Streszczenie

Prawidłowa czynność limfocytów T jest niezbędna w obronie przed patogenami. Przejścio­we zaburzenie homeostazy układu odpornościowego pojawia się, gdy wyjściowo dziewicze komórki T podejmują stymulowaną swoistymi antygenami ekspansję i nabywają czynności efektorowych. Następnie efektorowe limfocyty T albo ulegają zjawisku zaprogramowanej śmierci (programmed cell heath – PCD), zachodzącej zwykle w wyniku masywnej apoptozy w fazie kontrakcji odpowiedzi immunologicznej, albo przeżywają jako komórki pamięci. W pra­cy omówiono dwa główne szlaki PCD komórek T: śmierć komórkową indukowaną aktywacją (activation induced cell Heath – AICD), tj. odmianę apoptozy zewnątrzpochodnej oraz śmierć z zaniechania (neglect induced heath – NID), stanowiącą przykład apoptozy wewnątrzpochod­nej. Wcześniejsze badania na modelach in vitro wsparły pogląd o przeważającym znaczeniu AICD w kontrakcji układu immunologicznego, zwłaszcza wskutek swoistej mobilizacji receptora TCR. Zabrakło jednak potwierdzenia zarówno w badaniach eksperymentalnych in vivo, jak i w klinicznych pracach autorów niniejszej publikacji, które dotyczyły apoptozy uczulonych antygenowo komórek T w przewlekłych chorobach zapalnych dolnych dróg oddechowych. Obecnie uważa się, że krytyczne w wygaszaniu odczynu w komórkach T są białka rodziny Bcl-2 i proces NID. Najbardziej prawdopodobnymi kandydatami na czynniki regulujące kontrakcję limfocytów T są: antyapoptotyczna cząsteczka Bcl-2 i jej proapoptotyczny antagonista Bim, oba pod nadrzędną kontrolą autokrynnej interleukiny 2. Przedyskutowano także inne możliwe mechanizmy regulujące proces kontrakcji, takie jak ligacja receptorów śmierci, udział cytokin i znaczenie czynnika transkrypcyjnego NF-κB. Dodatkowo zwrócono uwagę na potencjalną rolę regulowania przeżycia/apoptozy limfocytów w przyszłych próbach terapii nowotworów i włóknienia płuc.

Słowa kluczowe:apoptoza • śmierć komórkowa indukowana aktywacją (AICD) • białka Bcl-2 • efektorowe limfocyty T • śmierć z zaniechania (NID)

Summary

T cell adequate function is critical for defense against pathogens. Transient disruption of T cell homeostasis occurs when primarily naive cells undergo antigen-driven expansion and acquire effector functions. Effector T cells then either undergo programmed cell death (PCD, it occurs usually as massive apoptosis during the contraction phase of the immune response) or survive to become memory cells. Two main pathways of effector T cell PCD are discussed in the review: activation-induced cell death (AICD), which is a form of extrinsic apoptosis, and neglect-in­duced death (NID), which is an intrinsic one. Initial studies using in vitro models supported a role of AICD, mostly initiated by TCR receptor triggering in immune contraction. However, it was not finally supported by either recent in vivo experiments or current review authors’ clinical studies concerning primed T cell apoptosis in chronic inflammatory lower airway diseases. Actually, Bcl-2 family members seem to be critical for the culling of T cell responses. The antiapoptotic molecule Bcl-2 and its proapoptotic antagonist Bcl-2, both under upstream control of autocrine interleukin-2, are the most probable candidates for regulators of T cell contraction. Other possible mechanisms regulating the process of contraction such as death receptor ligation, the impact of cytokines, as well as the importance of transcription factor NF-κB, are discussed. Additionally, attention is turned to the potential role of T cell survival/ apoptosis regulation in future therapies of some diseases, including tumors and lung fibrosis.

Key words:apoptosis • activation-induced cell death • Bcl-2 proteins • effector T cells • neglect-induced death

Wykaz skrótów:

AICD – śmierć komórkowa indukowana aktywacją (activation-induced cell death); APAF-1 – czynnik aktywujący proteazy w apoptozie (apoptotic protease-activating factor-1); AP-1 – czyn­nik transkrypcyjny AP-1 (activator protein 1); APC – komórka prezentująca antygen (antigen presenting cell); Bad – białko proapoptotyczne podrodziny BH3-only (Bcl-2 antagonist of cell death); Bak – białko proapoptotyczne podrodziny Bax (Bcl-2 antagonist killer 1); BAL – płukanie oskrzelowo-pęcherzykowe (bronchoalveolar lavage); Bax – białko proapoptotyczne podrodziny Bax (Bcl-2-associated protein X); Bcl-2 – rodzina endogennych białkowych regulatorów apoptozy (B-cell leukemia/lymphoma-2); Bcl-xL – inhibitorowe białko apoptozy (B-cell lymphoma-extra large); Bid – aktywatorowe białko proapoptotyczne podrodziny BH3-only (BH3 interacting doma­in death antagonist); Bim – aktywatorowe białko proapoptotyczne podrodziny BH3-only (Bcl-2 interacting mediator of cell death); Bok – białko proapoptotyczne podrodziny Bax (Bcl-2-related ovarian killer); cFLIP – białko antyapoptotyczne, hamuje kaspazę 8 (FLICE inhibitory protein); CTL – limfocyt cytotoksyczny (cytotoxic lymphocyte); DC – komórka dendrytyczna (denditic cell); DISC – kompleks sygnalizacyjny indukujący śmierć komórki (death-inducing signaling com­plex); DR4,5 – receptor śmierci 4,5 (death receptor 4,5); FasL – ligand Fas; GZMA (B) – granzym A (B); HPK1 – hematopoetyczna progenitorowa kinaza 1 (hematopoietic progenitor kinase 1); HPK-C – kadłubowa (C-końcowa) izoforma kinazy HPK; IFN-γ – interferon γ; IKK – kinaza inhibitora κB, (I kappa B kinase); JAK – kinaza Janusowa; JNK – N-końcowa kinaza c-Jun (c-Jun N-terminal kinase); Mcl-1 – antyapoptotyczne białko podrodziny Bcl-2 (myeloid cell leukemia-1); NF-κB – transkrypcyjny czynnik jądrowy κB (nuclear factor κB); Noxa – białko proapoptotyczne podrodziny BH3-only (łac. noxa – uszkodzenie); PCD – zaprogramowana śmierć komórki (programmed cell death); Puma – białko proapoptotyczne podrodziny BH3-only (p53 upregulated modulator of apoptosis); ROS – wolne rodniki tlenowe (radical oxygen species); STAT-5 – czynnik transkrypcyjny (signal transduced and activator of transcription 5); TNFR – receptor czynnika martwicy nowo­tworu (tumor necrosis factor receptor); TNF–α – czynnik martwicy nowotworu α (tumor necrosis factor α); TRADD – związane z TNFR1 białko adaptorowe z domeną śmierci (TNFR associated death domain-containing protein); TRAIL – ligand martwicy nowotworu indukującego apoptozę (TNF-related apoptosis inducing ligand-receptor).

Wprowadzenie

Autorzy niniejszej pracy badali w ostatnich latach apop­tozę limfocytów pochodzących z płukania oskrzelowo­-pęcherzykowego (broncholaveolar lavage – BAL), czyli tzw. limfocytów pęcherzykowych, w chorobach zapal­nych dolnych dróg oddechowych [46]. Opracowując otrzymane wyniki spostrzeżono, że niewiele wiadomo o udziale apoptozy w regulacji liczby i czynności obwo­dowych, uczulonych antygenowo komórek T, a z takich składają się limfocyty BAL [1]. Było to przyczynkiem do zawartej tu rekapitulacji aktualnych poglądów dotyczą­cych tego zagadnienia.

Przez wzgląd na złożoność problemu i celem nadania pracy zwartości, opis apoptozy przedstawiono zwięźle w poglądowy sposób. W pracy skoncentrowano się na mechanizmach, które w myśl aktualnych przekonań peł­nią główną rolę w przebiegu odczynu zapalnego w puli antygenowo uczulonych efektorowych limfocytów T. W skrócie odniesiono się do zagadnień apoptozy/prze­życia: 1) tymocytów (zwłaszcza w przebiegu dokładniej poznanej tzw. selekcji negatywnej w grasicy); 2) nie­uczulonych antygenowo (naiwnych) komórek T oraz 3) komórek pamięci T. Te dodatkowe informacje mogą być przydatne, per analogiam, do analizy mechanizmów zaprogramowanej śmierci efektorowych komórek T.

Podstawowe pojęcia apoptozy

Ważnym elementem homeostazy układu odpornościo­wego jest kontrola cyklu życiowego limfocytów, a więc alternatywnych procesów proliferacji i zaprogramowa­nej śmierci komórek (programmed cell death – PCD). Oba zjawiska są podstawowe dla prawidłowego działania układu komórek T, zasadniczego narzędzia adaptacyjnej odpowiedzi immunologicznej. Ważnym mechanizmem PCD jest apoptoza, przebiegająca typowo („kanonicz­nie”) z udziałem enzymów grupy kaspaz i z charak­terystyczną kondensacją jąder komórkowych [37]. Stanowi ona realizację własnego programu genetycz­nego komórki, umożliwia więc jej niejako „samobój­czą” śmierć w sposób planowy i uporządkowany (m.in. zależny od dostawy energii). Apoptoza uczestniczy w rozwoju i czynności układu immunologicznego, w tym w regulacji odpowiedzi limfocytów T na obce antygeny.

Podsumowując, istnieją dwa główne szlaki apoptozy: 1) zewnątrzpochodny (receptorowy), uruchamiany przy­łączeniem (ligacją) białek rodziny czynnika martwicy nowotworu (tumor necrosis factor – TNF) do swoistych receptorów, znanych jako receptory śmierci, należą­cych z kolei do rodziny receptora czynnika martwicy nowotworu, TNFR oraz 2) wewnątrzpochodny (mito­chondrialny), rozpoczynający się dezintegracją błon mitochondriów i przedostaniem się induktorów apop­tozy do cytosolu. W pierwszym przypadku komplemen­tacja par ligand:receptor śmierci (typowe pary to ligand Fas(FasL):Fas, TNF-α:TNFR1, TRAIL:DR4/DR5) prowadzi do zmian konformacyjnych części cytoplazmatycznych receptorów śmierci. Obecne na tych ostatnich motywy, znane jako domeny śmierci, przyłączają homologiczne domeny białek adaptorowych (dla pary TNF-α:TNFR1 białko adaptorowe TRADD, dla pozostałych – FADD). Powstaje tzw. kompleks DISC (death-inducing silen­cing complex), zawierający m.in. prokaspazę 8; zacho­dzi w nim aktywacja tej ostatniej do czynnej kaspazy 8. Antagonistą procesu jest nieczynny enzymatycznie homolog tej kaspazy, białko cFLIP [3].

Natomiast w szlaku wewnątrzpochodnym przepusz­czalność błon mitochondriów kontroluje rodzina białek Bcl-2, do których należą zarówno czynniki pro- i anty­apoptotyczne, podzielone na trzy podrodziny. Do pierw­szej z nich należą Bax, Bak i Bok (podrodzina Bax). Rozszczelniają one błony, ich znaczenie jest więc pro­apoptotyczne. Przeciwnie działają czynniki podrodziny Bcl-2 (w komórkach T właściwe białko Bcl-2, a także Bcl-xL, Mcl-1 i A1). Wzajemna równowaga tych dwóch grup czynników podlega z kolei kontroli ze strony białek trzeciej podrodziny (tzw. BH3-only), których wpływ jest silnie proapoptotyczny (w limfocytach T wykryto obec­ność następujących czynników podrodziny: Bim, Bid, Bad, Puma, Noxa, NIX i BNIP3) [92]. Uwolniony z mito­chondriów cytochrom c wiąże się z białkiem APAF-1 i prokaspazą 9. Powstaje kompleks zwany apoptosomem, w obrębie którego zachodzi aktywacja kaspazy 9 [3].

Oba szlaki, zewnątrz- i wewnątrzpochodny, aktywują kaskadę kaspaz, enzymów charakterystycznych dla apoptozy. Jak wspomniano, aktywacja inicjatorowej kaspazy 8 (oraz 10) jest najważniejszym zdarzeniem roz­poczynającym szlak receptorowy, zaś droga mitochon­drialna zaczyna się od aktywacji inicjatorowej kaspazy 9. Uważa się, że zjawisko PCD staje się nieodwracalne wraz z aktywacją kaspaz efektorowych: (3, 6, 7). Kaspaza 3 jest najbardziej charakterystycznym enzymem fazy efekto­rowej apoptozy, degradując białka odpowiedzialne za strukturę i integralność komórki [20].

Istnieje dodatkowa droga, w której limfocyty o czynno­ści cytotoksycznej (T i NK) zabijają komórki docelowe za pomocą perforyny i granzymów (tzw. szlak perforyny/ granzymów). Nosi ona nazwę szlaku pseudoreceptoro­wego, a ostateczną śmierć komórki indukuje granzym B (GZMB) i niekiedy granzym A (GZMA) [25]. Szlaki: zewnątrz- i wewnątrzpochodny oraz pseudorecepto­rowa droga zależna od GZMB, zbiegają się we wspólnej fazie wykonawczej apoptozy, w miejscu aktywacji kaspaz efektorowych, zwłaszcza kaspazy 3. Skutkuje to zmia­nami morfologicznymi i biochemicznymi, typowymi dla apoptozy. GZMA może inicjować PCD, omijając kaspazę 3 [59]. Zaprogramowana śmierć limfocytów T zachodzi przypuszczalnie pod wpływem wszystkich trzech wyżej wymienionych mechanizmów (ryc. 1).

Ryc. 1. Główne szlaki apoptozy limfocytu. Przyłączenie do receptorów śmierci (TNFR1, FAS, DR4/DR5) ich ligandów (TNF-α, FASL, TRAIL) uruchamia szlak zewnątrzpochodny, dalszymi mediatorami są białka adaptorowe (FADD, TRADD) i kaspaza 8. Szlak wewnątrzpochodny zależy od równowagi pomiędzy białkami podrodziny BCL-2 (działają antyapoptotycznie uszczelniając błony mitochondriów) a białkami podrodziny BAX (rozszczelniają błony). Równowaga ta znajduje się pod kontrolą proapoptycznych białek podrodziny BH3-only, za pomocą których oddziałują induktory apoptozy szlaku mitochondrialnego. Szlak pseudoreceptorowy uruchamiają limfocyty (CTL lub NK), tworząc za pomocą perforyny, PER, kanały w błonie atakowanej komórki. Do wnętrza docierają przez nie granzymy A i B (GZMA, GZMB). Większość dróg indukcji apoptozy, w tym szlak aktywnej kaspazy 8 (zewnątrzpochodny) i kaspazy 9 (wewnątrzpochodny), schodzą się w miejscu aktywacji kaspazy 3 (początek fazy wykonawczej). Granzymy mogą działać niezależnie od kaspazy 3

Problem apoptozy limfocytów T wymaga wprowadze­nia dwóch ważnych pojęć. Są to: śmierć komórkowa indukowana przez aktywację (activation-induced cell death – AICD) i śmierć z zaniechania (neglect indu­ced death – NID). AICD jest odmianą szlaku zewnątrz­pochodnego i polega na tym, że bodźce receptorowe aktywujące czynność danej komórki paradoksalnie uczulają ją na apoptozę, np. poprzez automatyczną, równoległą indukcję ekspresji błonowych receptorów śmierci [62]. Zjawisko NID jest natomiast odmianą szlaku wewnątrzpochodnego. Wiele komórek (nie tylko limfocytów) dysponuje tu „domyślnym”, spon­tanicznym szlakiem samobójczej śmierci, który jest w nich czasowo zablokowany dzięki działaniu obec­nych w otoczeniu mediatorów (hormonów, czynników wzrostu, cytokin). Umożliwiają one komórce dalsze życie, najczęściej wskutek podtrzymania aktywno­ści szlaku kinazy fosfatydyloinozytolu 3 (PI3K) oraz kinazy Akt. Ta ostatnia fosforyluje m.in. Bad, ważny proapoptotyczny mediator rodziny BH3-only, który staje się wówczas nieaktywny. I przeciwnie, gdy czynników przeżycia brak lub spada ich biologiczna dostępność, apoptoza zachodzi pod wpływem NID samorzutnie [20].

Apoptoza w procesie selekcji tymocytów

Tymocyty są prekursorami limfocytów T, dojrzewają­cymi czynnościowo (nabywającymi immunokompeten­cji) w centralnym organie immunologicznym, jakim jest grasica, poprzez stadia selekcji, kolejno – beta, pozytyw­nej i negatywnej. Istotą selekcji jest masywna apoptoza tymocytów. Na obwód przedostają się wyłącznie komórki, które swym receptorem TCR potrafią rozpoznać obcy antygen w kontekście cząsteczek układu MHC. Komórki nietworzące połączeń z własnymi cząsteczkami MHC, a także komórki autoreaktywne są eliminowane [60].

Najlepiej poznano mechanizmy apoptotycznej nega­tywnej selekcji autoreaktywnych klonów komórek T (delecji klonalnej). Ten fizjologiczny proces zależy od kaspaz efektorowych (3 i 7, przebiega więc „kanonicz­nie”), jednak dokładny mechanizm aktywacji kaspaz nie został precyzyjnie opisany [54]. Główną rolę przypisuje się białkom Bcl-2. Jak wykazano w modelach knock-out u myszy, najważniejsze są: czynnik Bim (podrodziny BH3-only) oraz Bax i Bak (podrodziny Bax). Blokowanie innych białek podrodziny BH3-only (Bad, Bid i Noxa) nie wpływa na przebieg selekcji [92]. Przypuszcza się, iż krytycznym mediatorem jest czynnik Bim, a znaczenie cząsteczek Bax i Bak jest wtórne i polega na modyfika­cji siły bodźców proapoptotycznych w mitochondriach. U myszy z niedoborem Bim pojawia się masywna eks­pansja obwodowa limfocytów pochodzących z gra­sicy i cechy autoimmunoagresji [72]. Podobne objawy występują w niedoborze kinazy serynowo-treoninowej (misshapen-Nck-interacting kinase), umiejscowionej na szlaku przewodzenia sygnału z receptora TCR tymo­cytu do aktywnej cząsteczki Bim. O ważnej roli mole­kuły Bim świadczy też to, że jej niedobór zapobiega negatywnej selekcji skuteczniej, niż transgeniczna nadekspresja przeciwstawnie działających czynników Bcl-2 i Bcl-xL [92].

Jest charakterystyczne, że uruchomienie kaspaz efek­torowych w przebiegu negatywnej selekcji prawdo­podobnie odbywa się bez udziału drogi receptorowej. Delecja klonalna występuje bowiem także po doświad­czalnym zahamowaniu ekspresji czynnika TRAIL, recep­torów śmierci Fas, białek adaptorowych FADD i kaspazy 8 [14,67]. Zasadniczy mechanizm delecji klonalnej jest więc bez wątpienia wewnątrzpochodny. Nie jest oczywi­ste, czy te wnioski można przenieść na dalsze fazy życia komórki T.

Przeżycie nieuczulonych antygenowo limfocytów T

Limfocyty T, nabywszy immunokompetencji w grasicy, przeżywają na obwodzie przez wiele lat, jako komórki antygenowo dziewicze. Tworzą populację długo żyjących spoczynkowych limfocytów, recyrkulujących między krwią, chłonką i drugorzędowymi narządami limfatycz­nymi. U zdrowych dorosłych osób wskutek działania mechanizmów homeostatycznych całkowita ich liczba jest w przybliżeniu wielkością stałą, podziały mitotyczne są limitowane i utrzymują się na niezmiennym pozio­mie. Jest to tzw. proliferacja minimalna (podstawowa) [58]. Za przeżycie antygenowo dziewiczych komórek T odpowiedzialne są przekaźniki obu zasadniczych szla­ków PCD, zwykle działające antyapoptotycznie, zwłasz­cza interleukina 7 [99].

Przeniesienie naiwnych komórek T do zwierzęcia pozbawionego limfocytów T powoduje ich intensywne podziały. Jest to tzw. proliferacja limfocytów T kierowana przez mechanizmy homeostazy (homeostasis-driven T cell proliferation). Ma na celu wypełnienie istniejących w nowym otoczeniu pustych nisz dla limfocytów [68]. U gospodarza działają wówczas nasilone czynniki prze­życia, a na naiwnych komórkach T pojawiają się przej­ściowo markery limfocytów efektorowych i/lub pamięci. Komórki T wykazują też częściowo ekspresję genów fazy wykonawczej odpowiedzi immunologicznej [24]. Wzbudzeniu podlegają receptory TCR antygenowo dzie­wiczych limfocytów, w procesie tym uczestniczą zaś czą­steczki własnych antygenów, prezentowane w restrykcji MHC. Przypuszczalnie zjawisko to przebiega podobnie do fazy pozytywnej selekcji grasiczej. Niezbędna jest obecność IL-7, a przeżycie limfocytów zależy bezpośred­nio od aktywacji antyapoptotycznych białek podrodziny Bcl-2 [22,86].

Interleukina 7 jako czynnik przeżycia limfocytów T

Interleukina 7 odpowiada przede wszystkim za przeżycie spoczynkowych limfocytów T, zarówno komórek anty­genowo dziewiczych, jak i komórek pamięci T [86]. IL-7 hamuje ekspresję własnego receptora, jest więc ekono­micznie zużywana przez współzawodniczące o nią lim­focyty [34]. U zwierząt z niedoborem IL-7 przeżycie obwodowych komórek T i pamięć immunologiczna są upośledzone. Przeciwnie, transgeniczna nadekspresja IL-7 prowadzi do wzrostu liczby limfocytów T [24].

W grasicy wrażliwość tymocytów na IL-7 (i ekspresja receptora dla tej interleukiny) jest najwyższa na etapie selekcji beta, a później spada [2,66]. Ponownie receptory w wysokim mianie występują na obwodowych dziewi­czych komórkach T (po opuszczeniu grasicy) i znikają z powierzchni komórek efektorowych, by później poja­wić się na komórkach wraz z generacją limfocytów pamięci T.

Interleukina 7 działa jako czynnik przeżycia szlaku mito­chondrialnego apoptozy. Po pierwsze, poprzez kinazy JAK i czynniki transkrypcyjne rodziny STAT-5, aktywuje ekspresję czynnika BCL-2 [42]. Po drugie, podobnie do innych czynników wzrostu, poprzez szlak kinaz PI-3K/ Akt fosforyluje i tym samym dezaktywuje proapopto­tyczne białko Bad [98]. Po trzecie, wykorzystując szlak tych kinaz oraz zależnego od nich czynnika transkryp­cyjnego FOXO3a, hamuje ekspresję białka Bim [42,73]. Inhibicja genu Bim (lub wprowadzenie transgenu Bcl-2) zapobiega śmierci limfocytów u zwierząt pozbawionych genu receptora IL-7 [62].

Ważną konsekwencją uczulenia komórki T – wskutek swoistej stymulacji TCR – jest wzrost poboru glukozy i nasilona glikoliza, niezbędne do proliferacji i podjęcia czynności efektorowych. Pod nieobecność tej stymula­cji, w dziewiczych antygenowo limfocytach T to właśnie IL-7 zabezpiecza metabolizm spoczynkowy, pobór glu­kozy (pośrednikiem jest aktywna kinaza Akt) i glikolizę (poprzez STAT-5) [33,93].

Receptor IL-7 (IL-7R) składa się z dwóch podjednostek: łańcucha α (IL-7Rα, CD127, wspólnego ze zrębową lim­fopoetyną grasiczą) i łańcucha γ (CD122), znanego jako wspólny łańcuch receptorowy gamma (common γ chain receptor), gdyż jest identyczny z podjednostkami recep­torów IL-2, -4, -9, -15 i -21 [22]. Wszystkie te interleu­kiny są ważnymi czynnikami przeżycia limfocytów, co zależy właśnie od obecności na powierzchni komórek tego wspólnego, „nieswoistego” łańcucha CD122. Nato­miast swoiste dla poszczególnych cytokin łańcuchy receptorowe modyfikują i ukierunkowują ich funkcje. Interleukiny 7 i 15 są prawdopodobnie najważniejszymi czynnikami przeżycia limfocytów T, a krytyczny szlak sygnalizacyjny prowadzi przez wspomniane wyżej czyn­niki STAT-5 [58]. Charakterystyczne, że dwie inne inter­leukiny tej grupy, IL-2 i IL-4, działające również poprzez common γ chain receptor, zdefiniowano jako podsta­wowe czynniki wzrostu odpowiednio komórek Th1 i Th2 [24,62,65].

Podsumowując, IL-7 zapewnia przeżycie limfocytom T, wpływając w sposób złożony na rodzinę białek BCL- 2, w tym na właściwy czynnik Bcl-2 i Mcl-1 (aktywacja) oraz Bim i Bad (hamowanie) [51]. Najważniejsze wydaje się oddziaływanie Bcl-2:Bim. U myszy knock-out Bcl-2^-/- udaje się odwrócić nasiloną apoptozę antygenowo dzie­wiczych limfocytów T, jeśli zahamuje się równoległą ekspresję białka Bim [94].

Należy podkreślić, że głównym celem komórkowym IL-7 są te limfocyty, które nie podlegają bieżącej stymulacji ze strony swoistych antygenów (i nie stanowią zasadni­czego tematu niniejszej pracy). Tak więc limfocyt T żyje i w razie potrzeby dzieli się, gdyż działa na niego albo nieswoisty czynnik przeżycia, interleukina 7, albo swo­ista antygenowo ligacja receptora TCR. W tym drugim przypadku w miejsce IL-7, działa IL-2, a sama komórka podejmuje swą zasadniczą rolę biologiczną, czyli walkę z obcym patogenem.

Limfocyty T w przebiegu ekspansji i kontrakcji odpowiedzi immunologicznej

Piśmiennictwo traktujące o apoptozie efektorowych komórek T u człowieka jest dość ograniczone. Dane pochodzą głównie z: 1) eksperymentów in vitro; 2) badań nad zwierzętami transgenicznymi; 3) doświad­czeń, w których poczesne miejsce zajęły modele ostrej infekcji (np. grypy) u gryzoni [62]. Nawet termin AICD wywodzi się z obserwacji doświadczalnych [26]. Istotny postęp w rozumieniu PCD efektorów odpo­wiedzi immunologicznej dokonał się ostatnio dzięki tetramerom MHC i limfocytom, do których wpro­wadzono receptory TCR o pożądanej swoistości (np. przeciw antygenom konkretnego wirusa). Umożli­wiło to dokładne prześledzenie losów swoistych anty­genowo komórek T w modelach zwierzęcych, ale ze względu na różnorodność zaobserwowanych zdarzeń immunologicznych nie zawsze ułatwiło pełne zro­zumienie mechanizmów przeżycia i apoptozy tych komórek [52].

Z kolei prowadzone przez nas badania umożliwiły opisa­nie apoptozy obwodowych limfocytów T w kategoriach ilościowych i morfologicznych, a wnioski dotyczące mechanizmów PCD wyciągano pośrednio, na podsta­wie analizy statystycznej wielu danych immunocyto­logicznych i biochemicznych, zwłaszcza zestawionych z parametrami charakteryzującymi samą apoptozę lub podatność na ten proces [46,48].

Obwodowe komórki T dzielą się na dwie podstawowe pule: antygenowo nieuczulone (dziewicze, naiwne, naive) i antygenowo uczulone (primed). Przełomowym zdarzeniem w życiu limfocytu jest rozpoznanie przez receptor TCR swoistego antygenu na komórce prezen­tującej antygen (antigen presenting cell – APC), na ogół komórce dendrytycznej (dendritic cell – DC). Jak wia­domo, proces ten podlega restrykcji MHC i przeistacza komórkę dziewiczą w antygenowoswoisty, uczulony lim­focyt T [62]. Zależna od limfocytów T swoista odpowiedź nabyta (adaptacyjna) na czynniki chorobotwórcze prze­biega poprzez fazy rozpoznania antygenu, aktywacji, proliferacji i migracji do miejsc infekcji (tkanek obwo­dowych), gdzie komórki T zwykle ponownie napotykają na swoiste antygeny prezentowane przez komórki APC, takie jak makrofagi, limfocyty B i zakażone nabłonki. Podlegają tam ponownemu wzbudzeniu (restymulacji i proliferacji) [1]. Ponieważ uczulenie, a także restymu­lacja swoistymi antygenami wiąże się zwykle z nasilo­nymi podziałami komórkowymi i gwałtownym wzrostem liczby efektorów T, fazę tę określa się mianem ekspan­sji. W ostrych zakażeniach opanowanie zagrożenia pro­wadzi do rezolucji procesu – zwykle w ciągu kilku dni ponad 90% efektorowych komórek T ginie w wyniku nasilonej apoptozy. Ta kolejna faza odpowiedzi, kontr­akcja, drastycznie zmniejsza liczebność puli antyge­nowoswoistych, uczulonych komórek T, są już bowiem zbędne [52]. Pozostałe przy życiu limfocyty różnicują się w populację komórek pamięci T [58]. Wyróżnie­nie poszczególnych faz odpowiedzi adaptacyjnej jest umowne – zachodzą one na siebie. Rozróżnienie ekspan­sji i kontrakcji może być utrudnione choćby w przewle­kłych stanach zapalnych [46].

Opisana tu redukcja puli limfocytów T umożliwia odbu­dowę równowagi homeostatycznej układu odporno­ściowego, ograniczając zbędne koszty metaboliczne i zapobiegając autoimmunizacji. W przeciwnym przy­padku niegroźne infekcje prowadziłyby do limfadenopa­tii, a przetrwałe aktywne komórki efektorowe T mogłyby powodować choroby z autoimmunoagresji [62]. Co wię­cej, niedostateczna kontrakcja zagrażałaby w razie ponownego napotkania patogenu burzliwym, groźnym dla życia odczynem zapalnym [6]. Natomiast nadmierna eliminacja efektorowych komórek T może zaburzyć generację skutecznej pamięci immunologicznej [52].

Uczulenie limfocytów T, zachodzące wskutek napotka­nia swoistego antygenu prezentowanego na powierzchni komórki DC, np. w węźle chłonnym, stanowi krytyczny sygnał aktywacji (sygnał 1). Uzupełnia go sygnaliza­cja ze strony cząsteczek kostymulujących, obecnych na komórce DC i rozpoznawanych przez komplementarne receptory limfocytu T (sygnał 2, szczegóły podano niżej). Dodatkowo limfocyty stymulowane są przez obecne w mikrośrodowisku cytokiny, np. interleukinę 12 i inter­feron γ (sterują polaryzacją komórek w stronę Th1) oraz IL-4 i -13 (Th2). Określa się je niekiedy jako sygnał 3; dopełnia on procesu aktywacji limfocytu w przebiegu uczulenia [7,62].

Antygenowo uczulone komórki CD4⁺ podlegają różnico­waniu w subpopulacje czynnościowe efektorów odpo­wiedzi immunologicznej (Th1, Th2, Th17) i komórki o funkcjach regulatorowych, wśród których szczególne znaczenie przypisuje się naturalnym limfocytom regu­latorowym, nTreg [21,65,84]. Uczulenie komórek CD8⁺ (niezbędna jest pomocnicza stymulacja ze strony Th1), prowadzi do generacji puli limfocytów cytotoksycznych CTL. Zabijają one zakażone cele komórkowe, a ogól­niej rzecz biorąc wszystkie komórki prezentujące na powierzchni antygeny swoiste dla CTL. Posługują się ligandami receptorów śmierci (jak FasL) i opisaną wyżej drogą pseudoreceptorową [25].

Jak zaznaczono wyżej, przedstawiony tu model ada­ptacyjnej odpowiedzi immunologicznej odzwierciedla wyniki badań doświadczalnych w ostrych zakażeniach, nie zawsze więc umożliwia odpowiednią interpretację zdarzeń immunologicznych w badanych przez nas cho­robach śródmiąższowych płuc, zwykle przebiegających przewlekle. Można jednak założyć, że i w tym ostatnim przypadku nakładają się zjawiska miejscowej ekspan­sji (z przewagą proliferacji i mechanizmów przeżycia) i kontrakcji (równowaga przesuwa się w stronę apop­tozy, która staje się z czasem udziałem większości lim­focytów T) [46].

Dla dalszych rozważań istotne jest podsumowanie obec­nego stanu wiedzy pochodzącego z badań nad przeży­ciem/apoptozą obwodowych efektorowych komórek T faz ekspansji i kontrakcji. Przyjmuje się obecność trzech mechanizmów zaprogramowanej śmierci: 1) AICD, 2) NID oraz 3) usunięcia patogenu z otoczenia i następ­czego braku pobudzenia receptorów TCR [62]. Ostatni z nich stanowi odmianę zjawiska NID, gdyż eliminacja patogenu w naturalny sposób prowadzi do spadku stę­żeń cytokin prozapalnych, zwykle działających w odnie­sieniu do limfocytów, takich jak czynniki przeżycia [71].

Cząsteczki kostymulujące w fazie ekspansji. Receptorowe mechanizmy przeżycia efektorowych limfocytów T

Sygnał 2, którego istotą jest oddziaływanie cząsteczek kostymulujących dojrzałych komórek DC na limfocyty T, stanowi dla tych drugich jednoczesny czynnik przeżycia i ochrony przed apoptozą. Zasadniczymi molekułami tej grupy są: CD80/86, OX40L, 4-1BBL i CD70. Odpowiadają im ligandy (koreceptory) limfocytu, kolejno: CD28 (alter­natywnie CTLA4), OX40, 4-1BB i CD27 [72].

Krytyczna dla przeżycia i proliferacji uczulonych komó­rek T jest sygnalizacja CD28:CD80(CD86). Następstwem jest zwiększenie sekrecji IL-2 przez limfocyt i wzrost wewnątrzkomórkowej ekspresji Bcl-xL [10]. Ekspresja CD28 na dojrzałych komórkach T ma charakter kon­stytutywny i hamuje ich apoptozę przez dłuższy czas. Analiza mutacji punktowych wykazała, że za inhibicję apoptozy limfocytów człowieka (ale nie za ich prolife­rację ani sekrecję IL-2) odpowiada reszta tyrozynowa Y173 cytoplazmatycznej domeny cząsteczki CD28.

Domena ta aktywuje Bcl-xL poprzez szlak przewodzenia sygnału kinazy PI-3K [43,70]. Dodatkowo ekspresja CD28 na powierzchni limfocytu hamuje ekspresję liganda Fas. Niedobór CD28 wskutek nadaktywności układu FasL:Fas prowadzi do poważnych zaburzeń rozwoju i czynności efektorowych komórek T [23].

U myszy CD28^-/-, a także z podwójnym knock-out genów ligandów dla CD28 (CD80 i CD86), upośledzeniu ulega generacja pamięci immunologicznej, a liczba komórek cytotoksycznych wtórnych narządów limfatycznych jest nieprawidłowo niska [29,61].

Cząsteczka OX40 nie wykazuje konstytutywnej ekspre­sji, lecz pojawia się po 2 dniach od aktywacji komórek T. Działa więc później, niż CD28. OX40 jest ważną mole­kułą kostymulującą limfocytów CD4 [15]. Aktywuje szlak kinaz PI-3K/Akt z następczą mobilizacją Bcl-2 i Bcl-xL w komórkach pomocniczych T myszy [77]. Brak kosty­mulacji OX40/OX40L w limfocytach Th zwiększa ich wrażliwość na PCD w fazie kontrakcji i skutkuje zaburze­niami pamięci immunologicznej [16].

I wreszcie molekuła kostymulująca 4-1BB pojawia się na komórkach T CD8⁺ w 24-48 godzin po uczuleniu. Działa równolegle do czynności OX40. Jak wykazano w warun­kach doświadczalnych, ligacja 4-1BB wzbudza czynność antyapoptotycznych cząsteczek Bcl-xL i A1 poprzez aktywną postać czynnika transkrypcyjnego NF-κB [99].

Podsumowując, początkowo uruchamiany jest szlak sygnalizacyjny cząsteczki CD28. Natomiast molekuły OX40 i 4-1BB uczestniczą w późniejszych fazach aktywa­cji komórek T, przy czym pierwsza z nich jest najważniej­sza dla generacji i przeżycia subpopulacji limfocytów Th (efektorów i komórek pamięci), a druga pełni podobną funkcję w odniesieniu do subpopulacji Tc. Drogi przewo­dzenia sygnałów uruchomione ligacją cząsteczek kosty­mulujących CD28, OX40 i 4-1BB wzajemnie się wspierają. Modyfikowane są przez kinazy i fosfatazy, przy czym szczególnie ważny jest szlak przeżycia prowadzący przez kinazy PI3K/Akt do głównej grupy regulowanych przez nie czynników antyapoptotycznych, tj. białek podro­dziny Bcl-2 [49].

Receptory śmierci w regulacji apoptozy efektorowych limfocytów T

W przeciwieństwie do omówionej wyżej znacznej opor­ności antygenowo dziewiczych limfocytów na PCD, uczulone komórki T, paradoksalnie wskutek mobilizacji receptora TCR przez swoisty antygen, stają się na apop­tozę wyjątkowo wrażliwe. Wzrasta podatność komórki na opisany wyżej proces AICD, który w uczulonych komórkach zachodzi szczególnie łatwo, jako efekt ligacji receptorów śmierci.

W rzeczywistości możliwe są dwa różne zdarzenia. Po pierwsze, do zaprogramowanej śmierci limfocytu dojść może już wskutek stymulacji antygenowej, jeśli pobu­dzenie ze strony sygnałów 2 i 3 jest słabe lub gdy na komórkę zadziałają równolegle ligandy śmierci. Wła­śnie w takich warunkach wywołano doświadczalnie AICD przed laty [52]. To przed tak inicjowaną apoptozą w pierwszej kolejności chronią limfocyt opisane wyżej ligandy cząsteczek kostymulujących, jak np. CD28. Mechanizm AICD zachodzi in vivo, jednak prawdopodob­nie przede wszystkim jako skutek restymulacji swoistym antygenem, np. w naciekach limfocytowych śródmiąż­szu płuc w chorobach dolnych dróg oddechowych. Nie­zbędne są wówczas dodatkowe warunki, modelujące miejscową wrażliwość komórki. Po pierwsze, należy do nich brak lub upośledzenie kostymulacji ze strony czą­steczek CD80 i CD86 (nieskuteczny sygnał 2 ze strony komórek APC świadczy o względnie niegroźnym cha­rakterze ekspozycji antygenowej, a więc swoiste klony komórek T przestają być potrzebne). Po drugie, uwraż­liwienie limfocytu na apoptozę staje się możliwe dzięki zmniejszonej ekspresji inhibitorów szlaku zewnątrzpo­chodnego, jak cFLIP [44]. Po trzecie, dochodzi do zaha­mowania antyapoptotycznych białek Bcl-2 i Bcl-xL, np. na skutek miejscowego spadku dostępności biologicznej IL-2 i innych czynników przeżycia [81]. Jednak to ostat­nie zdarzenie jest raczej egzemplifikacją udziału szlaku wewnątrzpochodnego apoptozy i jako takie zostanie omówione niżej.

Jak wspomniano, swoista mobilizacja receptora TCR dostarcza silnego sygnału przeżycia, ale i jednocześnie inicjuje serię procesów molekularnych silnie uwrażli­wiających komórkę na śmierć w mechanizmie recep­torowym. Możliwa jest jednak sytuacja przeciwna: w zależności od molekularnego kontekstu, to ligacja receptora śmierci może dostarczyć limfocytowi para­doksalnie sygnału przeżycia. Alternatywa, przeżycie limfocytu zachodzi bowiem z udziałem tych samych czynników i mechanizmów. Złożoną, dwuznaczną rolę pełni choćby autokrynny czynnik wzrostu komórek T, interleukina 2, a nawet kaspaza 3 [23].

W przypadku AICD złożony jest zwłaszcza udział kaspazy 8. I tak, inhibicja tego enzymu hamuje zależną od akty­wacji receptora TCR autokrynną syntezę IL-2 i prolifera­cję komórek T [41]. Prawdopodobnie kaspaza 8, poprzez kinazę IKK, aktywuje czynnik transkrypcyjny NF-κB [87]. Ostateczny skutek biologiczny w postaci śmierci (lub przeżycia) komórki T w procesie AICD wynika więc nie tyle z odmiennych dróg pobudzenia, lecz przypuszczal­nie z nałożenia się w swoistej sekwencji czasowej ligacji TCR i receptorów śmierci oraz działania licznych czyn­ników modyfikujących.

Cytokiny w regulacji przeżycia i apoptozy efektorowych limfocytów T

Opisany wyżej paradoks, zgodnie z którym zachodząca w czasie uczulenia seria zmian czynnościowych i feno­typowych ułatwia w późniejszych fazach zapalenia ode­słanie limfocytu na szlak zaprogramowanej śmierci, jest szczególnie dobrze zilustrowana działaniem głównego autokrynnego czynnika wzrostu i przeżycia komórek T, jakim jest interleukina 2 [62]. Jej wydzielanie przez limfocyty jest jednym z pierwszych efektów zjawiska T cell priming. IL-2 działa przez swój receptor (IL-2R), który jednocześnie w wysokim mianie pojawiają się na komórkach T. Konsekwencją jest nasilona prolifera­cja z powstaniem klonów antygenowoswoistych komó­rek, szybko różnicujących się w efektory odpowiedzi immunologicznej. A jednak to właśnie IL-2 uwrażliwia komórki Th1 na zjawisko AICD, co objawia się później, w fazie kontrakcji [31]. Między innymi poprzez szlak kinazy Itk (inducible T cell kinase), powoduje ona wzrost ekspresji cząstek liganda Fas na powierzchni komórek T, co ułatwia ich późniejszą śmierć w mechanizmie recep­torowym [76,95]. IL-2, synergistycznie z IL-4, uwrażliwia na proces AICD komórki Th2 [90,101]. Jednak najważniej­szą grupą białek, modyfikowanych przez IL-2, pozostają czynniki rodziny Bcl-2 (vide niżej).

Rola pozostałych cytokin jest przypuszczalnie drugo­rzędna. Interleukina 7, ważna w komórkach dziewiczych antygenowo, zdaje się nie wywierać istotnego wpływu na fazę kontrakcji limfocytów antygenowo uczulonych [45,57]. Bardziej jednoznaczne są wyniki badań nad IL-15, tj. inną cytokiną „przeżycia” komórek T. Możliwe, że jej niedobór, poprzez spadek aktywności czynnika STAT-5 odgrywa pewną rolę, np. w kontrakcji swoistych antygenowo komórek CTL [52].

Także badania nad TNF-α dostarczyły rozbieżnych danych, co zależy prawdopodobnie od szlaku, na który w zadanych warunkach oddziałuje ten czynnik. Pro­blem rozwinięto niżej, wypada jednak zaznaczyć, że wzmożona wrażliwość limfocytów T na proces AICD wskutek ligacji TNF-α:TNFR1 nie budzi wątpliwości [55,89]. Z kolei interferon γ (IFN-γ) w myśl niektórych prac doświadczalnych aktywuje apoptozę efektorowych komórek T; inni autorzy jednak tego nie potwierdzają [62]. Także analiza materiału klinicznego w śródmiąż­szowych chorobach płuc nie wykazała związku między miejscową sekrecją IFN-γ a miejscową apoptozą limfo­cytów [47].

Interleukina 10, podobnie do IL-2, ma uwrażliwiać komórki T na proces AICD, gdyż wzbudza powierzch­niową ekspresję cząsteczek FasL. Pogląd ten jest też dobrze uzasadniony w uznanej roli IL-10, cytokiny dzia­łającej silnie immunosupresyjnie. Pobudzone efektory CD4+ wydają się najważniejszym miejscowym źródłem IL-10 w ostrym odczynie zapalnym [9]. Jednak niedawne badania nad przebiegiem infekcji wirusem grypy u gry­zoni nie potwierdziły udziału IL-10 w kontrakcji limfo­cytów Th [62].

Rozważano też udział transformującego czynnika wzro­stu-beta (transforming growth factor-b, TGF-β), jako regulatora ekspansji limfocytów, z tym że mechanizm działania tej cytokiny miałby polegać nie na induk­cji AICD, lecz hamowaniu Bcl-2. Blokowanie wpływu TGF-β w wyniku doświadczalnej transfekcji limfocytów transgenem kodującym dominującą negatywną postać receptora tej cytokiny, skutkował nasiloną ekspansją efektorów CD8, był to jednak proces przejściowy [79]. Według obserwacji własnych, powierzchniowy marker CD105, koreceptor TGF-β1, występuje znamiennie czę­ściej na limfocytach dróg oddechowych w chorobach, przebiegających ze wzmożoną apoptozą komórek T, np. w idiopatycznym włóknieniu płuc [8].

W zależności od rodzaju polaryzacji pomocniczych lim­focytów efektorowych, czynnikiem przeżycia mogą być różne cytokiny. W tabeli 1 zebrano podstawowe dane dotyczące mechanizmu AICD poszczególnych subpo­pulacji czynnościowych limfocytów CD4⁺. W tym miej­scu trzeba zaznaczyć, że w przeciwieństwie do wyników uzyskanych w doświadczalnych modelach ostrej infek­cji u gryzoni, w badaniach nad śródmiąższowymi choro­bami płuc największa oporność limfocytów na apoptozę wystąpiła w chorobach spolaryzowanych w kierunku Th1 (sarkoidoza, zewnątrzpochodne alergiczne zapa­lenie pęcherzyków płucnych) [46,62]. Niezgodność ta może wynikać z tego, że analizie poddano przewlekłe odczyny zapalne u ludzi. Alternatywnie, rola mechani­zmu AICD w indukcji apoptozy limfocytów efektorowych T jest przeszacowana [52].

Tabela 1. Podatność efektorowych limfocytów Th na apoptozę w zależności od polaryzacji komórek

Wg [46,62]

Krytyka roli mechanizmu AICD w kontrakcji limfocytów efektorowych T. Udział interleukiny 2 w regulacji zjawiska NID

Śmierć komórek T wskutek ich aktywacji zaobserwo­wano wyjściowo w modelu mysich hybryd komórko­wych. Spodziewano się wówczas proliferacji uczulonych limfocytów, jako oczywistego efektu stymulacji recepto­rów TCR, zamiast tego wystąpiła jednak apoptoza. Wpro­wadzono więc opisany wyżej termin „activation-induced cell death” [5,83]. Jednocześnie odkryto spontaniczne mutacje genów dla Fas i FasL. W odpowiadających im szczepach myszy lpr (Fas^-/-) i gld (FasL^-/-) wystąpiła lim­fadenopatia i autoimmunizacja [15,16,52]. Notabene ludzkim odpowiednikiem tych zmian jest zespół Cana­le’a i Smitha, [20]. Gdy w kolejnych pracach doświadczal­nych in vitro wykazano, że ligacja FasL do jego receptora powodowała zjawisko AICD limfocytów T, sformuło­wano ogólnie uznany pogląd, że także w warunkach in vivo apoptoza uczulonych komórek T zachodzi w wyniku AICD, a zasadniczym szlakiem inicjującym jest interakcja FasL:Fas [18,38]. Część prac doświadczalnych prowa­dzonych w warunkach in vivo nie potwierdziła jednak tej hipotezy. Niezgodne z założeniami były zwłaszcza doświadczenia z modelem ostrej infekcji i jednorazowej ekspozycji antygenowej [64,82]. Przyjmuje się, że zna­czenie procesu AICD dla kontrakcji odpowiedzi odpor­nościowej, przede wszystkim udział systemu FasL:Fas, jest umiarkowane i jeśli już, to dotyczy przewlekłych odczynów zapalnych z powtarzalną ekspozycją antyge­nową [91].

Jednak i w tym przypadku pojawiają się wątpliwości. Badania nad apoptozą limfocytów T dolnych dróg odde­chowych chorych z sarkoidozą, tj. chorobą z nasilonym odczynem limfocytowym śródmiąższu płuc, w patoge­nezie której zakłada się przewlekłą i/lub powtarzalną ekspozycję chorego na nieznane antygeny, wykluczyły udział AICD w tym procesie. Limfocyty umierają tu pod wpływem NID [30]. Także niedawne nasze badania nad apoptozą komórek efektorowych T w chorobach zapal­nych dolnych dróg oddechowych nie wykazały udziału układu FasL:Fas [48]. Nie potwierdzono również zna­czenia innego układu ligand:receptor śmierci – białka TRAIL i jego receptorów – w zjawisku kontrakcji lim­focytów [46].

Badacze apoptozy komórek efektorowych T coraz czę­ściej skupiają się na procesie alternatywnym, to jest zaprogramowanej śmierci z zaniechania (NID). Interleu­kina 2 byłaby tu główną cytokiną regulującą wrażliwość limfocytów na proces apoptozy gdyż, jak wspomniano wyżej, silnie oddziałuje ona na czynniki rodziny Bcl-2.

Wykazano in vitro, że transgen Bcl-2 chroni aktywowane komórki T przed zaprogramowaną śmiercią wywołaną deprywacją cytokin, takich jak IL-2. Limfocyty T zwierząt o genotypie Bax^-/-Bak^-/- są oporne na bodźce proapop­totyczne, w tym na niedobór czynników przeżycia [74]. Znaczenie Bax i Bak jest prawdopodobnie wtórne. Obec­nie za główny mediator zjawiska NID – spośród licznych białek podrodziny BH3-only – uważa się czynnik Bim [31]. Szczególnie silnie przeciwstawia mu się właściwe białko Bcl-2. Gwałtowny spadek wewnątrzkomórkowej ekspre­sji Bcl-2 jest najbardziej uchwytnym zjawiskiem moleku­larnym obserwowanym w limfocytach efektorowych na krótko przed kontrakcją [52].

Udział białek rodziny Bcl-2 w regulacji kontrakcji immunologicznej. Rola czynnika Bim

Istnieją dwie, niewykluczające się nawzajem, koncep­cje propagacji apoptozy przez czynniki podrodziny BH3-only, odgórnie regulujące szczelność błon mito­chondrialnych szlaku wewnątrzpochodnego. W myśl pierwszej z nich białka BH3-only odciągają antyapopto­tyczne białka właściwej podrodziny Bcl-2 od cząsteczek Bax i Bak, te z kolei oligomeryzują i inicjują proces PCD (model neutralizacji). Według drugiej koncepcji (model derepresji), czynniki podrodziny Bax są bezpośrednio aktywowane przez molekuły BH3-only, z tym że są wśród nich cząsteczki „uczulające”, tj. bezpośrednio neutrali­zujące czynność białek rodziny Bcl-2 (Bad i Noxa) oraz właściwe aktywatory czynników Bax/Bak, jak Bim, Bid i Puma [92]. Oddziaływania są krótkotrwałe, miana aktywnych czynników niskie i nie jest łatwo uchwycić te zdarzenia w badaniach doświadczalnych [46]. Przypusz­czalnie białka BH3-only działają w obu wyżej wymienio­nych mechanizmach [52].

Duża liczba rodzajów cząsteczek tej podrodziny suge­ruje ich wielorakie funkcje, złożoną sieć powiązań i odmienną rolę w zależności od fazy i rodzaju odpowie­dzi immunologicznej. W zasadzie aktywacja limfocytu T wywołuje spadek stężenia Bcl-2, a wzrost pozosta­łych cząsteczek podrodziny – Bcl-xL, A1 i Mcl-1 [19]. Bcl-xL ma chronić komórki T przed apoptozą w prze­biegu infekcji bakteryjnych, Mcl-1 uczestniczy w prze­życiu limfocytów T w warunkach in vitro [100]. Jednak krytyczne wydaje się wzajemne oddziaływanie między czynnikami Bcl-2 i Bim, w drugiej kolejności zaznacza się udział białka Puma [62].

Silnym czynnikiem hamującym ekspresję Bcl-2 w lim­focytach efektorowych w przebiegu zapalenia jest nad­mierne wytwarzanie wolnych rodników tlenowych. Podanie antyoksydantów przedłuża in vitro zależne od Bcl-2 przeżycie komórek T [31]. Z wynikami tymi kore­spondują obserwacje własne: spośród analizowanych zmiennych cytoimmunologicznych, najsilniej dodat­nio z częstością apoptozy limfocytów pęcherzykowych korelowała neutrofilia materiału z płukania oskrzelowo­-pęcherzykowego, co dotyczyło zarówno chorób z obni­żoną (sarkoidoza), jak i podwyższoną (idiopatyczne włóknienie płuc) apoptozą limfocytów. Neutrofile dol­nych dróg oddechowych są uznanym źródłem wolnych rodników. W piśmiennictwie brak jest innego wyjaśnie­nia dla naszej obserwacji [46].

Wzajemne oddziaływanie Bim na cząsteczkę Bcl-2 jest złożone i wyjątkowe. Podobnych obserwacji nie udało się poczynić dla innych białek grupy BH3-only: Już przed laty wykazano więc, że w limfocytach myszy z niedobo­rem Bim, stężenie wewnątrzkomórkowe Bcl-2 jest zde­cydowanie niższe, jak gdyby ta druga cząsteczka nie była już komórkom w większej liczbie potrzebna [31]. Odwrotnie, limfocyty z wysokim stężeniem Bcl-2, synte­tyzują zwiększone ilości białka Bim [52]. Ekspresja Bcl-2 i Bim jest więc zapewne regulowana we wzajemnym mechanizmie zwrotnym, jakkolwiek szczegółów dotąd nie poznano.

Pierwotnym sygnałem wzbudzającym ekspresję Bim ludz­kich limfocytów jest rekrutacja receptora TCR, działająca przez szlak sygnałowy kinaz JNK i PKC [78]. Uczulone antygenowo komórki T, w których czynnik Bim doświad­czalnie zablokowano, stają się oporne na mechanizm NID [73]. Z białkiem Bim współdziałają inne czynniki klasy BH3-only, Puma i Noxa. Aktywacja białka Puma zależy od stresu komórkowego spowodowanego np. działaniem wolnych rodników i uszkodzeniem DNA komórki. Pośred­nikiem jest znany supresor cyklu komórkowego, p53 (stąd pochodzi nazwa Puma, vide spis skrótów wyżej). Limfocyt przygotowuje się do takiej sekwencji zdarzeń wcześniej: w indukowanej doświadczalnie fazie ekspansji aktywność Bcl-xL spada; wczesną fazę kontrakcji antygenowoswo­istych komórek CD8⁺ charakteryzuje natomiast wzrost ekspresji białko Noxa [27]. Konsekwencją tych zmian aktywności jest powstanie apoptosomów, indukcja kaspaz efektorowych i śmierć limfocytu (ryc. 2)

Ryc. 2. Regulacja mechanizmu NID w limfocytach człowieka. Głównym zjawiskiem jest interakcja między proapoptotycznym czynnikiem BIM, a antyapoptotycznym białkiem BCL-2. Wspomagające znaczenie mają PUMA i BCL-xL. Cytokinowe czynniki przeżycia i ligacja CD28 hamują apoptozę głównie poprzez szlak PI3K/ AKT. Przyłączenie antygenu do receptora TCR hamuje BIM na szlaku JNK/PKC. Aktywna postać BIM neutralizuje antyapoptotyczne białka podrodziny BCL-2 i umożliwia bezpośrednie otwarcie kanałów mitochondrialnych przez czynniki BAX/BAK. Wolne rodniki tlenowe (ROS, miejscowym źródłem mogą być granulocyty) uszkadzają DNA, co uruchamia zależną od czynnika transkrypcyjnego P53 ekspresję czynnika PUMA. Ze względu na czytelność ryciny ominięto działanie czynnika NF-κB, który wzmaga transkrypcję BCL-2 i BCL-xL, a hamuje BIM. Nie zaznaczono wpływu czynnika transkrypcyjnego Foxo3a na syntezę BIM, gdyż jego udział udowodniono dotąd tylko w naiwnych antygenowo limfocytach T u gryzoni

Bim występuje w trzech izoformach, zależnych od alter­natywnego składania genu: BimEL, BimL i Bims. Dla lim­focytów typowa jest pierwsza z nich. Jak wspomniano wyżej, promotor Bim zależy od czynnika transkrypcyj­nego rodziny FOXO (ściślej od FOXO3a), który przechodzi z cytosolu do jądra komórkowego wyłącznie w postaci defosforylowanej. Dlatego szlak przeżycia, obejmujący kolejno ligację opisanego wyżej wspólnego łańcucha receptorowego γ, kinazę PI3K oraz kinazę Akt, hamuje apoptozę limfocytów T (gdyż Akt fosforyluje czynniki FOXO). Należy jednak pamiętać, że taki przebieg zdarzeń molekularnych udowodniono tylko dla nieuczulo­nych limfocytów T. W przypadku komórek efektorowych wykryto tylko zależność wzmożonej ekspresji Bcl-xL od szlaku kinazy Akt (białka Bim nie badano) [35]. Propo­nuje się inne szlaki kontrolujące ekspresję genu Bim na poziomie: a) transkrypcji (poprzez supresor cyklu komórkowego Rb i czynnik transkrypcyjny E2F1); b) translacji (przez cząsteczkę mikro-RNA miR-17-92) i c) modyfikacji posttranslacyjnej, gdyż katalizowana przez szlak kinaz aktywowanych mitogenami fosforylacja reszt seryny i treoniny cząsteczki Bim aktywuje tę ostatnią i może uruchamiać apoptozę limfocytów [88].

Działanie czynnika transkrypcyjnego NF-κB

W celu zachowania przejrzystości wykładu (tabela 2), rozgraniczono wyraźnie mechanizm AICD od NID. W rze­czywistości jednak oba procesy zachodzą na siebie; na poziomie molekularnym w regulacji apoptozy limfo­cytów T odbywa się integracja mechanizmów szlaku zewnątrz- i wewnątrzpochodnego. Przykładami są: 1) funkcja czynnika transkrypcyjnego NF-κB oraz 2) efekt mobilizacji receptora typu 1 dla TNF, wskutek przyłącze­nia jego fizjologicznego liganda, czyli TNFα.

Tabela 2. Zestawienie mechanizmów AICD i NID w kontrakcji efektorowych limfocytów T w przebiegu zapalenia

Wg [4,46,52,62]

Czynnik NF-κB (ściślej jest to rodzina białek) jest główną cząsteczką regulującą przeżycie komórek T. Jego aktywna postać pojawia się w komórce wskutek liga­cji receptora TCR przez antygen. Czynnik wzmaga eks­presję genów odpowiedzi immunologicznej i wzrostu komórek. Jednocześnie przeciwdziała apoptozie, gdyż promuje transkrypcję genów dla Bcl-2 i Bcl-xL. Wpływa więc głównie na drogę wewnątrzpochodną, jednak sam jest inaktywowany przez ligację receptora śmierci Fas, a więc typowe zjawisko szlaku zewnątrzpochodnego [20]. Doświadczalne zahamowanie czynności NF-κB wyzwala serię zdarzeń prowadzących nieuchronnie do śmierci limfocytu: 1) aktywację proapoptotycznego białka Bim; 2) zahamowanie ekspresji Bcl-2 i Bcl-xL; 3) wzrost stęże­nia wolnych rodników tlenowych oraz 4) ekspresję genu supresora cyklu komórkowego p73, zależnego od białka p53 [4].

Wyjściowo białka rodziny NF-κB blokowane są przez swoisty inhibitor Iκ beta, pełniący swą funkcję w postaci zdefosforylowanej. Dlatego fosforylująca ten inhibitor kinaza IKK, aktywuje czynnik transkrypcyjny NF-κB i hamuje zjawisko PCD. Dodatkowo drogę apoptozy/ przeżycia z udziałem NF-κB regulują izoformy i pro­dukty degradacji czynnika cFLIP, wspomnianego wyżej inhibitora prokaspazy 8 w obrębie kompleksu DISC. Dzia­łają one w komórkach T jak inhibitory apoptozy: produkt degradacji czynnika (p22-FLIP) aktywuje właśnie kinazę IKK [49]. Czynność białek NF-κB zależy w limfocytach w znacznym stopniu od wzajemnego stosunku proka­spazy 8 i cFLIP w obrębie kompleksu DISC [40].

Innym ważnym czynnikiem modulującym szlak TCR/ NF-κB jest kinaza HPK1. Dziewicze antygenowo komórki T, oporne na zjawisko AICD, dysponują izoformą kinazy o pełnej długości łańcucha peptydowego. Swoista akty­wacja TCR, m.in. pośrednio poprzez działanie IL-2 oraz IL-4, prowadzi do generacji krótszych izoform – koń­cowych fragmentów C i N (HPK1-C, HPK1-N), wykazujących odmienną aktywność substratową: podczas gdy wyjściowa cząsteczka HPK1 łączy się i aktywuje kinazę IKK, to krótkie izoformy tylko blokują tę ostatnią [11]. Tak więc i w tym przypadku uczulenie antygenowe lim­focytu T (z wyjściowo wysokim poziomem aktywnego czynnika NF-κB) prowadzi równolegle do pojawienia się w komórce wybitnej wrażliwości na apoptozę.

Rola czynnika martwicy nowotworu-α (TNF-α) i jego receptorów. Apoptoza czy nekroptoza?

W badaniach własnych [46] czułość komórek na pro­apoptotyczne własności TNF-α oceniono badając ekspre­sję jego receptorów. W chorobach z mniejszą częstością apoptozy pojawiła się relatywnie niższa ekspresja recep­tora śmierci TNFR1, szczególnie wyraźnie tendencja ta zarysowała się, gdy zestawiono wyniki ekspresji recep­torów TNF-α na AL jako stosunek CD120b+:CD120a+. W piśmiennictwie przyjmuje się, że TNFR1 (CD120a) jest receptorem śmierci, zaś TNFR2 (CD120b), niemając domeny śmierci, mediuje sygnał przeżycia. Receptory TNF typu 1 występują głównie na komórkach nabłonka, stanowiących ważny cel nadzoru układu immunologicz­nego, zaś komórki obwodowe T, w tym limfocyty pęche­rzykowe, wykazują głównie ekspresję receptorów typu 2 i wykorzystują TNF-α, jako czynnik przeżycia [15].

Rola receptorów TNF jest jednak bardziej złożona. W warunkach prawidłowych skutkiem rekrutacji receptora śmierci TNFR1 jest zwykle aktywacja czyn­nika transkrypcyjnego NF-κB. Dopiero, gdy ekspresja tego ostatniego zostanie zahamowana, wówczas ligacja TNFR1 indukuje apoptozę [17]. Przyłączenie TNF-α do TNFR1 prowadzi bowiem do utworzenia dwóch odmien­nych kompleksów białkowych o różnym czasie powsta­nia. Kompleks typu I formuje się na cytoplazmatycznym końcu białka TNFR1 krótko po przyłączeniu TNF-α. Obejmuje czynnik TRADD, białka adaptorowe TRAF1 i TRAF2, kinazę RIP1 (receptor interacting protein 1) i komórkowy inhibitor apoptozy, IAP. Kompleks akty­wuje czynnik transkrypcyjny NF-κB z wszystkimi opi­sanymi wyżej konsekwencjami, sprzyja więc przeżyciu komórki [46,69].

Kompleks typu II formuje się w kilka godzin po urucho­mieniu sygnalizacji TNF-α. W przeciwieństwie do kom­pleksu I, jego powstanie toruje drogę śmierci komórki. Składowymi są TRADD, RIP1, a następnie (co decy­duje o roli TNFR1 w indukcji apoptozy), białko adapto­rowe FADD i kaspaza 8 (10). Działania czynnika RIP1 nie poznano do końca: może on uczestniczyć w aktywacji czynnika NF-κB, ale i w formowaniu kompleksu typu II. Jest wówczas aktywatorem (wspólnie z FADD) i zara­zem substratem kaspazy 8. Produkty tej ostatniej reak­cji powodują kompetycyjną inhibicję NF-κB. Czynność kinazy RIP1 zależy od poziomu ubikwitynacji jej czą­steczki: komórki wykazujące ekspresję postaci RIP1 opor­nej na ubikwitynację odpowiadają na działanie TNF-α apoptozą [69]. Aktywacja (autofosforylacja) kinazy RIP1 może torować drogę zaprogramowanej śmierci komórki w mechanizmie alternatywnym – pod postacią „nieka­nonicznej” (niezależnej od kaspaz) śmierci komórkowej, zwanej nekroptozą [13]. Działanie kompleksu II jest jed­nak regulowane przez kompleks typu I: aktywny czynnik NF-κB w krótkim czasie wzbudza ekspresję genów inhi­bitorów apoptozy, jak cFLIP i kompleks II nie powstaje. Jeśli jednak poziom cFLIP jest niski, kaspaza 8 podlega aktywacji i komórka ginie [15].

Receptor TNF typu 2 (CD120b) w miejsce domeny śmierci ma motyw strukturalny TRAF, przyłączający białka ada­ptorowe TRAF1 i 2. Dalsze szlaki przewodzenia sygnału obejmują kaskadę kinaz MAPK, kinazy JNK, a także akty­wację kinazy IKK z następczym uruchomieniem aktyw­nej postaci NF-κB [15]. Nie można jednak wykluczyć, że przez białka adapterowe TRAF 1 i 2, również rekrutacja receptora typu 2 może wywołać apoptozę komórki doce­lowej [40].

Ostateczny wynik działania TNF-α na limfocyty efekto­rowe zależy więc od stanu czynnościowego tych ostat­nich, m.in. od poziomu aktywnej postaci czynnika NF-κB oraz ekspresji poszczególnych białek receptorowych i adaptorowych. Podsumowując, udział układu TNF-α w kontrakcji limfocytów efektorowych jest znaczący i co ciekawe, pozostaje w zgodzie z tradycyjnymi poglą­dami o roli biologicznej obu jego receptorów. Według badań własnych odsetek limfocytów pęcherzykowych dodatnich z receptorem CD120a jest przeważnie niski. Dodatkowo, w chorobach przebiegających z masyw­nym limfocytowym zapaleniem pęcherzyków płucnych, odsetek komórek T CD120a+ jest niższy, niż w grupie kon­trolnej. Z kolei receptor CD120b jest powszechnie repre­zentowany na limfocytach pęcherzykowych; różnice między badanymi grupami są nieznamienne. Uważamy, że ocena stosunku odsetków AL dodatnich z każdym z obu receptorów może służyć jako narzędzie do oceny wrażliwości limfocytów pęcherzykowych na apoptozę – wysoka wartość stosunku CD120b:CD120a charaktery­zuje choroby z niską, a niska – z wysoką częstością apop­tozy limfocytów. TNF-α bierze więc udział w regulacji apoptozy limfocytów efektorowych, co najmniej jako czynnik modyfikujący działanie innych bodźców [46].

I wreszcie analiza wyników własnych i danych piśmien­nictwa [13] skłania do rozważenia, czy TNF-α – zamiast kanonicznej apoptozy limfocytów efektorowych – nie powoduje innej postaci PCD, tj. nekroptozy. Hipotezę tę należałoby zweryfikować badaniem aktywności kinaz RIP1 i RIP3, głównych mediatorów nekroptozy w limfo­cytach efektorowych [97].

Mechanizmy przeżycia komórek pamięci T

Korzystne dla ustroju zejście odczynu zapalnego ozna­cza, że niewielka część uczulonych efektorowych komórek T przeżywa fazę kontrakcji, różnicując się w limfocyty pamięci. Mają one niższy próg aktywacji od komórek antygenowo dziewiczych [50]. W przypadku restymulacji swoistymi antygenami wykazują większą oporność na indukcję apoptozy, w porównaniu ze swymi pierwotnie uczulonymi odpowiednikami [62].

Przeżycie komórek pamięci T w organizmie obej­muje w rzeczywistości dwa odmienne zagadnienia: 1) przetrwanie przez niektóre efektory T fazy kontrak­cji (z przekształceniem się w komórki pamięci) oraz 2) wieloletnie funkcjonowanie tych komórek w organi­zmie gospodarza. Nie jest pewne, czy selekcja limfocy­tów efektorowych T w kierunku komórek pamięci jest konsekwencją obecności określonych cech czynno­ściowych (np. bardziej nasilonej autokrynnej syntezy IL-2) lub fenotypowych (wyższej ekspresji CD127) [48]. Przekształcenie niektórych uczulonych limfocytów T w komórki pamięci może też być zdarzeniem losowym. Innym niewyjaśnionym do końca problemem jest faza odpowiedzi immunologicznej, w której zapada decyzja o dalszych losach komórek T: w modelu ostrej infekcji rozpoczyna się najprawdopodobniej wraz z początkiem fazy ekspansji, natomiast podczas kontrakcji zachodzi już tylko ostateczna selekcja limfocytów T, które przeży­wają, by zróżnicować się w komórki pamięci [99].

Prawdopodobnym markerem prekursorów komórek pamięci Tc, chroniącym je przed apoptozą, jest prze­trwały receptor IL-7 (CD127), zwłaszcza gdy współwystę­puje z nim niska ekspresja receptora KLRG-1 (killer cel lectin-like receptor G1) [36]. Jednak generacja pamięci immunologicznej w wielu układach doświadczalnych zdaje się nie zależeć wprost od działania IL-7 ani od powierzchniowej ekspresji określonych molekuł [53]. Przypuszczalnie znaczenie ma współdziałanie IL-7 i 15. Najbardziej prawdopodobna hipoteza zakłada znaczący udział drugiej z tych cytokin i receptora CD122, czyli wspólnego łańcucha receptorowego γ [52].

Innym rozważanym mechanizmem jest inicjacja sygnału poprzez ligację CD27, co wzbudza podziały komórek T (z udziałem szlaku kinaz MAPK/JNK) i ułatwia ich prze­życie in vitro [29]. W limfocytach efektorowych CD27⁺ zachodzi wówczas aktywacja NF-κB i antyapoptotycz­nych przedstawicieli rodziny Bcl-2, zwłaszcza Bcl-xL [39,85]. Należy jednak pamiętać, że cząsteczka CD27 jest nieobecna na komórkach efektorowych i część badaczy traktuje ją alternatywnie jako marker już wyróżnico­wanych komórek pamięci, a nie jako wczesną molekułę selekcyjną [56].

I wreszcie wykazano, że doświadczalny niedobór czyn­nika Bim prowadzi do znamiennego nasilenia zjawiska pamięci immunologicznej, podczas gdy nadekspresja tego czynnika – przeciwnie – wybitnie upośledza gene­rację komórek pamięci [75].

Limfocyty pamięci T są następnie zabezpieczone przed apoptozą przez powtarzalną aktywację. Mogą przetrwać przez wiele lat, mimo braku swoistej stymulacji antyge­nowej. W porównaniu z dziewiczymi limfocytami T mają wysoki potencjał proliferacyjny. Po podaniu ich zwie­rzętom limfopenicznym, zachodzi – jak w przypadku naiwnych limfocytów T – opisana wyżej proliferacja kie­rowana mechanizmami homeostazy. Warunkiem sine qua non ich przeżycia jest działanie IL-15, wspomaganej przypuszczalnie przez IL-7 [79,96].

Podsumowanie

W świetle bieżących danych piśmiennictwa problem przeżycia/apoptozy efektorowych limfocytów T nie jest całkowicie wyjaśniony. Nie jest pewne, czy o apop­tozie efektorów odpowiedzi immunologicznej decy­duje zasadniczo mechanizm AICD (i szlak receptorowy), czy też zjawisko NID (jako szczególny przykład śmierci komórki w drodze mitochondrialnej). Najprawdopodob­niej uczestniczą oba te procesy, a przedmiotem badań powinien być ich wzajemny udział, w zależności od przyczyny, rodzaju i dynamiki danej odpowiedzi odpor­nościowej. Przygodą intelektualną było obserwowanie, jak w literaturze przedmiotu w ostatnich latach zwra­cano się coraz częściej w stronę szlaku wewnątrzpochod­nego (kosztem drogi receptorowej) i działania swoistych molekuł regulacyjnych, zwłaszcza Bcl-2 i Bim. Również badania własne, wprawdzie prowadzone na materiale klinicznym niepowtarzalnym (bez możliwości wykona­nia seryjnych oznaczeń u tych samych osób), prowadziły do ostrożnych, lecz podobnych wniosków. Nie udało się wykazać bowiem wyraźnego związku między PCD uczu­lonych limfocytów T, a ekspresją receptorów i ligandów śmierci. Za to w grupach chorych ze znamiennie niską apoptozą limfocytów pęcherzykowych wystąpiła wysoka ekspresję białka BCL-2. I odwrotnie, znamiennie częstszą apoptozę obserwowano w grupach chorych z obniżonym odsetkiem limfocytów pęcherzykowych BCL-2⁺ [46].

Problemu przeżycia/apoptozy limfocytów nie da się jednak, co oczywiste, sprowadzić do działania poje­dynczych molekuł. Droga receptorowa może nadal być ważna, choćby jako proces modyfikujący i regulujący zasadniczy mechanizm kontrakcji, jakim jest apoptoza limfocytów na drodze mitochondrialnej. Należy rozwa­żyć udział innych odmian PCD, np. nekroptozy. I wresz­cie, właśnie w przypadku limfocytów wypada założyć, że jednym z mechanizmów samoograniczenia się prze­wlekłych reakcji zapalnych jest „bratobójcza śmierć” z wykorzystaniem drogi pseudoreceptorowej. Dalsze szczegółowe badania mogą mieć ważne znaczenie prak­tyczne. Ostatnie doniesienia, publikowane na łamach niniejszego czasopisma, dotyczą użycia mimetyków drobnocząsteczkowych BH3 w próbach leczenia chorób nowotworowych [28]. Prawdopodobnie można rozważyć użycie leków tej grupy także w chorobach alergicznych i autoimmunizacyjnych; celem komórkowym byłyby wówczas uczulone antygenowo limfocyty. Z naszych badań wynika natomiast, że hamowanie apoptozy limfo­cytów dolnych dróg oddechowych może być użyteczne terapeutycznie w ciężkim zespole, jakim jest śródmiąż­szowe włóknienie płuc [46]. Zastosowanie antagonistów białka BIM mogłoby zostać także wykorzystane w cha­rakterze adiuwantów szczepionek nowych generacji [52]. Niezbędne jest jednak dalsze poszerzanie wiedzy o mechanizmach przeżycia i apoptozy komórek układu immunologicznego.

PIŚMIENNICTWO

[1] Agostini C., Chilosi M., Zambello R., Trentin L., Semenzato G.: Pulmonary immune cells in health and disease: lymphocytes. Eur. Respir. J., 1993; 6: 1378-1401
[PubMed]  

[2] Aifantis I., Mandal M., Sawai K., Ferrando A., Vilimas T.: Regulation of T-cell progenitor survival and cell-cycle entry by the pre-T-cell receptor. Immunol. Rev., 2006; 209: 159-169
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[3] Algeciras-Schimnich A., Griffith T.S., Lynch D.H., Paya C.V.: Cell cycle-dependent regulation of FLIP levels and susceptibility to Fas-mediated apoptosis. J. Immunol., 1999; 162: 5205-5211
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[4] Arnold R., Brenner D., Becker M., Frey C.R., Krammer P.H.: How T lymphocytes switch between life and death. Eur. J. Immunol., 2006; 36: 1654-1658
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[5] Ashwell J.D., Cunningham R.E., Noguchi P.D., Hernandez D.: Cell growth cycle block of T cell hybridomas upon activation with antigen. J. Exp. Med., 1987; 165: 173-194
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[6] Badovinac V.P., Hamilton S.E., Harty J.T.: Viral infection results in massive CD8⁺ T cell expansion and mortality in vaccinated perforin-deficient mice. Immunity, 2003; 18: 463-474
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[7] Badovinac V.P., Harty J.T.: CD8⁺ T-cell homeostasis after infection: setting the 'curve’. Microbes Infect., 2002; 4: 441-447
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[8] Balicka-Ślusarczyk B., Czarnobilska E., Dyczek A., Perka S., Wandtke T., Półgęsek E., Pruchniak M., Kopiński P.: Ekspresja receptora transformującego czynnika wzrostu β (transforming growth factor β, TGFβ), CD105, w dolnych drogach oddechowych. Wstępne wyniki w śródmiąższowych chorobach płuc (interstital lung diseases, ILD). Alergol. Immunol., 2011; 8: 5-8

[9] Barreiro R., Luker G., Herndon J., Ferguson T.A.: Termination of antigen-specific immunity by CD95 ligand (Fas ligand) and IL-10. J. Immunol., 2004; 173: 1519-1525
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[10] Boise L.H., Minn A.J., Noel P.J., June C.H., Accavitti M.A., Lindsten T., Thompson C.B.: CD28 costimulation can promote T cell survival by enhancing the expression of Bcl-XL. Immunity, 1995; 3: 87-98
[PubMed]  

[11] Brenner D., Golks A., Kiefer F., Krammer P.H., Arnold R.: Activation or suppression of NFκB by HPK1 determines sensitivity to activation-induced cell death. EMBO J., 2005; 24: 4279-4290
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[12] Campbell J.J., Brightling C.E., Symon F.A., Qin S., Murphy K.E., Hodge M., Andrew D.P., Wu L., Butcher E.C., Wardlaw A.J.: Expression of chemokine receptors by lung T cells from normal and asthmatic subjects. J. Immunol., 2001; 166: 2842-2848
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[13] Christofferson D.E., Yuan J.: Necroptosis as an alternative form of programmed cell death. Curr. Opin. Cell Biol., 2010; 22: 263-268
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[14] Cretney E., Uldrich A.P., Berzins S.P., Strasser A., Godfrey D.I., Smyth M.J.: Normal thymocyte negative selection in TRAIL-deficient mice. J. Exp. Med., 2003; 198: 491-496
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[15] Croft M.: Co-stimulatory members of the TNFR family: keys to effective T-cell immunity? Nat. Rev. Immunol., 2003; 3: 609-620
[PubMed]  

[16] DeBenedette M.A., Wen T., Bachmann M.F., Ohashi P.S., Barber B.H., Stocking K.L., Peschon J.J., Watts T.H.: Analysis of 4-1BB ligand (4-1BBL)-deficient mice and of mice lacking both 4-1BBL and CD28 reveals a role for 4-1BBL in skin allograft rejection and in the cytotoxic T cell response to influenza virus. J. Immunol., 1999; 163: 4833-4841
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[17] Dempsey P.W., Doyle S.E., He J.Q., Cheng G.: The signaling adaptors and pathways activated by TNF superfamily. Cytokine Growth Factor Rev., 2003; 14: 193-209
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[18] Dhein J., Walczak H., Bäumler C., Debatin K.M., Krammer P.H.: Autocrine T-cell suicide mediated by APO-1/(Fas/CD95). Nature, 1995; 373: 438-441
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[19] Dunkle A., Dzhagalov I., He Y.W.: Mcl-1 promotes survival of thymocytes by inhibition of Bak in a pathway separate from Bcl-2. Cell Death Differ., 2010; 17: 994-1002
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[20] Elmore S.: Apoptosis: a review of programmed cell death. Toxicol. Pathol., 2007; 35: 495-516
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[21] Fazilleau N., Mark L., McHeyzer-Williams L.J., McHeyzer-Williams M.G.: Follicular helper T cells: lineage and location. Immunity, 2009; 30: 324-335
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[22] Fry T.J., Mackall C.L.: Interleukin-7: master regulator of peripheral T-cell homeostasis? Trends Immunol., 2001; 22: 564-571
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[23] Galluzzi L., Joza N., Tasdemir E., Maiuri M.C., Hengartner M., Abrams J.M., Tavernarakis N., Penninger J., Madeo F., Kroemer G.: No death without life: vital functions of apoptotic effectors. Cell Death Differ., 2008; 15: 1113-1123
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[24] Goldrath A.W., Bogatzki L.Y., Bevan M.J.: Naive T cells transiently acquire a memory-like phenotype during homeostasis-driven proliferation. J. Exp. Med., 2000; 192: 557-564
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[25] Goping I.S., Barry M., Liston P., Sawchuk T., Constantinescu G., Michalak K.M., Shostak I., Roberts D.L., Hunter A.M., Korneluk R., Bleackley R.C.: Granzyme B-induced apoptosis requires both direct caspase activation and relief of caspase inhibition. Immunity, 2003; 18: 355-365
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[26] Green D.R., Droin N., Pinkoski M.: Activation-induced cell death in T cells. Immunol. Rev., 2003; 193: 70-81
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[27] Haring J.S., Corbin G.A., Harty J.T.: Dynamic regulation of IFN-γ signaling in antigenspecific CD8⁺ T cells responding to infection. J. Immunol., 2005; 174: 6791-6802
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[28] Hartman M.Ł., Czyż M.: Mimetyki BH3 jako terapia wspomagająca konwencjonalne leki przeciwnowotworowe. Postępy Hig. Med. Dośw., 2012; 66: 67-77
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[29] Hendriks J., Xiao Y., Borst J.: CD27 promotes survival of activated T cells and complements CD28 in generation and establishment of the effector T cell pool. J. Exp. Med., 2003; 198: 1369-1380
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[30] Herry I., Bonay M., Bouchonnet F., Schuller M.P., Lecossier D., Tazi A., Lynch D.H., Hance A.J.: Extensive apoptosis of lung T-lymphocytes maintained in vitro. Am. J. Respir. Cell Mol. Biol., 1996; 15: 339-347
[PubMed]  

[31] Hildeman D.A., Zhu Y., Mitchell T.C., Bouillet P., Strasser A., Kappler J., Marrack P.: Activated T cell death in vivo mediated by proapoptotic Bcl-2 family member bim. Immunity, 2002; 16: 759-767
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[32] Hoyer K.K., Dooms H., Barron L., Abbas A.K.: Interleukin-2 in the development and control of inflammatory disease. Immunol. Rev., 2008; 226: 19-28
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[33] Jacobs S.R., Michalek R.D., Rathmell J.C.: IL-7 is essential for homeostatic control of T cell metabolism in vivo. J. Immunol., 2010; 184: 3461-3469
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[34] Jameson S.C.: Maintaining the norm: T-cell homeostasis. Nat. Rev. Immunol., 2002; 2: 547-556
[PubMed]  

[35] Jones R.G., Parsons M., Bonnard M., Chan V.S., Yeh W.C., Woodgett J.R., Ohashi P.S.: Protein kinase B regulates T lymphocyte survival, nuclear factor κB activation, and Bcl-X_L levels in vivo. J. Exp. Med., 2000; 191: 1721-1734
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[36] Joshi N.S., Cui W., Chandele A., Lee H.K., Urso D.R., Hagman J., Gapin L., Kaech S.M.: Inflammation directs memory precursor and short-lived effector CD8⁺ T cell fates via the graded expression of T-bet transcription factor. Immunity, 2007; 27: 281-295
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[37] Joza N., Susin S.A., Daugas E., Stanford W.L., Cho S.K., Li C.Y., Sasaki T., Elia A.J., Cheng H.Y., Ravagnan L., Ferri K.F., Zamzami N., Wakeham A., Hakem R., Yoshida H. i wsp.: Essential role of the mitochondrial apoptosis-inducing factor in programmed cell death. Nature, 2001; 410: 549-554
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[38] Ju S.T., Panka D.J., Cui H., Ettinger R., el-Khatib M., Sherr D.H., Stanger B.Z., Marshak-Rothstein A.: Fas(CD95)/FasL interactions required for programmed cell death after T-cell activation. Nature, 1995; 373: 444-448
[PubMed]  

[39] Kaech S.M., Tan J.T., Wherry E.J., Konieczny B.T., Surh C.D., Ahmed R.: Selective expression of the interleukin 7 receptor identifies effector CD8 T cells that give rise to long-lived memory cells. Nat. Immunol., 2003; 4: 1191-1198
[PubMed]  

[40] Kataoka T., Tschopp J.: N-terminal fragment of c-FLIP(L) processed by caspase 8 specifically interacts with TRAF2 and induces activation of the NF-κB signaling pathway. Mol. Cell. Biol., 2004; 24: 2627-2636
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[41] Kennedy N.J., Kataoka T., Tschopp J., Budd R.C.: Caspase activation is required for T cell proliferation. J. Exp. Med., 1999; 190: 1891-1896
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[42] Khaled A.R., Durum S.K.: Death and Baxes: mechanisms of lymphotrophic cytokines. Immunol. Rev., 2003; 193: 48-57
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[43] Kim M.Y., Gaspal F.M., Wiggett H.E., McConnell F.M., Gulbranson-Judge A., Raykundalia C., Walker L.S., Goodall M.D., Lane P.J.: CD4⁺CD3^– accessory cells costimulate primed CD4 T cells through OX40 and CD30 at sites where T cells collaborate with B cells. Immunity, 2003; 18: 643-654
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[44] Kirchhoff S., Müller W.W., Krueger A., Schmitz I., Krammer P.H.: TCR-mediated up-regulation of c-FLIPshort correlates with resistance toward CD95-mediated apoptosis by blocking death-inducing signaling complex activity. J. Immunol., 2000; 165: 6293-6300
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[45] Kondo M., Akashi K., Domen J., Sugamura K., Weissman I.L.: Bcl-2 rescues T lymphopoiesis, but not B or NK cell development, in common γ chain-deficient mice. Immunity, 1997; 7: 155-162
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[46] Kopiński P.: Apoptoza limfocytów pęcherzykowych w wybranych śródmiąższowych chorobach płuc. Rozprawa habilitacyjna. Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2012

[47] Kopiński P., Balicka-Ślusarczyk B., Dyczek A., Szpechciński A., Przybylski G., Jarzemska A., Wandtke T., Jankowski M., Iwaniec T.: Enhanced expression of Fas Ligand (FasL) in the lower airways of patients with fibrotic interstitial lung diseases (ILDs). Folia Histochem. Cytobiol., 2011; 49: 636-645
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[48] Kopiński P., Przybylski G., Jarzemska A., Sładek K., Soja J., Iwaniec T., Balicka-Slusarczyk B., Pinis G., Dyczek A., Szabłowska K., Golińska J., Jankowski M., Szczeklik J.: Stężenie interferonu gamma w płynie z płukania oskrzelowo-pęcherzykowego w wybranych chorobach śródmiąższowych płuc jest dodatnio skorelowane z wartością stosunku CD4/CD8. Pol. Merkur. Lekarski, 2007; 23: 15-21
[PubMed]  

[49] Krammer P.H., Arnold R., Lavrik I.N.: Life and death in peripheral T cells. Nat. Rev. Immunol., 2007; 7: 532-542
[PubMed]  

[50] Krueger A., Fas S.C., Baumann S., Krammer P.H.: The role of CD95 in the regulation of peripheral T-cell apoptosis. Immunol. Rev., 2003; 193: 58-69
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[51] Kunkel E.J., Butcher E.C.: Plasma-cell homing. Nat. Rev. Immunol., 2003; 3: 822-829
[PubMed]  

[52] Kurtulus S., Tripathi P., Opferman J.T., Hildeman D.A.: Contracting the 'mus cells’ – does down-sizing suit us for diving into the memory pool? Immunol. Rev., 2010; 236: 54-67
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[53] Lacombe M.H., Hardy M.P., Rooney J., Labrecque N.: IL-7 receptor expression levels do not identify CD8+ memory T lymphocyte precursors following peptide immunization. J. Immunol., 2005; 175: 4400-4407
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[54] Lakhani S.A., Masud A., Kuida K., Porter G.A. Jr., Booth C.J., Mehal W.Z., Inayat I., Flavell R.A.: Caspases 3 and 7: key mediators of mitochondrial events of apoptosis. Science, 2006; 311: 847-851
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[55] Liu Z.G., Hsu H., Goeddel D.V., Karin M.: Dissection of TNF receptor 1 effector functions: JNK activation is not linked to apoptosis while NF-κB activation prevents cell death. Cell, 1996; 87: 565-576
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[56] Mack D.G., Lanham A.M., Falta M.T., Palmer B.E., Maier L.A., Fontenot A.P.: Deficient and dysfunctional regulatory T cells in the lungs of chronic beryllium disease subjects. Am. J. Respir. Crit. Care Med., 2010; 181: 1241-1249
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[57] Maraskovsky E., O’Reilly L.A., Teepe M., Corcoran L.M., Peschon J.J., Strasser A.: Bcl-2 can rescue T lymphocyte development in interleukin-7 receptor-deficient mice but not in mutant rag-1-/- mice. Cell, 1997; 89: 1011-1019
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[58] Marleau A.M., Sarvetnick N.: T cell homeostasis in tolerance and immunity. J. Leukoc. Biol., 2005; 78: 575-584
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[59] Martinvalet D., Zhu P., Lieberman J.: Granzyme A induces caspase-independent mitochondrial damage, a required first step for apoptosis. Immunity, 2005; 22: 355-370
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[60] Matuszyk J.: Rola sierocych receptorów jądrowych w rozwoju limfocytów T w grasicy. Postępy Hig. Med. Dośw., 2009; 63: 522-536
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[61] McAdam A.J., Farkash E.A., Gewurz B.E., Sharpe A.H.: B7 costimulation is critical for antibody class switching and CD8⁺ cytotoxic T-lymphocyte generation in the host response to vesicular stomatitis virus. J. Virol., 2000; 74: 203-208
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[62] McKinstry K.K., Strutt T.M., Swain S.L.: Regulation of CD4⁺ T-cell contraction during pathogen challenge. Immunol. Rev., 2010; 236: 110-124
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[63] Michalek R.D., Rathmell J.C.: The metabolic life and times of a T-cell. Immunol. Rev., 2010; 236: 190-202
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[64] Miethke T., Vabulas R., Bittlingmaier R., Heeg K., Wagner H.: Mechanisms of peripheral T cell deletion: anergized T cells are Fas resistant but undergo proliferation-associated apoptosis. Eur. J. Immunol., 1996; 26: 1459-1467
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[65] Mosmann T.R., Coffman R.L.: TH1 and TH2 cells: different patterns of lymphokine secretion lead to different functional properties. Annu. Rev. Immunol., 1989; 7: 145-173
[PubMed]  

[66] Munitic I, Williams J.A., Yang Y., Dong B., Lucas P.J., El Kassar N., Gress R.E., Ashwell J.D.: Dynamic regulation of IL-7 receptor expression is required for normal thymopoiesis. Blood, 2004; 104: 4165-4172
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[67] Newton K., Harris A.W., Bath M.L., Smith K.G., Strasser A.: A dominant interfering mutant of FADD/MORT1 enhances deletion of autoreactive thymocytes and inhibits proliferation of mature T lymphocytes. EMBO J., 1998; 17: 706-718
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[68] Nijhawan D., Fang M., Traer E., Zhong Q., Gao W., Du F., Wang X.: Elimination of Mcl-1 is required for the initiation of apoptosis following ultraviolet irradiation. Genes Dev., 2003; 17: 1475-1486
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[69] O’Donnell M.A., Legarda-Addison D., Skountzos P., Yeh W.C., Ting A.T.: Ubiquitination of RIP1 regulates an NF-κB-independent cell-death switch in TNF signaling. Curr. Biol., 2007; 17: 418-424
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[70] Okkenhaug K., Wu L., Garza K.M., La Rose J., Khoo W., Odermatt B., Mak T.W., Ohashi P.S., Rottapel R.: A point mutation in CD28 distinguishes proliferative signals from survival signals. Nat. Immunol., 2001; 2: 325-332
[PubMed]  

[71] Openshaw P., Murphy E.E., Hosken N.A., Maino V., Davis K., Murphy K., O’Garra A.: Heterogeneity of intracellular cytokine synthesis at the single-cell level in polarized T helper 1 and T helper 2 populations. J. Exp. Med., 1995; 182: 1357-1367
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[72] Opferman J.T., Korsmeyer S.J.: Apoptosis in the development and maintenance of the immune system. Nat. Immunol., 2003; 4: 410-415
[PubMed]  

[73] Pellegrini M., Bouillet P., Robati M., Belz G.T., Davey G.M., Strasser A.: Loss of Bim increases T cell production and function in interleukin 7 receptor-deficient mice. J. Exp. Med., 2004; 200: 1189-1195
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[74] Peter M.E., Legembre P., Barnhart B.C.: Does CD95 have tumor promoting activities? Biochim. Biophys. Acta, 2005; 1755: 25-36
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[75] Reckling S., Divanovic S., Karp C.L., Wojciechowski S., Belkaid Y., Hildeman D.: Proapoptotic Bcl-2 family member Bim promotes persistent infection and limits protective immunity. Infect. Immun., 2008; 76: 1179-1185
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[76] Refaeli Y., Van Parijs L., London C.A., Tschopp J., Abbas A.K.: Biochemical mechanisms of IL-2-regulated Fas-mediated T cell apoptosis. Immunity, 1998; 8: 615-623
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[77] Rogers P.R., Song J., Gramaglia I., Killeen N., Croft M.: OX40 promotes Bcl-xL and Bcl-2 expression and is essential for long-term survival of CD4 T cells. Immunity, 2001; 15: 445-455
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[78] Sandalova E., Wei C.H., Masucci M.G., Levitsky V.: Regulation of expression of Bcl-2 protein family member Bim by T cell receptor triggering. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 2004; 101: 3011-3016
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[79] Sanjabi S., Mosaheb M.M., Flavell R.A.: Opposing effects of TGF-β and IL-15 cytokines control the number of short-lived effector CD8⁺ T cells. Immunity, 2009; 31: 131-144
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[80] Schluns K.S., Williams K., Ma A., Zheng X.X., Lefrancois L.: Cutting edge: requirement for IL-15 in the generation of primary and memory antigen-specific CD8 T cells. J. Immunol., 2002; 168: 4827-4831
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[81] Schmitz I., Krueger A., Baumann S., Schulze-Bergkamen H., Krammer P.H., Kirchhoff S.: An IL-2-dependent switch between CD95 signaling pathways sensitizes primary human T cells toward CD95-mediated activation-induced cell death. J. Immunol., 2003; 171: 2930-2936
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[82] Scott D.E., Kisch W.J., Steinberg A.D.: Studies of T cell deletion and T cell anergy following in vivo administration of SEB to normal and lupus-prone mice. J. Immunol., 1993; 150: 664-672
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[83] Shi Y.F., Sahai B.M., Green D.R.: Cyclosporin A inhibits activation-induced cell death in T-cell hybridomas and thymocytes. Nature, 1989; 339: 625-626
[PubMed]  

[84] Stockinger B., Veldhoen M.: Differentiation and function of Th17 T cells. Curr. Opin. Immunol., 2007; 19: 281-286
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[85] Su H., Bidere N., Zheng L., Cubre A., Sakai K., Dale J., Salmena L., Hakem R., Straus S., Lenardo M.: Requirement for caspase-8 in NF-κB activation by antigen receptor. Science, 2005; 307: 1465-1468
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[86] Tan J.T., Dudl E., LeRoy E., Murray R., Sprent J., Weinberg K.I., Surh C.D.: IL-7 is critical for homeostatic proliferation and survival of naive T cells. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 2001; 98: 8732-8737
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[87] Thome M.: CARMA1, BCL-10 and MALT1 in lymphocyte development and activation. Nat. Rev. Immunol., 2004; 4: 348-359
[PubMed]  

[88] Ventura A., Young A.G., Winslow M.M., Lintault L., Meissner A., Erkeland S.J., Newman J., Bronson R.T., Crowley D., Stone J.R., Jaenisch R., Sharp P.A., Jacks T.: Targeted deletion reveals essential and overlapping functions of the miR-17 through 92 family of miRNA clusters. Cell, 2008; 132: 875-886
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[89] Wang C.Y., Mayo M.W., Baldwin A.S. Jr.: TNF- and cancer therapy-induced apoptosis: potentiation by inhibition of NF-κB. Science, 1996; 274: 784-787
[PubMed]  

[90] Watanabe N., Arase H., Kurasawa K., Iwamoto I., Kayagaki N., Yagita H., Okumura K., Miyatake S., Saito T.: Th1 and Th2 subsets equally undergo Fas-dependent and -independent activation-induced cell death. Eur. J. Immunol., 1997; 27: 1858-1864
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[91] Weant A.E., Michalek R.D., Khan I.U., Holbrook B.C., Willingham M.C., Grayson J.M.: Apoptosis regulators Bim and Fas function concurrently to control autoimmunity and CD8⁺ T cell contraction. Immunity, 2008; 28: 218-230
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[92] Willis S.N., Fletcher J.I., Kaufmann T., van Delft M.F., Chen L., Czabotar P.E., Ierino H., Lee E.F., Fairlie W.D., Bouillet P., Strasser A., Kluck R.M., Adams J.M., Huang D.C.: Apoptosis initiated when BH3 ligands engage multiple Bcl-2 homologs, not Bax or Bak. Science, 2007; 315: 856-859
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[93] Wofford J.A., Wieman H.L., Jacobs S.R., Zhao Y., Rathmell J.C.: IL-7 promotes Glut1 trafficking and glucose uptake via STAT5-mediated activation of Akt to support T-cell survival. Blood, 2008; 111: 2101-2111
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[94] Wojciechowski S., Tripathi P., Bourdeau T., Acero L., Grimes H.L., Katz J.D., Finkelman F.D., Hildeman D.A.: Bim/Bcl-2 balance is critical for maintaining naive and memory T cell homeostasis. J. Exp. Med., 2007; 204: 1665-1675
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[95] Xiao S., Matsui K., Fine A., Zhu B., Marshak-Rothstein A., Widom R.L., Ju S.T.: FasL promoter activation by IL-2 through SP1 and NFAT but not Egr-2 and Egr-3.Eur. J. Immunol., 1999; 29: 3456-3465
[PubMed]  [Full Text PDF]  

[96] Yajima T., Nishimura H., Ishimitsu R., Watase T., Busch D.H., Pamer E.G., Kuwano H., Yoshikai Y.: Overexpression of IL-15 in vivo increases antigen-driven memory CD8⁺ T cells following a microbe exposure. J. Immunol., 2002; 168: 1198-1203
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[97] Yuan J., Kroemer G.: Alternative cell death mechanisms in development and beyond. Genes Dev., 2010; 24: 2592-2602
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[98] Zha J., Harada H., Yang E., Jockel J., Korsmeyer S.J.: Serine phosphorylation of death agonist BAD in response to survival factor results in binding to 14-3-3 not BCL-X_L. Cell, 1996; 87: 619-628
[PubMed]  [Full Text HTML]  

[99] Zhang N., Hartig H., Dzhagalov I., Draper D., He Y.W.: The role of apoptosis in the development and function of T lymphocytes. Cell Res., 2005; 15: 749-769
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[100] Zhang N., He Y.W.: The antiapoptotic protein Bcl-xL is dispensable for the development of effector and memory T lymphocytes. J. Immunol., 2005; 174: 6967-6973
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[101] Zhang X., Brunner T., Carter L., Dutton R.W., Rogers P., Bradley L., Sato T., Reed J.C., Green D., Swain S.L.: Unequal death in T helper cell (Th)1 and Th2 effectors: Th1, but not Th2, effectors undergo rapid Fas/FasL-mediated apoptosis. J. Exp. Med., 1997; 185: 1837-1849
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

Autorzy deklarują brak potencjalnych konfliktów interesów.

Pełna treść artykułu