów może jednak występować znacznie większy panel autoprzeciwciał. Wiedza na ten temat znacznie poszerzyła się w ciągu ostatnich lat. Przeprowadzono wiele badań, w których analizowano częstość występowania znanych już przeciwciał oraz czułość i swoistość dostępnych testów. Wiele prac pozwoliło również na poznanie nowych markerów immunologicznych, które być może w przyszłości okażą się pomocne w diagnostyce lub będą miały znaczenie prognostyczne.

Czynnik reumatoidalny i przeciwciała przeciw cyklicznym cytrulinowanym peptydom

Czynnik reumatoidalny jest najbardziej znanym markerem immunologicznym RZS. Został wykryty przez Erica Waalera i Harry’ego M. Rosego, a obecnie można go również oceniać w odczynie wiązania lateksu, nefelometrią laserową i metodą ELISA [1,12]. Czynnik reumatoidalny jest autoprzeciwciałem skierowanym przeciwko domenie CH2 i CH3 regionu Fc immunoglobuliny klasy IgG [20]. Najczęściej stwierdza się go w klasie IgM, rzadziej IgG, IgA, IgE [20,31].

Początkowo RF pojawia się w  płynie stawowym, a następnie wykrywany jest we krwi. Częstość występowania RF jest zależna od czasu trwania RZS. We wczesnym okresie choroby w surowicy występuje u około 70% chorych, natomiast u następnych 10-15% pacjentów pojawia się w ciągu 2 lat trwania RZS [20]. Obecność czynnika reumatoidalnego u chorych na RZS ma znaczenie prognostyczne [6]. Wysokie miano RF koreluje z dużą aktywnością reumatoidalnego zapalenia stawów, szybką progresją radiologiczną oraz występowaniem objawów pozastawowych [6,7]. Obecność RF nie jest jednak warunkiem bezwzględnie koniecznym do rozpoznania reumatoidalnego zapalenia stawów, ponieważ są znane postacie choroby serologicznie ujemne [2]. Jednak nie każdy pacjent z dodatnim wynikiem czynnika reumatoidalnego ma zapalną chorobę stawów [31]. RF może być także obecny u osób zdrowych lub z innymi schorzeniami [19,26]. W populacji ogólnej stwierdza się go u 2-4% osób w wieku 20-60 lat, 5% w wieku 60-70 r.ż. oraz u 10-35% po 70 r.ż. [20]. Spośród układowych chorób tkanki łącznej obecność czynnika reumatoidalnego stwierdza się w przypadku zespołu Sjögrena (75-95%), tocznia rumieniowatego układowego (TRU) (15-35%), zapalenia wielomięśniowego lub skórno-mięśniowego (5-10%), mieszanej układowej choroby tkanki łącznej (50-60%), twardziny układowej (20-30%) czy krioglobulinemii (40-100%) [26]. RF może być również obecny w przewlekłych chorobach wątroby (pierwotnej marsko- ści żółciowej wątroby), płuc (sarkoidozie) [19], zakażeniach (HBV, HCV, HIV, mononukleozie zakaźnej, śwince, różyczce, gruźlicy, bakteryjnym zapaleniu wsierdzia, kile, malarii, trądzie) oraz nowotworach (białaczki, rak jelita grubego) [19,26]. Czułość badania RF określa się na 50-90%, a swoistość 50-95% [1].

Bardzo ważne z punktu widzenia wczesnego wykrywania reumatoidalnego zapalenia stawów jest oznaczanie przeciwciał przeciw cyklicznym cytrulinowanym peptydom. Są przeciwciałami głównie klasy IgG reagującymi swoiście z determinantami antygenowymi zawierają- cymi cytrulinę [20]. Cytrulina powstaje wskutek potranslacyjnej modyfikacji argininy pod wpływem deiminazy peptydyloargininowej (PAD) [5,20].

Zgodnie z odkryciami, określano je jako przeciwciała przeciwko czynnikowi okołojądrowemu (APF), przeciwciała antykeratynowe (AKA), przeciwciała antyfilagrynowe (AFA). Do antygenów dla przeciwciał przeciwko cytrulinowanym peptydom należą m.in. cytrulinowana wimentyna, fibryna, alfa-enolaza, kolagen typu I i II, białka histonowe [21].

Przeciwciała przeciw cyklicznym cytrulinowanym peptydom mogą być stwierdzane u  chorych z  nieobecnym RF. Vallbracht i wsp. wykazali obecność anty-CCP u 34,5% pacjentów z rozpoznanym RZS i ujemnym RF [31]. Anty-CCP zwykle pojawiają się w surowicy wcze- śniej niż czynnik reumatoidalny, a ich wystąpienie może wyprzedzać objawy RZS o wiele lat [4,18].

We wczesnym okresie reumatoidalnego zapalenia stawów anty-CCP stwierdza się u 60% chorych, natomiast w późniejszym czasie u 77% osób [33]. Obecność w surowicy przeciwciał przeciw cytrulinowanym peptydom może być pomocne w przewidywaniu wystąpienia reumatoidalnego zapalenia stawów. Van Gaalen zaobserwował, że u chorych z niezróżnicowanym zapaleniem stawów, u których dodatnie były przeciwciała anty-CCP, po roku RZS rozpoznano u 75% osób, natomiast po 3 latach – u 93% [32]. Występowanie anty-CCP jest częstsze u chorych na RZS palących papierosy, z dodatnim czynnikiem reumatoidalnym oraz z obecnością DRB1*04 [8].

Przeciwciała anty-CCP są bardziej swoiste dla RZS niż czynnik reumatoidalny. Czułość testu anty-CCP2 ocenia się na 48-80%, natomiast swoistość na 96-98% [22,33]. Istotne znaczenie dla przydatności w diagnostyce ma rzadkie wystę- powanie przeciwciał anty-CCP u osób zdrowych (około 1% populacji, brak zależności z płcią i wiekiem) oraz mniejsza częstość ich występowania (w porównaniu z RF) w innych układowych chorobach tkanki łącznej [33]. Należy jednak pamiętać, że przeciwciała przeciw cyklicznym cytrulinowanym peptydom mogą występować w przebiegu twardziny układowej, pierwotnego zespołu Sjögrena, tocznia rumieniowatego układowego, zapaleń naczyń, reaktywnego zapalenia stawów [22]. Spośród chorób infekcyjnych stwierdzano anty-CCP w mononukleozie zakaźnej, gruź- licy, zakażeniu Yersinia, Schistosoma oraz w chorobie Chagasa [22]. Przeciwciała stwierdzano także w niskim mianie u pacjentów z sarkoidozą lub pseudodną [22].

Przeciwciała przeciw cyklicznym cytrulinowanym peptydom mają również znaczenie prognostyczne. Ich wysokie miano stwierdza się u osób z cięższym przebiegiem reumatoidalnego zapalenia stawów (wyższe OB, większe stężenie białka C-reaktywnego, większy wskaźnik aktywności choroby DAS28), szybszym powstawaniem nadżerek kostnych [12,34]. Nie stosuje się jednak rutynowego oznaczania anty-CCP do monitorowania aktywności RZS.

Występowanie przeciwciał przeciwjądrowych (ANA) w reumatoidalnym zapaleniu stawów

Znaczenie kliniczne ANA (przeciwciał przeciwjądrowych, antinuclear antibodies) w populacji chorych na RZS nie jest w pełni poznane. Badania kliniczno-epidemiologiczne wskazują na częstsze występowanie ANA u chorych na RZS, niż w populacji osób zdrowych. Zwykle ANA występują w niskim mianie. Patogeneza powstawania ANA u chorych na RZS jest związana z obecnością genetycznych czynników ryzyka wystąpienia tocznia układowego. Prawdopodobnie jednak czynnik genetyczny nie jest jedynym odpowiedzialnym za występowanie przeciwciał, za czym przemawiają wyniki badania Liao i  wsp. Podobna liczba alleli związanych z  ryzykiem wystąpienia tocznia układowego, częściej indukowała powstanie ANA u chorych na RZS, niż w kontrolnej populacji osób zdrowych [14]. Ponadto obecność ANA może predysponować do wystąpienia zespołu Sjögrena u chorych na RZS.

Wśród przeciwciał ENA (przeciwciała przeciwko antygenom jądrowym poddającym się ekstrakcji) stwierdza się m.in. przeciwciała anty-Ro/SS-A i anty-La/SS-B. Niemal u wszystkich chorych na RZS z przeciwciałami anty-La/ SS-B stwierdza się obecność przeciwciał anty-Ro/SS-A. Natomiast tylko u około 20% chorych z obecnymi przeciwciałami anty-Ro/SS-A, stwierdza się obecność również przeciwciał anty-La/SS-B [9]. Przeciwciała anty-Ro/ SS-A i anty-La/SS-B często występują w zespole Sjögrena, toczniu rumieniowatym układowym, mieszanej chorobie tkanki łącznej lub zespołach nakładania. Występowanie przeciwciał anty-Ro/SS-A wiąże się z cięższym przebiegiem klinicznym RZS, a chorzy obarczeni są większym ryzykiem działań niepożądanych związanych ze stosowaniem leków [29,37]. Istnieją ponadto doniesienia o gorszej odpowiedzi na leczenie infliksimabem chorych na RZS z przeciwciałami anty-Ro/SS-A [16].

Spośród innych przeciwciał ANA u  chorych na RZS stwierdza się również obecność przeciwciał antycentromerowych (ACA, anticentromere antibody) [10]. Odrębnym problemem klinicznym jest również wystę- powanie ANA indukowane leczeniem stosowanym w RZS. Lekami, których stosowanie może być związane z  wytwarzaniem przeciwciał ANA są inhibitory TNF- -alfa. Nasilenie odpowiedzi immunologicznej, w postaci syntezy przeciwciał ANA, jest odmienne w przypadku różnych leków należących do tej grupy. Jednym z czynników wpływających na tę zmienność może być zróż- nicowany mechanizm działania leków – przeciwciała monoklonalne przeciwko TNF-alfa (infliksimab, adalimumab) lub rozpuszczalny receptor wiążący cząsteczkę (etanercept). Wśród blokerów TNF-alfa najczęściej sero-konwersję obserwuje się w czasie leczenia infliksimabem [28]. Najczęściej inhibitory TNF-alfa prowadzą do pojawienia się ANA, rzadziej przeciwciał anty-dsDNA. Znaczenie kliniczne tych zjawisk immunologicznych jest związane z wywoływaniem stosunkowo rzadkiego (<1% leczonych) powikłania w postaci zespołu toczniopodobnego [36]. Wśród innych leków stosowanych w leczeniu RZS, a mogących indukować syntezę przeciwciał znajdują się sulfasalazyna i leflunomid. Charakterystycznym zaburzeniem immunologicznym, będącym następstwem stosowanego leczenia jest obecność przeciwciał przeciwko histonom.

Nowe markery immunologiczne

Przeciwciała przeciwko karbamylowanym proteinom – anty-CarP

Powstawanie przeciwciał przeciwko karbamylowanym proteinom (anty-CarP, anti-carbamylated protein), jest procesem analogicznym do związanego z powstawaniem przeciwciał antycytrulinowych, których rola w patogenezie, a przede wszystkim diagnostyce RZS została potwierdzona wieloma badaniami. Karbamylowane proteiny powstają w następstwie przemian potranslacyjnych bia- łek. Proces karbamylacji polega na przekształceniu aminokwasu lizyny do homocytruliny (dłuższej o jedną grupę metylenową od cytruliny) [30]. Reakcja zachodzi w obecności cyjanianu, który w fizjologicznych warunkach organizmu pozostaje w równowadze z mocznikiem [35]. Rola karbamylacji w patogenezie RZS pozostaje nieznana. Niewydolność nerek, przewlekłe stany zapalne czy palenie tytoniu to procesy zwiększające stężenie cyjanianu i nasilające proces karbamylacji. Identyfikacja i określenie roli przeciwciał anty-CarP, znajdujących się obecnie w kręgu zainteresowań, szczególnie w kontekście RZS (choć opisywano je również u chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów), ma swoje bezpośrednie przełożenie na praktykę kliniczną.

Shi i wsp., badając surowice krwi na obecność przeciwciał przeciwko karbamylowanym proteinom: anty-Ca-FCS (anti-carbamylated-fetal calf serum) oraz anty-Ca-Fib (anti-carbamylated-fibrynogen) u osób bezobjawowych, u których później wystąpiły objawy RZS, potwierdzili, że przeciwciała te mogą być obecne w surowicy wiele lat przed wystąpieniem pełnoobjawowego zespołu klinicznego [24]. W omawianej grupie anty-Ca-FCS stwierdzono u 26,6%, anty-Ca-Fib u 38%, anty-CCP2 u 41,8% oraz RF-IgM u 24% w ostatniej próbce krwi przed ustaleniem rozpoznania. Od każdego chorego, przez cały okres obserwacji, uzyskano średnio 5 próbek krwi w odstępach 1-6 lat. Podobne zjawisko występuje w przypadku przeciwciał anty-CCP oraz RF. Przeciwciała anty-CCP i anty- -CarP mogą się pojawić w tym samym czasie, jak również niezależnie od siebie, wyprzedzając objawy kliniczne. Obecność przeciwciał anty-CarP u pacjentów z bólami stawów predysponuje do wystąpienia RZS, niezależnie od współwystępowania przeciwciał anty-CCP [25]. Wykryto je w surowicy 39% pacjentów (n=133/340) z objawami artralgii. Przeciwciała te występują zarówno u pacjentów z RZS z obecnymi, jak i bez przeciwciał anty-CCP. U chorych na RZS anty-CCP(-) obecność przeciwciał anty-CarP była związana z większą destrukcją stawów, co może być niekorzystne prognostycznie dla tej grupy chorych [35]. Nie wykazano jak dotąd związku między występowaniem omawianych przeciwciał a aktywnością choroby. Korelują natomiast z progresją zmian radiologicznych, co znajduje odzwierciedlenie w badaniach na modelach zwierzęcych odpowiadających RZS u człowieka (tj. indukowanemu kolagenem zapaleniu stawów u  myszy (CIA, collagen induced arthritis)) [27]. Wykazano, iż przeciwciała te pojawiają się w surowicy myszy immunizowanych kolagenem typu II wcześniej niż kliniczne objawy zapalenia stawów. Nie zaobserwowano jednak zależności występowania przeciwciał anty-CarP z aktywnością choroby.

Analiza korelacji występowania przeciwciał anty-CarP z czynnikami środowiskowymi i genetycznymi, przeprowadzona wśród pacjentów z ustalonym rozpoznaniem RZS (grupa licząca ponad 2800 badanych), nie wykazała istotnego związku tych przeciwciał z obecno- ścią alleli HLA-DRB1, PTPN22 (genami silnie związanymi z  ryzykiem wystąpienia RZS) oraz paleniem tytoniu, z wyjątkiem niemającego istotności statystycznej, ale widocznego związku przeciwciał anty-CarP-FCS i allelu HLA-DRB1*03 [11]. Potwierdza to złożoność patomechanizmów leżących u podłoża RZS.

Przeciwciała przeciwko heterogennym jądrowym rybonukleoproteinom – anty-hnRNP A2/B1 (RA33)

Przeciwciała przeciwko heterogennym jądrowym rybonukleoproteinom – anty-hnRNP A2/B1 (RA33) oddzia- łującym z pre-mRNA to kolejny potencjalny biomarker. hnRNP biorą udział w wielu procesach komórkowych, takich jak: naprawa DNA, wydłużanie telomerów, remodeling chromatyny [15]. Ich obecność potwierdzono w różnych pod względem etiopatogenezy autoimmunizacyjnych chorobach reumatycznych, m.in. RZS, twardzinie układowej, toczniu układowym, zespole Sjögrena, młodzieńczym idiopatycznym zapaleniu stawów, a także w schorzeniach z kręgu spondyloartropatii seronegatywnych. Maslyanski i wsp. wskazują na korelację przeciwciał anty-hnRNP B1 z wartościami OB, stężeniem białka C-reaktywnego oraz progresją radiologiczną, wyrażoną zwężeniem szpary stawowej stawów rąk. Ostatnie stwierdzenie nie jest jednak zgodne z doniesieniami innych badaczy, którzy nie potwierdzają dodatniej korelacji przeciwciał anty-hnRNP z progresją zmian nadżerkowych w stawach [3]. Analiza 34 chorych na toczeń rumieniowaty układowy z  towarzyszącym zapaleniem stawów (w 93% przypadków potwierdzono obecność nadżerek badaniem rezonansu magnetycznego) nie potwierdziła dodatniej korelacji zmian nad- żerkowych z obecnością przeciwciał RA33, wykazano jednak ujemną korelację ze wskaźnikiem obrzęku szpiku kostnego. Obecność ich, zwłaszcza przy braku innych autoprzeciwciał, przemawia za dobrym rokowaniem i mniejszą progresją radiologiczną [17]. Nie obserwowano zależności stężeń wspomnianych przeciwciał ze stężeniami przeciwciał anty-CCP lub RF. Zaobserwowano jednak dodatnią korelację anty-hnRNP B1 z prędkością fali tętna – wskaźnikiem sztywności ścian naczyń tętniczych służącym ocenie subklinicznych powikłań narządowych w następstwie miażdżycy. Przeciwciała te stwierdzono u 14,5% chorych na RZS [15].

Podkreśla się przydatność przeciwciał anty-hnRNP A2/B1 w diagnostyce wczesnego zapalenia stawów, wskazując na 98% czułość, 20% swoistość oraz 90% ujemną wartość predykcyjną [13]. Analizowano 43 chorych z ustalonym rozpoznaniem RZS – średni czas trwania choroby wynosił 10,53±10,29 miesięcy. Wykazano istotną statystycznie dodatnią korelację występowania RF i przeciwciał anty- -RA33. Średnie wartości stężeń przeciwciał anty-RA33 w surowicy wynosiły 28,34±16,21 IU/ml.

Podsumowanie

W codziennej praktyce, u chorych z podejrzeniem reumatoidalnego zapalenia stawów, rutynowo oznacza się czynnik reumatoidalny oraz przeciwciała przeciwko cytrulinowanym peptydom. W  wielu sytuacjach klinicznych pomocne jest również badanie przeciwciał przeciwjądrowych (m.in. diagnostyka różnicowa dolegliwości stawowych, podejrzenie zespołu nakładania RZS i TRU lub innych układowych chorób tkanki łącznej). Możliwości diagnostyki immunologicznej są jednak znacznie szersze. Biorąc pod uwagę zróżnicowaną czu- łość i swoistość oraz odmienną korelację przedstawionych w artykule markerów z klinicznymi wskaźnikami aktywności choroby i progresją radiologiczną, być może w przyszłości będzie się oznaczać znacznie bardziej zło- żony profil immunologiczny u chorych.

Przypisy

• 1. Aggarwal R., Liao K., Nair R., Ringold S., Costenbader K.H.: Anti-citrullinatedpeptide antibody (ACPA) assays and their role inthe diagnosis of rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum., 2009; 61:1472-1483
  Google Scholar
• 2. Aletaha D., Neogi T., Silman A.J., Funovits J., Felson D.T., BinghamC.O. 3rd, Birnbaum N.S., Burmester G.R., Bykerk V.P., Cohen M.D.,Combe B., Costenbader K.H., Dougados M., Emery P., Ferraccioli G.i wsp.: 2010 Rheumatoid arthritis classification criteria: an AmericanCollege of Rheumatology/European League Against Rheumatismcollaborative initiative. Arthritis Rheum., 2010; 62: 2569-2581
  Google Scholar
• 3. Ball E.M., Tan A.L., Fukuba E., McGonagle D., Grey A., SteinerG., Bell A.L., Rooney M.R.: A study of erosive phenotypes in lupusarthritis using magnetic resonance imaging and anti-citrullinatedprotein antibody, anti-RA33 and RF autoantibody status. Rheumatology,2014; 53: 1835-1843
  Google Scholar
• 4. Berglin E., Padyukov L., Sundin U., Hallmans G., Stenlund H., vanVenrooij W.J., Klareskog L., Dahlqvist S.R.: A combination of autoantibodiesto cyclic citrullinated peptide (CCP) and HLA-DRB1 locusantigens is strongly associated with future onset of rheumatoid arthritis.Arthritis Res. Ther., 2004; 6: R303-R308
  Google Scholar
• 5. Biernacka E., Ząbek J.: Przeciwciała dla cytrulinowanych białek –nowe kierunki badań. Reumatologia, 2010; 48: 262-270
  Google Scholar
• 6. Bukhari M., Lunt M., Harrison B.J., Scott D.G., Symmons, D.P.,Silman A.J.: Rheumatoid factor is the major predictor of increasingseverity of radiographic erosions in rheumatoid arthritis: resultsfrom the Norfolk Arthritis Register Study, a large inception cohort.Arthritis Rheum., 2002; 46: 906-912
  Google Scholar
• 7. De Rycke L., Peene I., Hoffman I.E., Kruithof E., Union A., MeheusL., Lebeer K., Wyns, B., Vincent C., Mielants H., Boullart L., Serre G.,Veys E.M., De Keyser F.: Rheumatoid factor and anticitrullinatedprotein antibodies in rheumatoid arthritis: diagnostic value, associationswith radiological progression rate, and extra-articularmanifestations. Ann. Rheum. Dis., 2004; 63: 1587-1593
  Google Scholar
• 8. Forslind K., Ahlmén M., Eberhardt K., Hafström I., Svensson B.,for the BARFOT Study Group: Prediction of radiological outcome inearly RA in clinical practice: role of antibodies to citrullinated peptides(anti-CCP). Ann. Rheum. Dis., 2004; 63: 1090-1095
  Google Scholar
• 10. Jearn L.H., Kim T.Y.: The influence of anti-cyclic citrullinatedpeptide on anticentromere antibody-positive rheumatoid arthritispatients. Arthritis Res. Ther., 2010; 12: 406
  Google Scholar
• 11. Jiang X., Trouw L.A., van Wesemael T.J., Shi J., Bengtsson C., KällbergH., Malmström V., Israelsson L., Hreggvidsdottir H., VerduijnW., Klareskog L., Alfredsson L., Huizinga T.W., Toes R.E., LundbergK., van der Woude D.: Anti-CarP antibodies in two large cohorts ofpatients with rheumatoid arthritis and their relationship to geneticrisk factors, cigarette smoking and other autoantibodies. Ann.Rheum. Dis., 2014; 73: 1761-1768
  Google Scholar
• 12. Kastbom A., Strandberg G., Lindroos A., Skogh T.: Anti-CCP antibodytest predicts the disease course during three years in early RA(the Swedish TIRA project). Ann. Rheum. Dis., 2004; 63: 1085-1089
  Google Scholar
• 13. Lashkari M., Noori A., Hajiimanouchehri F., Oveisi S., KazemifarA.M.: Determination of specificity and sensitivity of anti-RA 33 in diagnosis of early rheumatoid arthritis. Glob. J. Health Sci.,2014; 6: 292-297
  Google Scholar
• 14. Liao K.P., Kurreeman F., Li G., Duclos G., Murphy S., GuzmanR., Cai T., Gupta N., Gainer V., Schur P., Cui J., Denny J.C., SzolovitsP., Churchill S., Kohane I., Karlson E.W., Plenge R.M.: Associationsof autoantibodies, autoimmune risk alleles, and clinical diagnosesfrom the electronic medical records in rheumatoid arthritis casesand non-rheumatoid arthritis controls. Arthritis Rheum., 2013; 65:571-581
  Google Scholar
• 15. Maslyanskiy A., Lazareva N., Olinek P., Schierack P., Hentschel C.,Cuccato J., Bogdanos D.P., Lapin S.V., Roggenbuck D.: Anti-hnRNP B1(RA33) autoantibodies are associated with the clinical phenotype inRussian patients with rheumatoid arthritis and systemic sclerosis.J. Immunol. Res., 2014; 2014: 516593
  Google Scholar
• 16. Matsudaira R., Tamura N., Sekiya F., Ogasawara M., YamanakaK., Takasaki Y.: Anti-Ro/SSA antibodies are an independent factorassociated with an insufficient response to tumor necrosis factorinhibitors in patients with rheumatoid arthritis. J. Rheumatol.,2011; 38: 2346-2354
  Google Scholar
• 17. Nell-Duxneuner V., Machold K., Stamm T., Eberl G.,Heinzl H.,Hoefler E., Smolen J.S., Steiner G.: Autoantibody profiling in patientswith very early rheumatoid arthritis: a follow-up study. Ann. Rheum.Dis., 2010; 69: 169-174
  Google Scholar
• 18. Nielen M.M., van Schaardenburg D., Reesink H.W., van de StadtR.J., van der Horst-Bruinsma I.E., de Koning M.H., Habibuw M.R., VandenbrouckeJ.P., Dijkmans B.A.: Specific autoantibodies precede thesymptoms of rheumatoid arthritis: a study of serial measurementsin blood donors. Arthritis Rheum. 2004; 50: 380-386
  Google Scholar
• 19. Oreskes I., Siltzbach L.E.: Changes in rheumatoid factor activityduring the course of sarcoidosis. Am. J. Med., 1968; 44: 60-67
  Google Scholar
• 20. Puszczewicz M.: Badania serologiczne w chorobach reumatycznych.W: Wielka Interna, t. 9: Reumatologia, red.: M. Puszczewicz,Medical Tribune Polska, Warszawa 2010: 32-39
  Google Scholar
• 21. Puszczewicz M., Iwaszkiewicz C.: Role of anti-citrullinated proteinantibodies in diagnosis and prognosis of rheumatoid arthritis.Arch. Med. Sci., 2011; 7: 189-194
  Google Scholar
• 22. Schellekens G.A., Visser H., de Jong B.A., van den Hoogen F.H.,Hazes J.M., Breedveld F.C., van Venrooij W.J.: The diagnostic propertiesof rheumatoid arthritis antibodies recognizing a cyclic citrullinatedpeptide. Arthritis Rheum., 2000; 43: 155-163
  Google Scholar
• 23. Scott D.L., Wolfe F., Huizinga T.W.: Rheumatoid arthritis. Lancet,2010; 376: 1094-1108
  Google Scholar
• 24. Shi J., van de Stadt L.A., Levarht E.W., Huizinga T.W., HamannD., van Schaardenburg D., Toes R.E., Trouw L.A.: Anti-carbamylatedprotein (anti-CarP) antibodies precede the onset of rheumatoid arthritis.Ann. Rheum. Dis., 2014; 73: 780-783
  Google Scholar
• 25. Shi J., van de Stadt L.A., Levarht E.W., Huizinga T.W., Toes R.E.,Trouw L.A., van Schaardenburg D.: Anti-carbamylated protein antibodiesare present in arthralgia patients and predict the developmentof rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum., 2013; 65: 911-915
  Google Scholar
• 26. Shmerling R.H.: Rheumatic disease: choosing the most usefuldiagnostic tests. Geriatrics, 1996; 51: 22-26
  Google Scholar
• 27. Stoop J.N., Liu B.S., Shi J., Jansen D.T. Hegen M., Huizinga T.W.,Trouw L.A., Toes R.E.: Antibodies specific for carbamylated proteinsprecede the onset of clinical symptoms in mice with collagen inducedarthritis. PLoS One, 2014; 9: e102163
  Google Scholar
• 28. Takase K., Horton S.C., Ganesha A., Das S., McHugh A., EmeryP., Savic S., Buch M.H.: What is the utility of routine ANA testing inpredicting development of biological DMARD-induced lupus andvasculitis in patients with rheumatoid arthritis? Data from a singlecentrecohort. Ann. Rheum. Dis., 2014; 73: 1695-1699
  Google Scholar
• 29. Tishler M., Golbrut B., Shoenfeld Y., Yaron M.: Anti-Ro(SSA) antibodiesin patients with rheumatoid arthritis – a possible marker forgold induced side effects. J. Rheumatol., 1994; 21: 1040-1042
  Google Scholar
• 30. Trouw L.A., Mahler M.: Closing the serological gap: promisingnovel biomarkers for the early diagnosis of rheumatoid arthritis.Autoimmun. Rev., 2012; 12: 318-322
  Google Scholar
• 31. Vallbracht I., Rieber J., Oppermann M., Förger F., Siebert U.,Helmke K.: Diagnostic and clinical value of anti-cyclic citrullinatedpeptide antibodies compared with rheumatoid factor isotypes inrheumatoid arthritis. Ann. Rheum. Dis., 2004; 63: 1079-1084
  Google Scholar
• 32. Van Gaalen F.A., Linn-Rasker S.P., van Venrooij W.J., de Jong B.A.,Breedveld F.C., Verweij C.L., Toes R.E., Huizinga T.W.J.: Autoantibodiesto cyclic citrullinated peptides predict progression to rheumatoidarthritis in patients with undifferentiated arthritis. A ProspectiveCohort Study. Arthritis Rheum., 2004; 50: 709-715
  Google Scholar
• 33. Van Venrooij W.J., Zendman A.J., Pruijn G.J.: Autoantibodies tocitrullinated antigens in (early) rheumatoid arthritis. Autoimmun.Rev., 2006; 6: 37-41
  Google Scholar
• 34. Vencovský J., Machácek S., Sedová L., Kafková J., Gatterová J.,Pesáková V., Růzicková S.: Autoantibodies can be prognostic markersof an erosive disease in early rheumatoid arthritis. Ann. Rheum.Dis., 2003; 62: 427-430
  Google Scholar
• 35. Willemze A., Toes R.E., Huizinga T.W., Trouw L.A.: New biomarkersin rheumatoid arthritis. Neth. J. Med., 2012; 70: 392-399
  Google Scholar
• 36. Williams V.L., Cohen P.R.: TNFα antagonist-induced lupus-likesyndrome: report and review of the literature with implicationsfor treatment with alternative TNFα antagonists. Int. J. Dermatol.,2011; 50: 619-625
  Google Scholar
• 37. Zanlorenzi L., Azevedo Pde O., Silva M.B., Skare T.: Anti-Ro antibodiesin rheumatoid arthritis. Acta Reumatol. Port., 2012; 37:149-152
  Google Scholar

Pełna treść artykułu