Abstrakt

Obserwowane na całym świecie dążenie do miniaturyzacji systemów technologicznych, jak i materiałów, spowodowało intensywny rozwój nanotechnologii – technologii bazującej na nanomateriałach. Nanotechnologia jest bardzo szybko rozwijającą się dziedziną nauki, zajmującą się otrzymywaniem i stosowaniem nanomateriałów, a więc struktur nanometrycznych, czyli takich, w których jeden z wymiarów nie przekracza umownej granicy 100 nm. Tworzenie nanostruktur ma na celu generowanie nowych bądź często lepszych właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych w porównaniu ze znanymi już materiałami mikro- oraz makrometrycznymi. Swoiste właściwości nanoobiektów wynikające z ich niewielkiego rozmiaru sprawiły, iż badania nad nimi budzą ogromne zainteresowanie w środowiskach zajmujących się nanoproblematyką [22]. Zdobycze nanotechnologii wiążą się z dużymi możliwościami aplikacyjnymi, dzięki czemu są bądź będą używane w wielu dziedzinach życia. Szczególnymi obszarami nauki, w których z powodzeniem wykorzystuje się nanokonstrukcyjne rozwiązania są medycyna i kosmetologia. Jak wynika z doniesień literaturowych (zgodnie z danymi z bazy Scopus – ryc. 1), wśród najbardziej popularnych nanostruktur stosowanych w medycynie oraz w kosmetologii, oprócz znanych nanocząstek srebra i złota, coraz częściej wykorzystuje się nanocząstki innych metali przejściowych, m.in. takich jak platyna, pallad czy ruten.

Czym jest nanotechnologia?

Nanotechnologia jest interdyscyplinarną nauką scalającą osiągnięcia z dziedziny chemii, fizyki i informatyki, stwarzającą nowe możliwości badawczo-rozwojowe zmierzające do sterowania strukturą materii na poziomie pojedynczych atomów i molekuł. Pod pojęciem tym kryją się wszystkie metody i techniki, które umożliwiają projektowanie, tworzenie, jak i stosowanie obiektów, w których przynajmniej jeden z kontrolowanych wymiarów jest wyrażony w skali nano, czyli w umownym zakresie 1-100 nm [2,16,24].

Pełne zdefiniowanie terminu nanotechnologia wymaga przede wszystkim sprecyzowania pojęcia nano. Przedrostek nano w tłumaczeniu z języka greckiego oznacza karła [12]. Jeden nanometr jest jednostką długości i stanowi jednomiliardową część metra (1 nm=1*10- 9 m) [3,29]. Jest to wymiar niewidoczny dla ludzkiego oka, tak więc w celu wyobrażenia sobie, jak małymi strukturami są te występujące w skali nanometrycznej, wybrane obiekty o rozmiarach od 1m do 1nm umieszczono na ryc. 2. Przykładowo, ludzki włos, którego średnica wynosi około 100 µm (100*10-6 m), musiałby zostać podzielony na sto tysięcy części, aby otrzymać obiekt o rozmiarach rzędu nanometra [12].

Ryc. 1. Liczba publikacji z tematyki nanomateriałów do dnia 14.11.2016 r. W artykule podano podstawowe definicje oraz inne aspekty związane z nanoobiektami. Przedstawiono, jak szerokie zastosowanie mają nanomateriały w dwóch ważnych dziedzinach życia, takich jak medycyna oraz kosmetologia

Ryc. 2. Rozmiary wybranych obiektów w skali od 1m do 1nm, na podstawie [30,38]

Nanotechnologia jest określeniem, które pojawiło się już na początku minionej dekady. Jednym z pierwszych wizjonerów nanotechnologii na świecie był fizyk Richard Feynman, który na zjeździe Amerykańskiego Towarzystwa Fizyków w 1959 r. w referacie zatytułowanym „There is plenty of room at the bottom” przedstawił świat jako ten, w którym będzie można budować struktury złożone z pojedynczych atomów. Pytanie: “Why can’t we write the entire 24 volumes of the Encyclopedia Britannica on the head of a pin?” (w dowolnym tłumaczeniu: Czemuż to nie możemy zapisać całych 24 tomów Encyklopedii Britannica na główce od szpilki? już wtedy zwiastowało przyszłość nanotechnologii [7,18].

Metody wytwarzania nanostruktur

Istnieje wiele sposobów otrzymywania struktur nanometrycznych. Najbardziej ogólny podział metod wytwarzania nanostruktur dzieli je na metody „top-down” (z góry-do dołu) oraz „bottom-up” (z dołu-do góry), któ- rych zamysł przedstawiono schematycznie na ryc. 3.

Metody „top-down”, opierają się na podziale materiału makroskopowego na mniejsze części wykorzystując do tego celu procesy fizyczne [35,40]. Polegają na rozdrobnieniu wyjściowego materiału w kontrolowany sposób tak, aby jego końcowy rozmiar zawierał się w przedziale 1-100 nm. Do metod tych zalicza się następujące techniki: wysokoenergetyczne mielenie, procesy litograficzne czy też konwencjonalną obróbkę materiałów [4].

Ryc. 3. Schematyczne przedstawienie metod wytwarzania nanostruktur; a) metody top-down, b) metody bottom-up, na podstawie [30]

W metodach „bottom-up”, struktury nanometryczne otrzymuje się z pojedynczych atomów lub cząsteczek bazując najczęściej na procesach chemicznych [35,40]. Metody te polegają na tzw. budowie od podstaw, czyli atom po atomie. Do tworzenia nanostruktur metodami „bottom-up” wykorzystuje się m.in.: osadzanie z fazy gazowej, osadzanie wspomagane plazmą, epitaksję z wiązki molekularnej, metody wykorzystujące fazę ciekłą, metody koloidalne, metody zol-żel oraz osadzanie elektrolityczne [4].

Przez bardzo dokładną kontrolę zachodzących procesów w obu metodach, można otrzymać materiały o pożądanych właściwościach.

Podział nanostruktur

Zmniejszenie materiału do wymiarów nanometrycznych może następować w trzech kierunkach w układzie współrzędnych, co prowadzi do naturalnego podziału nanoobiektów ze względu na liczbę wymiarów, wzglę- dem których wielkość mierzy się w nanometrach [30,39]. Wobec tego ogólny podział nanostruktur obejmuje cztery różne grupy, tj. nanostruktury: zerowymiarowe, jednowymiarowe, dwuwymiarowe oraz trójwymiarowe, które przedstawiono w tabeli 1.

Można także struktury nanometryczne podzielić ze względu na sposób ich powstawania [25]. Mogą się tworzyć w wyniku działalności człowieka (powstające w sposób niezamierzony lub zamierzony – projektowalne nanoobiekty) bądź występować naturalnie w środowisku. Innym kryterium podziału nanostruktur jest ich skład chemiczny, gdzie wszystkie obiekty można sklasyfikować na pochodzenia organicznego lub nieorganicznego [25]. To właśnie tworzenie tych projektowalnych nanoobiektów jest odpowiedzią na zapotrzebowanie ludzkości w wielu dziedzinach życia i wiązane z nimi nadzieje, że pozwolą rozwiązać problemy, których nie rozwiązują ich mikro- i makrometryczne odpowiedniki.

Tabela 1. Ogólny podział nanostruktur ze względu na liczbę wymiarów, na podstawie [30,39]

Właściwości struktur nanometrycznych

Powszechnie wiadomo, iż własności charakterystyczne danego materiału zależą od rozmiarów cząsteczek go budujących. Dlatego też zmniejszanie danego obiektu przy jednoczesnym zachowaniu jego wszystkich cech charakterystycznych jest niemożliwe. Nanotechnologia jest więc dziedziną, która wytwarza produkty o zupeł- nie innych, często nowych właściwościach użytkowych w porównaniu z właściwościami materiałów mikro- jak i makrometrycznych [37]. Przy zmniejszaniu objętości dowolnego obiektu złożonego z atomów, następuje wzrost stosunku liczby atomów lub jonów znajdują- cych się na powierzchni tego obiektu, do atomów ulokowanych we wnętrzu rozpatrywanej struktury [25]. Wynikiem jest bardzo duża powierzchnia właściwa nanostruktur, co sprawia, iż zwiększa się liczba niewysyconych miejsc koordynacyjnych, defektów jak i naprę- żeń sieci krystalicznej [32]. W rezultacie zmienia się otoczenie koordynacyjne przypowierzchniowych atomów i jonów, co warunkuje zmianę właściwości fizykochemicznych nanoobiektów. Takie nanoobiekty, nie podlegają już tylko prawom fizyki klasycznej, ale także prawom fizyki kwantowej [38].

Ogólnie rzecz ujmując, cząsteczki i materiały nanometryczne mogą się odróżniać od tych w skali makrometrycznej, takimi cechami jak [38,39]:

• twardość,

• wytrzymałość,

• plastyczność,

• odporność na pełzanie,

• właściwości ślizgowe,

• biokompatybilność,

• odporność chemiczna oraz mechaniczna,

• zdolności adsorpcyjne i absorpcyjne,

• hydrofilowość.

Wyjątkowe właściwości nanostruktur spowodowały, iż badania nad nimi wzbudzają coraz większe zainteresowanie wśród naukowców zajmujących się nanoproblematyką, z czym jest związane powiększanie skali ich zastosowania w wielu obszarach nauki.

Obawy związane z nanotechnologią

Nanotechnologia przynosi wiele zdecydowanie nowych, wartościowych rozwiązań, jednak trzeba pamiętać, że w ślad za postępem idzie również działanie toksyczne wytworzonych nanostruktur. Produkty oparte na nanotechnologii mogą być równie skuteczne jak i realnie niebezpieczne. Nanoobiekty ze względu na niewielkie wymiary generują nowe zagrożenia związane z ich spotęgowaną reaktywnością, umożliwiającą łatwy dostęp do organizmu ludzkiego [18]. Mechanizmy toksyczności nanoobiektów opierają się na ich przenikaniu w struktury komórkowe. Niektórzy badacze sugerują, iż nanocząstki mogą przekraczać barierę krew-mózg, gromadzić się w narządach, czego skutki mogą być w przyszłości katastrofalne [5,36].

Dlatego też ogromna liczba badań naukowych skupia się nad rozwijaniem metod badawczych dotyczących toksyczności i narażenia na nanoobiekty. Wiadomości na temat wywoływania przez nanocząstki i nanomateriały skutków toksycznych u ludzi jest niewiele, a tym bardziej nikt nie jest w stanie przewidzieć odległych skutków narażenia na nanoobiekty. Wciąż brakuje regulacji prawnych, które normowałyby projektowanie, wytwarzanie i końcowe wykorzystywanie produktów nanometrycznych [11]. Tak więc, w celu bezpiecznego stosowania zaawansowanych nanotechnologii, konieczne jest zintensyfikowanie badań w kierunku kompleksowego wpływu nanoobiektów na zdrowie człowieka. Zaskakujące jest jednak to, że większość dostępnych raportów dotyczących ryzyka stosowania nanoobiektów opisuje je jako potencjalne, jednak nie przedstawia żadnych istotnych dowodów.

Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA – Food and Drug Administration) podkreśla, iż brak jakichkolwiek informacji na temat szkodliwości danego produktu nie jest równoznaczny z gwarancją bezpieczeństwa tego produktu. Federacja podaje również, iż dla wszystkich nowych produktów wytworzonych dzięki nanotechnologii stosowane są ścisłe regulacje prawne, identyczne jak te, które są stosowane do oceny dodatków do żywności [33].

Zastosowanie nanostruktur

Zastosowanie nanocząstek w medycynie

Gwałtowny rozwój medycyny umożliwia zwalczanie wielu schorzeń, które kiedyś wydawały się nieuleczalne. Zaawansowane technologie materiałów, leków oraz specjalistyczna diagnostyka pozwalają na działanie już na poziomie molekularnym, np. w nanostomatologii stosuje się leczenie z wykorzystaniem materiałów o polepszonych właściwościach fizykochemicznych oraz biologicznych, gdyż użycie nanotechnologii w procesach otrzymywania materiałów stomatologicznych wpływa na ich właściwości użytkowe [10,26].

Wprowadzenie do materiałów kompozytowych nanocząstek koloidalnej platyny wpływa na obniżenie stresu komórkowego po ekspozycji na niespolimeryzowane cząsteczki kompozytu [14].

W 2003 r. wprowadzono na rynek nanokompozyt Filtek Supreme Universal Restorative, uniwersalny materiał stosowany w odbudowie zębów przednich i bocznych. Zawiera dwa rodzaje nanocząstek wypełniacza: nanometrowe cząstki (nanometric particles – NM, średnica 2-75 nm) oraz cząstki nanoklasterów (nanocluster particles – NC, średnica 0,6 µm). Cząstki NM to monodyspersyjne molekuły krzemionki, które nie mają tendencji do agregacji grawitacyjnej oraz do tworzenia konglomeratów. Natomiast wypełniacz NC zawiera dwa typy cząstek: pierwszy typ tworzą molekuły krzemu oraz cyrkonu natomiast drugi jest otrzymywany z cząstek krzemowych o wymiarze 75 nm. System nanocząstek NM stanowi niezależną całość rozproszoną równomiernie w matrycy kompozytu, natomiast cząstki NC są luźno powiązane w postaci gron o średnicy mniejszej niż 1µm. Ich zadaniem jest działanie jak konwencjonalny makrowypełniacz oraz rozpraszanie się podczas procesu zużycia powierzchni kompozytów, co mogłoby prowadzić do odłączania się większych fragmentów wypełniacza i powstawania dużych defektów na powierzchni kompozytu [23,27].

Nanotechnologia jest także wykorzystywana przy generowaniu nowych mas wyciskowych z wykorzystaniem nanopolimerów silikonowych, zmieniając ich typowe właściwości i powodując wzrost ich wytrzymałości na zerwanie, odporność na odkształcenie oraz płynność umożliwiając pobieranie precyzyjnych wycisków [23,27].

Ponadto metody nanotechnologiczne zastosowano w stopach metali dentystycznych, co pozwoliło na opracowanie nowych typów stopów oraz umożliwiło pokrywanie stopów tradycyjnych różnymi powłokami. Rozwiązanie to pozwala na ograniczenie ich korozji w środowisku jamy ustnej oraz wyeliminowanie odczynów alergicznych na niektóre metale występujące w stopach. Wśród stopów metali dentystycznych wymienić można stopy tytanowo-niklowe z pamięcią kształtu. Mają unikalne właściwości fizykochemiczne i mechaniczne. Mimo dużej zawartości niklu wykazują dużą biotolerancję, co wynika z dużej stabilności niklu i tytanu w fazie międzymetalicznej oraz z tworzenia się szczelnej warstwy ditlenku tytanu. Pamięć kształtu (odzysk kształtu) występuje w wyniku naprężeń wyzwalanych podczas odwracalnej, termosprężystej przemiany martenzytycznej danego stopu. Tego rodzaju stopy stosuje się w produkcji implantów medycznych w skrzywieniach kręgosłupa, do przywracania drożności naczyń krwionośnych, przewodów żółciowych, przełyku lub dróg moczowych [6,34].

Jedną z najczęstszych przyczyn zgonów na świecie jest choroba nowotworowa. Chemioterapia oraz radioterapia nie są skutecznymi metodami wykorzystywanymi w leczeniu takich chorych. Ponadto oprócz komórek nowotworowych wpływają także na niszczenie zdrowych komórek. Dziedziną, która może zapewnić skuteczną i bezpieczną terapię przeciwnowotworową jest nanotechnologia [13,42]. Hipertermię z użyciem nanocząstek złota można zaliczyć do terapii z wykorzystaniem nanotechnologii. Metoda polega na doprowadzeniu do komó- rek nowotworowych sfunkcjonalizowanych nanocząstek złota oraz poddaniu ich działaniu wyższych temperatur, co powoduje ich zniszczenie. Do grupy nanocząstek złota zaliczyć można nanocząstki złoto-siarczek złota, złote nanopowłoki puste w środku oraz złote nanoklatki. Przetestowano je w badaniach in vivo jako nośniki leków. Nanopowłoki badano pod kątem wykorzystania w czerniaku, nanocząstki w raku stercza, natomiast nanoklatki w nowotworze jamy ustnej [15].

Jak już wspomniano wcześniej, metody zwalczania nowotworów często powodują znaczne zniszczenie tkanek otaczających nowotwór. Wśród nowoopracowanych metod leczenia, istnieje kilka, które są mniej szkodliwe dla człowieka niż np. radioterapia czy chemioterapia.

Tabela 2. Wybrane zastosowania nanoobiektów w medycynie

Jedna z tych metod, obecnie stosowana w badaniach klinicznych, wykorzystuje tzw. nanoshells w postaci nanocząstek złota. Te bardzo małe cząstki działają wybiórczo na komórki nowotworowe, wnikają głębiej do ich tkanek, dzięki czemu guz się powiększa i jest łatwiejszy do wykrycia [42].

Grafen, mający unikalne właściwości mechaniczne i fizyczne, jest najnowszym dziełem nanotechnologii. Obecnie trwają badania nad zastosowaniem grafenu jako nośnika leków w onkologii. Udowodniono bowiem, że grafen może być stosowany zarówno w terapii fotodynamicznej, jak i w terapii genowej [13]. Wybrane zastosowania nanoobiektów w medycynie zebrano w tabeli 2.

Zastosowanie nanocząstek w kosmetologii

Nośniki wykorzystywane w kosmetykach to struktury lub systemy będące rezerwuarem substancji czynnych, ułatwiają ich kontrolowane uwalnianie w odpowiednim miejscu w skórze człowieka. Nośniki te mogą występować w różnej postaci [16]:

• nanozole (rozproszone w gazie),

• koloidy lub nanohydrozole (rozproszone w płynie),

• nanokompozyty (osadzone w matrycy),

• nanomateria (osadzona w substratach).

Ważnym elementem jest także podłoże, w którym zawieszone są nanocząstki, może to być żel, koloid czy emulsja. Oczywiste jest, że kosmetyk jest tym skuteczniejszy im więcej danego składnika aktywnego dotrze do skóry właściwej, pokonując barierę warstwy rogowej. Najbardziej efektywną metodę transportu są systemy nośnikowe, przeważnie występują w postaci pęcherzyków, a substancja aktywna może się znajdować w ich wnętrzu, być zdyspergowana w pęcherzyku lub zaadsorbowana na jego powierzchni. Stąd też nanostruktury w kosmetykach jako systemy nośnikowe ułatwiają dyfuzję cząsteczek składników aktywnych kosmetyków przez błony komórkowe. Ponadto są biodegradowalne, zapewniają kontrolowane uwalnianie substancji aktywnej, zapobiegają interakcjom między różnymi składnikami formulacji oraz chronią substancje czynne przed działaniem czynników zewnętrznych [25].

Pierwszymi nanonośnikami były liposomy czyli małe, kuliste struktury zbudowane z podwójnej warstwy lipidowej. Jednak wykazywały brak stabilności w warunkach podwyższonej temperatury oraz w obecności innych środków powierzchniowo-czynnych. Obecnie do otrzymywania otoczek w nanokapsułkach stosuje się biopolimery oraz cyklodekstryny, gdyż właściwy dobór surowca otoczki pozwala na umieszczenie w niej substancji hydrofilowych, jak i hydrofobowych, co decyduje o jej przenikalności w głąb skóry. Materiały te powinny być przede wszystkim biodegradowalne [31].

Do przenoszenia czynników aktywnych rozpuszczalnych w wodzie stosuje się polimerosomy, które pod wzglę- dem budowy przypominają liposomy, natomiast równomierne uwalnianie czynnika aktywnego zapewniają kolasfery. Nanocząstki są zbudowane z substancji fizjologicznie występujących w skórze człowieka, tj.: kolagenu oraz glikozaminoglikanów [1].

Stałe lipidowe nanocząstki (SLN – solid lipid nanoparticles) to sferyczne cząstki utworzone z lipidów stałych w temperaturze pokojowej, które są rozpuszczone w fazie wodnej z dodatkiem emulgatora. Do lipidów tworzących te nanocząstki zalicza się tristearynian, tripalmitynian, niektóre glicerydy, woski oraz nasycone kwasy tłuszczowe. Nanostrukturalne lipidowe nośniki (NLC – nanostructural lipid carriers) są złożone z mieszaniny stałych lipidów z olejami. Powoduje to obniżenie temperatury topnienia oraz zwiększenie ilości składnika aktywnego rozpuszczonego w mieszaninie lipidowej [28].

Ponadto, w kosmetyce stosuje się także nieorganiczne nanocząstki, np. tlenek cyrkonu, wapń, hydroksyapatyty, srebro, złoto czy platynę [20]. Skóra człowieka jest potencjalnie narażona na działanie metali w wyniku jej kontaktu w przemyśle wytwórczym, w górnictwie czy w rafinacji. Jednak eksponowanie skóry na działanie metali może występować nie tylko w wyniku aplikacji kosmetyku, a także w wyniku narażenia środowiskowego, np. metale z grupy platynowców są uwalniane do atmosfery z katalizatorów w silnikach spalinowych stosowanych w przemyśle motoryzacyjnym [21,41]. Franken i wsp. [8] zaobserwowali niewielkie przenikanie platyny przez skórę człowieka przy znaczącym stężeniu metali zatrzymywanych wewnątrz skóry. Ponadto, na podstawie badań przeprowadzonych na skórze Afrykańczyków, zaobserwowali, że przenikanie platyny przez ich skórę jest znacząco większe w porównaniu do skóry mieszkańców Kaukazu [8,9]; było to pierwsze opracowanie z tego zakresu. Mauro i wsp. opisali penetrację nanocząstek platyny w skórę, bez przenikania ich przez nieuszkodzoną skórę, w wyniku silnej interakcji między nanocząstkami i składnikami skóry [22]. Wyniki potwierdzili Filon i wsp. [19]. Mauro zaobserwował także, że uszkodzona skóra zwiększa przenikanie nanocząstek przez nią [22]. Wybrane zastosowanie nanoobiektów w kosmetologii przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Wybrane zastosowania nanoobiektów w kosmetologii

Podsumowanie

Duże zaangażowanie naukowców w rozwój nanotechnologii przyczynia się do poznawania coraz to nowych zastosowań nanomateriałów. Odkrycie ich unikalnych właściwości umożliwia rozwój wielu kierunków nowoczesnych technologii, ale jednocześnie wymaga szczegółowych badań zapewniających bezpieczeństwo ich stosowania.

Przypisy

• 1. Bartensteina J.E., Robertson J., Battaglia G., Briscoe W.H.: Stability of polymersomes prepared by size exclusion chromatography and extrusion. Colloid. Surface. A, 2016; 506: 739-746
  Google Scholar
• 2. Bera A., Belhaj H.: Application of nanotechnology by means of nanoparticles and nanodispersions in oil recovery – a comprehensive review. J. Nat. Gas Sci. Eng., 2016; 34: 1284-1309
  Google Scholar
• 3. Boisseau P., Loubaton B.: Nanomedicine, nanotechnology in medicine. C. R. Physique, 2011; 12: 620-636
  Google Scholar
• 4. Brydson R.M., Hammond C.: Wytwarzanie i klasyfikacja nanostruktur. W: Nanotechnologie, red.: R.W. Kelsall, I.W. Hamley, M. Geoghegan. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, 1-56
  Google Scholar
• 5. Bystrzejewska-Piotrowska G., Golimowski J., Urban P.L.: Nanoparticles: their potential toxicity, waste and environmental management. Waste Manag., 2009; 29: 2587-2595
  Google Scholar
• 6. Drugacy J., Lekston Z., Morawiec H.: The application of NiTi alloys with shape memory and superelastic properties in the maxillofacial surgery. J. Med. Informat. Technolog., 2001; 2: 85-92
  Google Scholar
• 7. Feynman R.P.: There’s plenty of room at the bottom. J. Microelectromech. S., 1992; 1: 60-66
  Google Scholar
• 8. Franken A., Eloff F.C., Du Plessis J., Badenhorst C.J., Du Plessis J.L.: In vitro permeation of platinum through African and Caucasian skin. Toxicol. Lett., 2015; 232: 566-572
  Google Scholar
• 9. Franken A., Eloff F.C., Du Plessis J., Badenhorst C.J., Jordaan A., Du Plessis J.L.: In vitro permeation of platinum and rhodium through Caucasian skin. Toxicol. In Vitro, 2014; 28: 1396-1401
  Google Scholar
• 10. Freitas Jr R.A.: Nanodentistry. J. Am. Dent. Assoc., 2000; 131: 1559-1565
  Google Scholar
• 11. Hydzik P.: Zagrożenia związane z nanotechnologią w świetle prawodawstwa Unii Europejskiej. Przegl. Lek., 2012; 69: 490-491
  Google Scholar
• 12. Jakubczyk E.: Nanotechnologia w technologii żywności. Przem. Spoż., 2007; 4: 16-22
  Google Scholar
• 13. Jung A.: Nanoparticles in medical applications – a direction of the future? Pediatr. Med. Rodz., 2014; 10: 104-110
  Google Scholar
• 14. Kachi H., Noda M., Wataha J.C., Nakaoki Y., Sano H.: Colloidal platinum nanoparticles increase mitochondrial stress induced by resin composite components. J. Biomed. Mater. Res. B. Appl. Biomater., 2011; 96: 193-198
  Google Scholar
• 15. Koperkiewicz D.: Nanocząstki złota w fototermicznej terapii antynowotworowej. http://think.wsiz.rzeszow.pl/wp-content/uploads/2015/08/6-Koperkiewicz_NANOCZĄSTKI-ZŁOTAW-FOTOTERMICZNEJ-TERAPII-ANTYNOWOTWOROWEJ_popr.pdf (14.11.2016)
  Google Scholar
• 16. Krzyżostan M.: Nanotechnologie w kosmetyce – idealne rozwią- zanie dla pokonania bariery naskórkowej? http://biotechnologia. pl/kosmetologia/artykuly/nanotechnologie-w-kosmetyce-idealnerozwiazanie-dla-pokonania-bariery-naskorkowej,1123.html?mobile_view=true (15.11.2016)
  Google Scholar
• 17. Kurzydłowski K.: Nanomateriały – definicje, podstawowe poję- cia i przykłady. W: Nanomateriały inżynierskie konstrukcyjne i inżynierskie, red.: M. Lewandowska, K. Kurzydłowski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, 1-26
  Google Scholar
• 18. Langauer-Lewowicka H., Pawlas K.: Nanocząstki, nanotechnologia – potencjalne zagrożenia środowiskowe i zawodowe. Environ. Med., 2014; 17: 7-14
  Google Scholar
• 19. Larese Filon F., Mauro M., Adami G., Bovenzi M., Crosera M.: Nanoparticles skin absorption: New aspects for a safety profile evaluation. Regul. Toxicol. Pharmacol., 2015; 72: 310-322
  Google Scholar
• 20. Larguinho M., Baptista P.V.: Gold and silver nanoparticles for clinical diagnostics – from genomics to proteomics. J. Proteomics, 2012; 75: 2811-2823
  Google Scholar
• 21. Lidén C., Röndell E., Skare L., Nalbanti A.: Nickel release from tools on the Swedish market. Contact Dermatitis, 1998; 39: 127-131
  Google Scholar
• 22. Mauro M., Crosera M., Bianco C., Adami G., Montini T., Fornasiero P., Jaganjac M., Bovenzi M., Filon F.L.: Permeation of platinum and rhodium nanoparticles through intact and damaged human skin. J. Nanopart. Res., 2015; 17: 253
  Google Scholar
• 23. Mitra S.B., Wu D., Holmes B.N.: An application of nanotechnology in advanced dental materials. J. Am. Dent. Assoc., 2003; 134: 1382-1390
  Google Scholar
• 24. Mnyusiwalla A., Daar A.S., Singer P.A.: ‘Mind the gap’: science and ethics in nanotechnology. Nanotechnology, 2003; 14: 9-13
  Google Scholar
• 25. Műller-Goymann C.C.: Physicochemical characterization of colloidal drug delivery systems such as reverse micelles, vesicles, liquid crystals and nanoparticles for topical administration. Eur. J. Pharm. Biopharm., 2004; 58: 343-356
  Google Scholar
• 26. Nutalapati R., Kasagani S., Jampani N., Mutthineni R., Jonnalagadda L.: Nanodentistry – the new horizon. Internet J. Nanotechnology, 2011; 3: 1-5
  Google Scholar
• 27. Panek H., Kawala M., Zdanowski J.: Use of nanotechnology in dentistry. Prot. Stom., 2006; 56: 16-21
  Google Scholar
• 28. Pardeike J., Hommoss A., Müller R.H.: Lipid nanoparticles (SLN, NLC) in cosmetic and pharmaceutical dermal products. Int. J. Pharm., 2009; 366: 170-184
  Google Scholar
• 29. Pautrat J.L.: Nanosciences: evolution or revolution? C. R. Physique, 2011; 12: 605-613
  Google Scholar
• 30. Pulit J., Banach M., Kowalski Z.: Właściwości nanocząsteczek miedzi, platyny, srebra, złota i palladu. Techn. T., 2011; 108: 197-209
  Google Scholar
• 31. Rodriguez J., Martin M.J., Ruiz M.A., Clares B.: Current encapsulation strategies for bioactive oils: From alimentary to pharmaceutical perspectives. Food Res. Int., 2016; 83: 41-59
  Google Scholar
• 32. Runowski M.: Nanotechnologia – nanomateriały, nanocząstki i wielofunkcyjne nanostruktury typu rdzeń/powłoka. Chemik, 2014; 68: 766-775
  Google Scholar
• 33. Sadrieh N.: FDA considerations for regulation of nanomaterial containing products. http://www.fda.gov/ohrms/dockets/ac/06/ briefing/2006-4241B1-02-31-FDANano%20Sadrieh%20nanotech%20 presentation%20(2).pdf (15.11.2016)
  Google Scholar
• 34. Shabalovskaya S.A.: On the nature of the biocompatibility and on medical applications of NiTi shape memory and superelastic alloys. Biomed. Mater. Eng., 1996; 6: 267-289
  Google Scholar
• 35. Sinha B., Müller R.H., Möschwitzer J.P.: Bottom-up approaches for preparing drug nanocrystals: Formulations and factors affecting particle size. Int. J. Pharm., 2013; 453: 126-141
  Google Scholar
• 36. Snopczyński T., Góralczyk K., Czaja K., Struciński P., Hernik A., Korcz W., Ludwicki J.K.: Nanotechnologia – możliwości i zagrożenia. Rocz. Państw. Zakł. Hig., 2009; 60: 101-111
  Google Scholar
• 37. Sokół J.L.: Nanotechnologia w życiu człowieka. Econ. Manage., 2012; 4: 18-29
  Google Scholar
• 38. Szczepaniak-Lalewicz K.: Inteligentne nanostruktury – dużo gadania, mało efektów? Mity i fakty. Prace Instytutu Odlewnictwa, 2011; 514: 65-79
  Google Scholar
• 39. Szlecht A., Schroeder G.: Zastosowanie nanotechnologii w kosmetologii. W: Nanotechnologia, kosmetyki, chemia supramolekularna, red.: G. Schroeder. Cursiva, Poznań 2010, 7-33
  Google Scholar
• 40. Verma S., Gokhale R., Burgess D.J.: A comparative study of top-down and bottom-up approaches for the preparation of micro/ nanosuspensions. Int. J. Pharm., 2009; 380: 216-222
  Google Scholar
• 41. Wiseman C.L., Zereini F.: Airborne particulate matter, platinum group elements and human health: A review of recent evidence. Sci. Total Environ., 2009; 407: 2493-2500
  Google Scholar
• 42. Zdrojewicz A., Waracki M., Bugaj B., Pypno D., Cabała K.: Medical applications of nanotechnology. Postępy Hig. Med. Dośw., 2015; 69: 1196-1204
  Google Scholar

Pełna treść artykułu