Abstrakt

W pracy przeanalizowano stan wiedzy na temat nieparzystych i rozgałęzionych kwasów tłuszczowych występujących w tłuszczu mlecznym. Zwrócono szczególną uwagę na charakterystykę, syntezę w organizmie przeżuwaczy, czynniki kształtujące ich zawartość w tłuszczu mlecznym oraz na właściwości prozdrowotne tych związków. Do grupy nieparzystych i rozgałęzionych kwasów tłuszczowych są zaliczane głównie nasycone kwasy tłuszczowe z jedną lub kilkoma rozgałęzionymi grupami metylowymi występującymi w pozycji izo lub anteizo. Kwasy te są syntezowane głównie przez bakterie żwaczowe w organizmach przeżuwaczy i odkładane w ich tkankach (mleku i mięsie). Dlatego też mogą być wykorzystywane jako biomarker fermentacji żwaczowej w organizmach przeżuwaczy. W organizmie człowieka nieparzyste i rozgałęzione kwasy tłuszczowe są produktami egzogennymi, dzięki czemu wykazują specyficzne działanie. Wyniki badań z ostatniego dziesięciolecia wskazują, że nieparzyste i rozgałęzione kwasy tłuszczowe wykazują właściwości przeciwnowotworowe. Rozgałęzione kwasy tłuszczowe mogą się przyczyniać do redukcji zachorowań na martwicze zapalenie jelit. Ponadto grupa tych związków ma wpływ na właściwe działanie tkanek oraz funkcjonowanie i rozwój jelit noworodka. Natomiast nieparzyste kwasy tłuszczowe są uznawane za biomarkery spożycia tłuszczu mlecznego przez ludzi. Dotychczas nie wszystkie mechanizmy działania omawianej grupy związków zostały dokładnie poznane, a ich dogłębne zbadanie umożliwi właściwe wykorzystanie tych cennych związków, zarówno w profilaktyce jak i w terapii.

Wprowadzenie

Mleko i produkty mleczne są źródłem nie tylko takich składników odżywczych jak białko i  składniki minerale, ale również tłuszczu mlecznego. Tłuszcz mleczny charakteryzuje bardzo wysoka strawność, wynosząca 97-99%. Związana jest z dużym rozproszeniem kuleczek tłuszczowych, dzięki czemu tłuszcz może być wchłaniany bez wcześniejszej hydrolizy w przewodzie pokarmowym [1]. Rdzeń kuleczek tłuszczowych tworzą triacyloglicerole (TAG), stanowiące 97-98% tłuszczu mlecznego. Natomiast otoczkę stanowi błona białkowo-lipidowa (MFGM) [28]. W badaniach wykazano, że MFGM jest potencjalnym czynnikiem terapeutycznym w wielu schorzeniach [44]. Ponadto udowodniono, że jedno z białek zawartych w MFGM jest potencjalnym czynnikiem przeciwnowotworowym w stosunku do komórek nowotworu piersi [45]. Innymi korzystnymi działaniami otoczki MFGM są właściwości przeciwdrobnoustrojowe i obniżające stężenie cholesterolu [13,28].

Tłuszcz mleczny jest unikatowym składnikiem ze względu na zróżnicowany skład kwasów tłuszczowych (KT) wykazujących korzystne działanie na zdrowie człowieka m.in. przeciwnowotworowe i  przeciwdrobnoustrojowe [1,15,19,28,46]. W składzie krowiego tłuszczu mlecznego na uwagę zasługują m.in. kwasy zawierające nieparzyste i rozgałęzione łańcuchy o różnej długości od C3 do C27 [25,40]. Nieparzyste i rozgałęzione kwasy tłuszczowe (OBCFA) w większości roślin występują jedynie w ilościach śladowych. Natomiast u zwierząt przeżuwających związki te są składnikami występującymi głównie w  mleku i  mięsie, a  ich źródłem są przede wszystkim bakterie zasiedlające żwacz [48]. Zawartość OBCFA w tkankach ssaków kształtuje się na poziomie 1-2% wszystkich KT. Podobne ilości KT z grupy izo i anteizo występują w olejach rybich, jednak najczęściej są to łańcuchy o długości od C14 do C18, które powstają w morskim łańcuchu pokarmowym [12]. W ostatnich latach pojawiają się prace badawcze wykazujące właściwości prozdrowotne tych związków [22,35,54,55,56]. Jednak w związku z tym, że są one w tłuszczu mlecznym oznaczane przez stosunkowo nieliczną grupę badaczy ich właściwości nie są jeszcze należycie doceniane. W związku z powyższym celem pracy było scharakteryzowanie OBCFA występujących w tłuszczu mlecznym oraz omówienie ich właściwości prozdrowotnych.

Charakterystyka OBCFA

Rozgałęzione kwasy tłuszczowe (BCFA) obejmują głównie nasycone KT z  jedną lub kilkoma rozwidlonymi grupami metylowymi – CH3 . Rozgałęzienie w tych KT występuje w pozycji izo lub anteizo. W izomerach izo rozgałęziona grupa metylowa znajduje się przy węglu C2 od końca metylowego łańcucha, natomiast w postaci anteizo podstawiona jest przy węglu C3 (ryc. 1) [20].

Wśród OBCFA można wyróżnić następujące grupy kwasów: parzyste o  konfiguracji izo (izo C14:0, izo C16:0), nieparzyste o konfiguracji izo (izo C15:0, izo C17:0) oraz nieparzyste anteizo (anteizo C15:0, anteizo C17:0) [49]. Głównymi OBCFA w krowim tłuszczu mlecznym są izomery: kwasu tridekanowego (izo C13:0), tetradekanowego (izo C14:0), kwasu pentadekanowego (C15:0, izo C15:0, anteizo C15:0), kwasu heksadekanowego (izo C16:0) oraz kwasu heptadeakanowego (C17:0, izo C17:0, anteizo C17:0) [12,45]. W  tłuszczu mlecznym występują także wielorozgałęzione KT przykładem, których są terpenoidowe BCFA – kwas fitanowy (phytanic acid; 3, 7, 11, 14 kwas tetra- -metyloheksadekanowy) oraz kwas pristanowy (pristanic acid; 2, 6, 10, 14 tetrametylopentadekanowy) [24,51].

Poza wymienionymi wyżej grupami KT w  tłuszczu mlecznym występuje jeszcze jedna specyficzna grupa KT syntetyzowana przez bakterie są to w-acykliczne KT [20]. Reprezentantami cyklicznych alifatycznych KT w mleku przeżuwaczy są głównie grupy kwasów: cyklopropanowych (lactobacillic i dihydroksysterulowy) i w-cykloheksylowych (cykloheksyloundekanowy i tridekanowy). Zawartość kwasu tridekanowego ω-cykloheksyolowego w  tłuszczu mlecznym oznaczono na poziomie około 0,15% [26].

W  celu przedstawienia poziomu zawartości OBCFA w tłuszczu mlecznym w tabeli 1 przedstawiono dane z różnych badań [9,10,36,38,39,48,50], które zestawiono w  zależności od sposobu żywienia krów. W  każdym z  przedstawionych doświadczeń oznaczono zróżnicowany profil OBCFA. Jednak należy zauważyć, że największe wartości występowały w grupie BCFA kwasy: izo C15:0, anteizo C15:0, anteizo C17:0, natomiast w grupie OCFA kwasy: C15:0 i C17:0. Należy podkreślić, że mleko pochodzące z „produkcji” ekstensywnej (z dużym udziałem żywienia pastwiskowego) i ekologicznej wyróżniało się zarówno wysoką sumaryczną zawartością, a także bogatym (zróżnicowanym) profilem OBCFA [9,38,48,50]. W próbach mleka pochodzących z żywienia pastwiskowego w  regionie górskim w  Polsce zawartość OBCFA oznaczono na poziomie 6,55-6,97 g/100g KT [38].

W pracy Ran-Rassler i wsp. oszacowano, że przeciętne spożycie kwasów z grupy BCFA w amerykańskim społeczeństwie wynosi 220 mg/d/osobę z produktami mlecznymi, a  575 BCFA mg/d/osobę uwzględniając także spożycie wołowiny [36]. Poddając ocenie zawartość składników bioaktywnych w tłuszczu mlecznym należy zaznaczyć, że zawartość kwasów anteizo rozgałęzionych jest porównywalna z zawartością kwasu CLA (sprzężonego kwasu linolowego), a całkowita zawartość BCFA stanowi prawie połowę zawartości KT w konfiguracji trans [36].

Synteza OBCFA

Głównym źródłem OBCFA w  tłuszczu mlecznym jest synteza żwaczowa z nasyconych KT prowadzona przez bakterie (ryc. 2). W  profilu KT grupa OBCFA stanowi w przypadku bakterii 16,5%, a u pierwotniaków 11,0% KT. BCFA pochodzenia bakteryjnego mogą stanowić 1-3% udziału KT w tłuszczu mlecznym. Głównymi BCFA bakterii są izo C13:0, anteizo C13:0, izo C14:0, anteizo C15:0 oraz izo C16:0. Natomiast u pierwotniaków ilościowo wyróżniającymi się KT są: izo C17:0 i anteizo C17:0. OBCFA są niezwykle istotnymi składnikami mikroorganizmów ze względu na zapewnienie struktury i optymalnej przepuszczalności błony komórkowej [31]. Mikrobiologiczna masa w żwaczu jest ważnym źródłem składników odżywczych organizmu gospodarza [2].

Bakteryjna synteza OBCFA odbywa się za pośrednictwem dwóch głównych układów enzymatycznych: syntetaz KT o prostym lub rozgałęzionym łańcuchu różniących się swoistością substratową ściany komórkowej bakterii w stosunku do transacylazy acetyloCoA:ACP [40,48]. Nieparzyste KT (C15:0 i C17:0) powstają w procesie elongacji propionianu lub walerianu, natomiast prekursorami rozgałęzionych KT (izo i anteizo) są aminokwasy rozgałęzione: walina, leucyna, izoleucyna lub rozgałęzione krótkołańcuchowe kwasy karboksylowe m.in. izomasłowy, izowalerianowy, 2-metylomasłowy [6,20].

Nieparzyste KT są syntetyzowane z  acetylo-CoA jako startera przez powtarzającą się kondensację malonylo-CoA pochodzącego z  modyfikacji różnych KT [20]. Nieparzyste prostołańcuchowe KT są syntetyzowane z wykorzystaniem jako startera propionylo-CoA podczas gdy izowalerylo-CoA (3-metylobutyryl-CoA) jest wykorzystywany do syntezy następujących kwasów: izo C15:0 i izo C17:0. Natomiast 2-metylobutylo-CoA jest substratem do syntezy anteizo C15:0 i anteizo C17:0 [48]. Parzyste rozgałęzione KT (izo C14:0 i izo C16:0) syntetyzowane są z izobutylo-CoA jako startera. Prekursor rozgałęzionych KT acetylo-CoA pochodzi z  deaminacji rozgałęzionych łańcuchów aminokwasów w żwaczu. Metylomalonylo-CoA powstający z propionianu może również służyć bakteriom żwaczowym jako substrat do syntezy anteizo KT [20,40,48]. Podsumowując, jedyną różnicą w syntezie nieparzystych i rozgałęzionych łańcuchów KT jest rodzaj starterów i powstających produktów [48].

Znaczne ilości OBCFA w  tłuszczu mleka pochodzą z wykorzystania lipidów bakteryjnych w żwaczu, podczas gdy ich endogenna synteza jest ograniczona. Chociaż liniowe, nieparzyste KT lub ich izomery anteizo, mogą być syntetyzowane de novo w gruczole mlecznym przez wykorzystanie propionylo-CoA zamiast acetylo-CoA lub metylomalonylo-CoA zamiast malonylo-CoA, udział tych ostatnich procesów w syntezie OBCFA w mleku krów jest znikomy. Niemniej jednak poszczególne badania wykazały, że liniowe nieparzyste KT (C15:0 i C17:0) mogą być syntetyzowane de novo z propionianu w tkance tłuszczowej i gruczole mlecznym przeżuwaczy [11,31,48]. W badaniach wykazano także, że wydzielanie kwasów C15:0 i C17:0 w mleku jest znacznie większe niż przepływ w dwunastnicy, co potwierdza syntezę w gruczole mlecznym tych KT [11]. Ponadto wyższy poziom liniowych nieparzystych łań- cuchów KT w mleku, w stosunku do osocza krwi jest dodatkową oznaką częściowej syntezy KT w gruczole mlecznym [48].

W grupie wielorozgałęzionych KT kwas fitanowy jest produktem utlenienia fitolu, związku powstałego w procesie degradacji chlorofilu. Natomiast kwas pristanowy jest produktem a-oksydacji kwasu fitanowego [24,29]. Swoiste bakterie wykorzystują do syntezy tej grupy KT jako starter endogenne cykliczne kwasy karboksylowe, a mechanizm syntezy jest zbliżony do procesu syntezy rozgałęzionych krótkołańcuchowych kwasów karboksylowych [20]. Źródłem kwasów w diecie człowieka są nie tylko produkty mleczne, ale również mięso przeżuwaczy zawierające dużą zawartość tłuszczu [48].

Kwasy cyklopropylowe są pochodzenia mikrobiologicznego i powstają głównie przez przeniesienie grupy metylowej z S-adenozylo-L-metioniny na podwójne wiązanie nienasyconego KT (najczęściej kwasu oleinowego). Kwas cyklopropanowy występuje również w kiszonkach (głównie z kukurydzy), gdzie powstaje w wyniku mikrobiologicznej fermentacji. Kwasy ω-acykliczne są syntetyzowane przez dodanie kwasu cykloheksylowego do kultury bakterii [26].

Czynniki wpływające na zawartość OBCFA w tłuszczu mlecznym

Skład OBCFA w tłuszczu mlecznym jest zależny przede wszystkim od mikroorganizmów bytujących w żwaczu. Z tego względu niezwykle istotne są czynniki wpływające na populację mikroorganizmów w żwaczu, wśród których można wymienić: rodzaj pasz, poziom pasz objętościowych w stosunku do treściwych (stosunek F:C) w żywieniu, skład chemiczny pasz, pH żwacza oraz stężenie amoniaku [6].

W  badaniach in vitro [51], w  których pasze poddano 21-godzinnemu trawieniu stwierdzono, że większa zawartość skrobi w paszy skutkowała wyższymi zawartościami syntetyzowanych kwasów C15:0 i C17:0. Podczas gdy większa zawartość neutralnego włókna detergentowego (NDF) była pozytywnie skorelowana z  ilością powstałego kwasu anteizo C15:0 [51].

W badaniach przeprowadzonych na małych gatunkach przeżuwaczy – kozy, również udowodniono, że najważniejszym czynnikiem odpowiedzialnym za zmiany w  składzie OBCFA jest zawartość NDF dostarczonego z  paszą. Ponadto wyniki badań wskazują, że stosując żywienie bez suplementacji tłuszczem bakterie żwaczowe akumulują rezerwy energii przez zwiększenie syntezy nasyconych KT z  grup: nieparzystych i  rozgałęzionych, które pełnią rolę w  transferze wodoru. W powyższym doświadczeniu wykazano również, iż niezależnie od wzbogacania żywienia zwierząt w tłuszcz jest możliwa modyfikacja składu bakterii żwaczowych głównie przez ilość dostarczonej paszy i poziom NDF w niej zawartego [2].

Rodzaj paszy, którą są żywione krowy mleczne ma wpływ zarówno na skład mikroorganizmów w żwaczu, jak również na środowisko żwacza. Na przykład zastąpienie kiszonki z trawy kiszonką z kukurydzy zwiększało podaż w diecie skrobi i zmniejszało NDF [30]. Taka modyfikacja wpłynęła na pH środowiska żwacza, populację mikroorganizmów oraz proporcje wytwarzanych lotnych KT [48]. W konsekwencji podanie krowom kiszonki z kukurydzy zmniejszało zawartość kwasów izo C14:0 i izo C15:0 oraz zmniejszało stosunek nieparzystych łań- cuchów kwasów serii izo do anteizo w tłuszczu mlecznym. Stwierdzono jednocześnie większe ilości kwasów izo C17:0 i anteizo C17:0. Vlaeminck i wsp. wykazali, że kwas izo C17:0 jest powiązany z bakteryjnym tempem wzrostu, wywołanym przez jego silny związek ze stosunkiem adenina:azot w bakteriach żwaczowych [48]. Mikrobiologiczna synteza białkowa jest energetycznie bardziej wydajna przy skarmianiu kiszonką z kukurydzy w porównaniu do diety opartej na kiszonce z trawy, co może wyjaśniać wzrost w mleku kwasu izo C17:0. Cabrita i wsp. przedstawili ujemne korelacje między zawartością w diecie surowego białka i proporcjami w mleku izo C17:0 oraz anteizo C17:0 [7].

Istotnym czynnikiem żywieniowym, mającym wpływ na zawartość OBCFA w tłuszczu mlecznym, jest stosunek F:C. Jeżeli stosunek ten jest wyższy tłuszcz mleczny zawiera większe ilości OBCFA zwłaszcza KT: anteizo C15:0, izo C14: i izo C15:0. Dlatego też wskaźnik ten może być wykorzystywany do oceny podaży składników odżywczych dla bakterii żwaczowych [49].

Czynnikiem żywieniowym, który wpływa na skład OBCFA w  tłuszczu mlecznym jest wzbogacanie paszy w różne składniki. Przykładowo suplementacja pasz olejami roślinnymi: olejem rzepakowym, olejem słonecznikowym i olejem z siemienia lnianego, bez względu na rodzaj oleju, przyczyniła się do zmniejszenia zawartości OBCFA (analizowano KT: izo C13:0, izo C14:0, izo C15:0, anteizo C15:0, izo C16:0, izo C17:0, anteizo C17:0) w krowim tłuszczu mlecznym [37]. Natomiast podawanie zwierzętom paszy wzbogaconej w olej rybi lub algi morskie powoduje zwiększenie zawartości OBCFA w tłuszczu mlecznym [23,42]. Jednak Boeckaert i wsp. wykazali, że żywienie krów paszami wzbogaconymi w mikroalgi powodowało zmniejszenie zawartości niektórych KT: C15:0, izo C14:0, izo C15:0, izo C16:0 [5]. Natomiast zawartość wszystkich kwasów z serii anteizo i kwasu C17:0 uległa zwiększeniu.

Podsumowując należy stwierdzić, że zmiany w  profilu OBCFA w tłuszczu mlecznym są związane głównie z mikroflorą żwacza. Czynnikami, które przyspieszają wzrost bakterii amylolitycznych, a zmniejszają celulolitycznych są głównie: zwiększenie w paszy zawartości skrobi i strawności paszy oraz zmniejszenie stosunku F:C i zawartości NDF [12].

W  USA analizowano także wpływ infuzji do żwacza lotnych KT na zawartość OBCFA w  tłuszczu mlecznym. Zwiększenie zawartości lotnych KT (octanu, propionianu, izo walerianu i  anteizo walerianu) miało nieznaczny wpływ na zawartość tej grupy KT w żwaczu i mleku. Jedynie podanie do żwacza dużej dawki propionianu spowodowało niewielkie zwiększenie postabsorpcyjnej syntezy nieparzystych KT przejawiającej się nieznacznym zwiększeniem tej grupy KT w  tłuszczu mlecznym [14]. Na skład OBCFA ma wpływ również etap laktacji [10]. Wykazano, że ilość kwasów OBCFA o łańcuchach długości C14-C15 jest większa w tłuszczu mlecznym wytworzonym na etapie wczesnej laktacji. Natomiast ilość OBCFA o łańcuchach C17 jest mniejsza. Stwierdzono także nieznaczną negatywną korelację między OBCFA i zawartością tłuszczu w mleku [10].

OBCFA jako potencjalny biomarker fermentacji żwaczowej

Przeprowadzono badania nad możliwością wykorzystania OBCFA jako potencjalnego markera do ilościowego określenia zawartości biomasy bakteryjnej bytującej w  żwaczu (na podstawie stałej zależności między zawartością białka bakteryjnego a zawartością azotu w poszczególnych grupach bakterii) oraz jakościowego określenia proporcji różnych szczepów mikroorganizmów bytujących w żwaczu (na podstawie rodzaju wytwarzanych metabolitów) [10,12,47,49]. Podobnie w badaniach Bessa i wsp. potwierdzono możliwość wykorzystania profilu OBCFA jako użytecznego wewnętrznego mikrobiologicznego markera do oceny ekosystemu żwacza [4]. Dlatego też oznaczanie zawartości OBCFA w tłuszczu mlecznym może dać obraz przepływu dwunastniczego, a pośrednio odzwierciedlać skład mikroorganizmów w  żwaczu, nawet u  krów niepoddanych zabiegowi fistulacji. Ta nieinwazyjna metoda może być z korzyścią wykorzystana w praktycznym żywieniu krów mlecznych jak i do celów badawczych [47].

Rozpatrywanie OBCFA jako potencjalnego wzorca fermentacji żwaczowej oparte jest o powiązanie między molową proporcją lotnych KT w żwaczu a zawartością OBCFA (izo C13:0, anteizo C13:0, izo C14:0, C15:0, izo C15:0, anteizo C15:0, izo C16:0, C17:0, izo C17:0, anteizo C17:0 oraz C17:1 9cis) w mleku [50]. Zawartość OBCFA w mleku krowim jest ściśle skorelowana z molową proporcją kwasu octowego, propionowego i  masłowego – otrzymane w analizie regresji wartości R2 wynoszą 79,6-86,6% [51]. Lotne KT (kwas octowy i masłowy) są istotnym wskaźnikiem wykorzystania energii przez przeżuwacze, natomiast kwas propionowy jest głównie prekursorem glukozy. Można przyjąć, że wzór fermentacji żwaczowej wiąże się ze składem OBCFA w żwaczu i odpowiada składowi OBCFA w mleku [12]. Ponadto kwasy z grupy OBCFA są wykorzystywane do przewidywania występowania kwasicy żwacza [10].

Działanie przeciwnowotworowe i inne właściwości prozdrowotne OBCFA

Tłuszcz mleczny zawiera cenne dla zdrowia człowieka kwasy m.in. izomery CLA: C18:2 9c11t oraz C18:2 10t 12c jak również kwas wakcenowy – C18:1 11t, które są istotne w profilaktyce chorób nowotworowych [3,27,32]. Badania naukowe ostatniego dziesięciolecia dowodzą również, że działaniem przeciwnowotworowym charakteryzują się też kwasy należące do grupy OBCFA. Przykładem takiego związku jest rozgałęziony kwas izo C15:0 (13-metylotetradekanowy, 13-MTD). Yang i wsp. wykazali, że kwas izo C15:0 otrzymany z  produktów fermentacji soi (stosowanych jako suplement w terapii chorób nowotworowych) skutecznie hamuje wzrost różnych linii komórek nowotworowych in vitro i in vivo [56]. Wykazano, że działanie przeciwnowotworowe kwasu 13-MTD polega na indukowaniu apoptozy komórek nowotworowych. Apoptoza komórki jest procesem analizowanym w poszukiwaniach skutecznych sposobów leczenia chorób nowotworowych. Różnorodne badania in vitro i in vivo przeprowadzone w ostatnich latach sugerują, że wiele chemioterapeutycznych czynników może doprowadzić do apoptotycznej śmierci komórek nowotworowych. Jednak większość chemioterapeutyków wykazuje niepożądane, toksyczne działanie na organizmy zwierząt i ludzi [17].

Yang i wsp. wykazali, że 13-MTD może indukować apoptozę ludzkich komórek nowotworów aż w  7 liniach komórkowych organów: MCF7, DU-145, NCI-SNU-1, SNU- 423, NCI-H1688, BxPC3 i HCT116 i jednej białaczki: K-562 [56]. Dawki śmiertelne – LD50 dla 13-MTD w przypadku apoptozy komórek wyżej wymienionych linii nowotworowych wahały się 10-25 μg/ml (tabela 2). Należy podkreślić, że apoptotyczne zmiany we wszystkich badanych liniach komórek nowotworowych stwierdzano już po 2 godzinach podawania kwasu izo C15:0. Wykazano, że pozytywną cechą kwasu izo C15:0 jest to, że będąc egzogennym związkiem w organizmie człowieka w mniejszym stopniu zależny jest od typu komórek i czynników środowiskowych związanych ze stresem w komórkach apoptotycznych. Ponadto rozgałęziona grupa metylowa poprawia funkcje 13-MTD w  indukowaniu apoptozy w porównaniu do KT o prostych łańcuchach węglowych. Związek 13-MTD jako KT z 15 atomami węgla, jest wchłaniany przez jelito i transportowany przez chylomikrony wraz z limfą do krążenia przez przewód piersiowy, unikając transportu do wątroby, co zapewnia jego znaczne stężenie w krążeniu zaopatrując tkanki i organy. Jest to bardzo ważna własność kwasu 13-MTD, wpływająca pozytywnie na indukcję apoptozy w miejscowych tkankach [56].

Wyniki badań na zwierzętach (myszach) również wykazały, że dożołądkowe podawanie kwasu 13-MTD w dawce 35 mg/kg m.c. hamowało rozwój komórek nowotworowych (stercza i wątroby), sugerując wchłanianie i transport przez limfę z ominięciem metabolizmu w wątrobie kwasów BCFA [56]. Wykazano, że 13-MTD może skutecznie hamować wzrost guzów ortotopowych u myszy z zaindukowaną chorobą nowotworową, w porównaniu z grupami kontrolnymi. Średni wskaźnik inhibicji wynosił 84,6% dla DU-145 i 65,2% dla LCI-D35. Podsumowując, wyniki badań Yanga i wsp. wskazują, że 13-MTD może skutecznie hamować wzrost różnych komórek nowotworowych przez indukcję apoptozy bez znaczących toksycznych skutków, co sugeruje że 13-MTD może być potencjalnym związkiem stosowanym w chemioterapii ludzkich nowotworów [56].

Prace badawcze prowadzone przez Wongtangtintharn i  wsp. dotyczyły właściwości przeciwnowotworowych kwasów z grupy BCFA w odniesieniu do komórek nowotworu piersi, z zaznaczeniem oddziaływania tych związków na biosyntezę KT [55]. W badaniach in vitro stwierdzono, że zarówno kwasy serii anteizo jak i izo C15:0 modulowały metabolizm KT i wywoływały apoptotyczną śmierć komórek nowotworowych raka piersi. Okazało się, że cytotoksyczność tych KT była porównywalna ze sprzężonym kwasem linolowym (CLA), składnikiem tłuszczu mlecznego, który dotychczas wzbudzał znacznie większe zainteresowanie jako potencjalny czynnik przeciwnowotworowy [55]. Wongtangtintharn i  wsp. wykazali, że BCFA hamują syntezę KT w guzach komórek, co zostało uznane za przydatne w rozwoju terapii nowotworowych, ponieważ komórki rakowe są bardziej uzależnione od syntezy KT niż zdrowe komórki [55]. Analizując wpływ długości łańcucha węglowego kwasów BCFA serii izo największą cytotoksyczność w odniesieniu do ludzkich komórek nowotworu piersi wykazano dla kwasu izo C16:0. W przypadku pozostałych kwasów z tej grupy właściwości te zmniejszały się wraz ze zmniejszaniem liczby atomów węgla w łańcuchu KT [55].

W  innych badaniach mających na celu wyjaśnienie mechanizmu apoptozy kwasu izo C15:0 w komórkach nowotworu piersi, nie stwierdzono zwiększenia aktywności kaspazy – grupy enzymów aktywowanych podczas apoptozy [33]. Zaobserwowano natomiast zakłócenia integralności błony mitochondrialnej komórek linii nowotworu piersi po ich 4-godzinnej inkubacji z kwasem izo C15:0 [55]. Jedno z najnowszych badań przeprowadzonych przez Lin i wsp. potwierdziło apoptotyczne działanie kwasu izo C15:0 w ludzkich komórkach nowotworu pęcherza moczowego [22]. Stwierdzono, że indukcja apoptozy wywołuje zaburzenia mitochondrialne prowadzące do uwolnienia cytochromu C z mitochondriów do cytoplazmy, a także proteolityczną aktywację kaspaz. Apoptoza mitochondrialna wywoływana przez 13-MTD odbywa się za pośrednictwem regulacji szlaków kinaz białkowych: AKT i MAPK. W ten sposób autorzy wskazują, że 13-MTD może być rozważany jako czynnik terapeutyczny w leczeniu ludzkiego nowotworu pęcherza moczowego [22].

Związkami z grupy OBCFA, których działanie przeciwnowotworowe było przedmiotem wnikliwych studiów to kwasy fitanowy i pristanowy. W badaniach in vitro wykazano, że związki te promują apoptozę w hodowlach komórek mięśni gładkich naczyń krwionośnych: ludzi, szczurów i świni. Wyniki badań wskazują również na wgląd w mechanizm apoptozy nowotworowych komórek mięśni gładkich indukowany przez BCFA i wykazują, że działanie proapoptotyczne izoprenoidowych BCFA jest swoiste. Wykazano, że kwasy BCFA indukują czynnik nekrozy nowotworu – TNF-α, zarówno jego aktywację jak i wydzielanie. Czynnik ten jest konieczny do wywołania apoptozy. Ponadto wykazano, że apoptoza nowotworowych komórek mięśni gładkich zależy od wydzielania i regulacji syntazy tlenku azotu (iNOS) [18].

Na niezwykłe znaczenie kwasów BCFA w  organizmie człowieka wskazuje ich obecność w przewodzie pokarmowym niemowląt oraz ludzkim mleku (w ilości około 1,5% wszystkich KT). U osób dorosłych BCFA są najlepiej zbadane jako składnik lipidów skóry [36]. W niedawnych badaniach Ran-Ressler i wsp. udowodniono, że kwasy z grupy BCFA są głównym składnikiem płynu owodniowego i smółki (zawartości jelit noworodków) [34]. BCFA stanowią również prawie jedną trzecią składu KT mazi płodowej, białej substancji pokrywającej ciało noworodka podczas porodu. Maź płodowa jest unikalnym składnikiem organizmu kobiety, żaden inny gatunek ssaków nie wytwarza tego rodzaju substancji łącznie z ssakami naczelnymi. BCFA wchodzące w skład mazi płodowej to głównie kwasy dimetylowe i serii anteizo, natomiast w smółce głównymi są kwasy w konfiguracji izo. BCFA są także składnikiem przewodu pokarmowego noworodków [34]. Ponadto w  badaniach na młodych szczurach, którym podawano mleko wzbogacone BCFA, zawierające w składzie te KT, które oznaczono w mleku spożywczym (izo C14:0, anteizo C15:0, izo C16:0, anteizo C17:0, izo C18:0 i izo C20:0) stwierdzono redukcję zachorowań na martwicze zapalenie jelit (w 56% przypadków) w porównaniu do grupy kontrolnej oraz podwyższony poziom przeciwzapalnych cytokin IL-10 [35]. Martwicze zapalenie jelit występuje u 5-10% wcześniaków i jest związane głównie z żywieniem dojelitowym i kolonizacją bakteryjną tego narządu. Cilieborg i wsp. wykazali, że mniejsza gęstość i mniejszy przyrost gatunków bakterii jest zwykle dodatnio skorelowany z występowaniem tego schorzenia [8]. Pomocnymi czynnikami wspierającymi niedojrzały układ odpornościowy jelit są siara i mleko matki [8], których jak już wspomniano wcześniej OBCFA są cennym składnikiem. Ponadto Siggers i wsp. wykazali, że typ żywienia dojelitowego (mleko matki, immunoskładniki, płyn owodniowy, probiotyki, mleko zastępcze) oraz sposób jego podania (pozajelitowo, dojelitowo, minimalnie dojelitowo) odgrywają istotną rolę w rozwoju przewodu pokarmowego noworodków oraz ich odporności na martwicze zapalenie jelit [41]. Podsumowując, tłuszcz mleczny będący źródłem BCFA ma istotny wpływ na właściwe funkcjonowanie tkanek oraz rozwój i funkcjonowanie jelit noworodka [36].

Obecnie rośnie zainteresowanie związkami należącymi do OBCFA ponieważ kwasy zaliczane do tej grupy wykazują wiele interesujących właściwości, m.in. mogą być narzędziem diagnostycznym w ocenie fermentacji żwaczowej, wykazują właściwości przeciwnowotworowe, mają wpływ na punkt topnienia tłuszczu mlecznego oraz mogą być potencjalnym wskaźnikiem ilości spożycia produktów mlecznych przez ludzi [12,48]. Omówione wyżej wyniki badań wskazują również na potencjalne zastosowanie OBCFA w produktach dla niemowląt.

OBCFA jako biomarkery spożycia tłuszczu mlecznego

Jako biomarkery spożycia tłuszczu mlecznego na szczególną uwagę zasługują nieparzyste KT: C15:0 i  C17:0. Są to swoiste KT, których organizm ludzki nie może syntetyzować, co oznacza, że można dokonać pomiaru ich zawartości w  tkankach ludzkich (tłuszczowej lub krwi) w celu oznaczenia ich spożycia z tłuszczem mlecznym.

Tkanka tłuszczowa jest zazwyczaj najlepszym materiałem badawczym do pomiaru zawartości różnych KT. W  badaniach Wolk przeprowadzonych na próbach tkanki tłuszczowej pobranej od 81 kobiet z jednoczesnym monitorowaniem spożycia produktów mlecznych potwierdzono, że zawartość kwasu C15:0 jest ważnym biomarkerem spożycia tłuszczu mlecznego [53]. W innych badaniach również wykazano, że pomiar zawartości kwasu C15:0 w surowicy krwi może być używany jako marker spożycia tłuszczu mlecznego [43]. W powyższym badaniu jak również w pracy Warensjö i wsp. [52] uzyskano odwrotny związek między spożyciem produktów mlecznych a  niektórymi czynnikami ryzyka chorób układu krążenia (masą ciała, obwodem tali, stężeniem LDL/HDL cholesterolu, triacylogliceroli, glikemii na czczo). Wyniki dotychczasowych badań wskazują, że nieparzyste KT: C15:0 i C17:0 mogą być uznawane za biomarkery spożycia tłuszczu mlecznego, co może być przydatne w poszukiwaniu zależności między poziomem spożycia tego tłuszczu a wskaźnikami biochemicznymi w organizmie człowieka [43,52,53].

Cykliczne KT mogą pełnić funkcję markera jakości żywności regionalnej, np. włoskiego sera parmegiano-reggiano, który jest produkowany z mleka pochodzącego od krów żywionych pastwiskowo lub paszami konserwowanymi przygotowanymi z traw (bez udziału kiszonki z  kukurydzy). Stwierdzenie obecności tej grupy KT w tłuszczu mlecznym świadczy o obecności w żywieniu krów kiszonki z kukurydzy, czyli niewłaściwej produkcji mleka stosowanego do wytwarzania sera parmegiano -reggiano. [26].

Podsumowanie

Kwasy z grupy OBCFA w większości są syntetyzowane przez bakterie żwaczowe, jedynie nieznaczne ich ilości powstają w gruczole mlecznym. Związki te mogą być cennymi biomarkerami wykorzystywanymi w  badaniach medycznych i analizie żywności. W organizmie ludzkim kwasy OBCFA są związkami egzogennymi charakteryzującymi się znaczną aktywnością. Zważywszy na udokumentowane skuteczne działanie przeciwnowotworowe – indukcję apoptozy wielu linii ludzkich komórek nowotworowych, kwasy OBCFA mogą mieć zastosowanie w terapii chorób nowotworowych. Niezwykle interesującym aspektem, który wymaga dalszych badań, jest również wykorzystanie kwasów OBCFA w produktach dla noworodków.

Przypisy

• 1. Barłowska J., Litwińczuk Z.: Właściwości odżywcze i prozdrowotnetłuszczu mleka. Medycyna Wet., 2009; 65: 171-174
  Google Scholar
• 2. Bas P., Archimède H., Rouzeau A., Sauvant D.: Fatty acid compositionof mixed-rumen bacteria: effect of concentration and type offorage. J. Dairy Sci., 2003; 86: 2940-2948
  Google Scholar
• 3. Belury M.A.: Inhibition of carcinogenesis by conjugated linoleicacid: potential mechanisms of action. J. Nutr., 2002; 132: 2995-2998
  Google Scholar
• 4. Bessa R.J., Maia M.R., Jerónimo E., Belo A.T., Cabrita A.R., DewhurstR.J., Fonseca A.J.: Using microbial fatty acids to improveunderstanding of the contribution of solid associated bacteria to microbialmass in the rumen. Anim. Feed Sci. Tech., 2009; 150: 197-206
  Google Scholar
• 5. Boeckaert C., Vlaeminck B., Dijkstra J., Issa-Zacharia A., Van NespenT., Van Straalen W., Fievez V.: Effect of dietary starch or microalgae supplementation on rumen fermentation and milk fatty acidcomposition of dairy cows. J. Dairy Sci., 2008; 91: 4714-4727
  Google Scholar
• 6. Buccioni A., Decandia M., Minieri S., Molle G., Cabiddu A.: Lipidmetabolism in the rumen: new insights on lipolysis and biohydrogenationwith an emphasis on the role of endogenous plant factors.Anim. Feed Sci. Tech., 2012; 174: 1-25
  Google Scholar
• 7. Cabrita A.R., Fonseca A.J., Dewhurst R.J., Gomes E.: Nitrogen supplementationof corn silages. 2. Assessing rumen function usingfatty acid profiles of bovine milk. J. Dairy Sci., 2003; 86: 4020-4032
  Google Scholar
• 8. Cilieborg M.S., Boye M., Sangild P.T.: Bacterial colonization andgut development in preterm neonates. Early Hum. Dev., 2012; 88:S41-S49
  Google Scholar
• 9. Collomb M., Bisig W., Bütikofer U., Sieber R., Bregy M., Etter L.:Fatty acid composition of mountain milk from Switzerland: compositionof organic and integrated farming systems. Int. Dairy J.,2008; 18: 976-982
  Google Scholar
• 10. Craninx M., Steen A., Van Laar H., Nepsen T., Martín-TeresoJ., De Baets B., Fievez V.: Effect of lactation stage on the odd- andbranched-chain milk fatty acids of dairy cattle under grazing andindoor conditions. J. Dairy Sci., 2008; 91: 2662-2677
  Google Scholar
• 11. Dewhurst R.J., Moorby J.M., Vlaeminck B., Fievez V.: Apparentrecovery of duodenal odd- and branched-chain fatty acids in milkof dairy cows. J. Dairy Sci., 2007; 90: 1775-1780
  Google Scholar
• 12. Fievez V., Colman E., Castro-Montoya J.M., Stefanov I., VlaeminckB.: Milk odd- and branched-chain fatty acids as biomarkers of rumenfunction. Anim. Feed Sci. Tech., 2012; 172: 51-65 13 Fong B.Y., Norris C.S., MacGibbon A.K.: Protein and lipid compositionof bovine milk-fat-globule membrane. Int. Dairy J., 2007;17: 275-288
  Google Scholar
• 13. (Suppl. 1): 697-700
  Google Scholar
• 14. French E.A., Bertics S.J., Armentano L.E.: Rumen and milk oddandbranched-chain fatty acid proportions are minimally influencedby ruminal volatile fatty acid infusions. J. Dairy Sci., 2012;95: 2015-2026
  Google Scholar
• 15. German J.B., Dillard C.J.: Composition, structure and absorptionof milk lipids: a source of energy, fat-soluble nutrients and bioactivemolecules. Crit. Rev. Food Sci. Nutr., 2006; 46: 57-92
  Google Scholar
• 16. German J.B., Dillard C.J.: Saturated fats: what dietary intake?Am. J. Clin. Nutr., 2004; 80: 550-559
  Google Scholar
• 17. Hannun Y.A.: Apoptosis and the dilemma of cancer chemotherapy.Blood, 1997; 89: 1845-1853
  Google Scholar
• 18. Idel S., Ellinghaus P., Wolfrum C., Nofer J.R., Gloerich J., AssmannG., Spener F., Seedorf U.: Branched chain fatty acids induce nitricoxide-dependent apoptosis in vascular smooth muscle cells. J. Biol.Chem., 2002; 51: 49319-49325
  Google Scholar
• 19. Jensen R.G.: The composition of bovine milk lipids: January 1995to December 2000. J. Dairy Sci., 2002; 85: 295-350
  Google Scholar
• 20. Kaneda T.: Iso- and anteiso-fatty acids in bacteria: biosynthesis,function, and taxonomic significance. Microbiol. Rev., 1991; 55:288-302
  Google Scholar
• 21. Kuhajda F.P.: Fatty-acid synthase and human cancer: new perspectiveson its role in tumor biology. Nutrition, 2000; 16: 202-208
  Google Scholar
• 22. Lin T., Yin X., Cai Q., Fan X, Xu K., Huang L., Luo J., Zheng J.,Huang J.: 13-Methyltetradecanoic acid induces mitochondrial-mediatedapoptosis in human bladder cancer cells. Urol. Oncol., 2012;30: 339-345
  Google Scholar
• 23. Loor J.J., Doreau M., Chardigny J.M., Ollier A., Sebedio J.L., ChilliardY.: Effects of ruminal or duodenal supply of fish oil on milksecretion and profiles of trans-fatty acids and conjugated linolenicacid isomers in dairy cows fed maize silage. Anim. Feed Sci. Tech.,2005; 119: 227-246
  Google Scholar
• 24. Lough A.K.: The chemistry and biochemistry of phytanic, pristanicand related acids. Prog. Chem. Fats Other Lipids, 1973; 14: 1-48
  Google Scholar
• 25. MacGibbon A.K., Taylor M.W.: Composition and structure of bovinemilk lipids. W: Advanced Dairy Chemistry, vol. 2, red.: P.F. Fox& P.L.H. McSweener. Springer, New York 2006, 1-42
  Google Scholar
• 26. Marseglia A., Caligiani A., Comino L., Righi F., Quarantelli A., PallaG.: Cyclopropyl and ω-cyclohexyl fatty acids as quality markers ofcow milk and cheese. Food Chem., 2013; 140: 711-716
  Google Scholar
• 27. Melaku A., Kadir A.A., Othman F., Meng G.Y., Sazili A.Q.: Cytotoxiceffects of conjugated linoleic acids on human hepatoma cancer cells(HepG2). J. Mol. Pathophysiol., 2012; 1: 43-48
  Google Scholar
• 28. Mills S., Ross R.P., Hill C., Fitzgerald G.F., Stanton C.: Milk intelligence:mining milk for bioactive substances associated with humanhealth. Int. Dairy J., 2011; 21: 377-401
  Google Scholar
• 29. Mukherji M., Schofield C.J., Wierzbicki A.S., Jansen G.A., WandersR.J., Lloyd M.D.: The chemical biology of branched-chain lipidmetabolism. Prog. Lipid Res., 2003; 42: 359-376
  Google Scholar
• 30. Nielsen T.S., Sejrsen K., Andersen H.R., Lund P., Straarup E.M.:Effect of silage type and energy concentration on conjugated linoleicacid (CLA) in milk fat from dairy cows. J. Anim. Feed Sci., 2004;
  Google Scholar
• 31. Or-Rashid M.M., Odongo N.E., McBride B.W.: Fatty acid compositionof ruminal bacteria and protozoa, with emphasis on conjugatedlinoleic acid, vaccenic acid, and odd- and branched-chain fatty acids.J. Anim. Sci., 2007; 85: 1228-1234
  Google Scholar
• 32. Park H.S., Ryu J.H., Ha Y.L., Park J.H.: Dietary conjugated linoleicacid induces apoptosis of colonic mucosa in 1,2-dimethylhydrazinetreatedrats: a possible mechanism of the anticarcinogenic effect byCLA. Brit. J. Nutr., 2001; 86: 549-555
  Google Scholar
• 33. Philchenkov A.: Caspases: potential targets for regulating celldeath. J. Cell Mol. Med., 2004; 8: 432-444
  Google Scholar
• 34. Ran-Ressler R.R., Devapatla S., Lawrence P., Brenna J.T.: Branchedchain fatty acid are constituents of the normal healthy newborngastrointestinal tract. Pediatr. Res., 2008; 64: 605-609
  Google Scholar
• 35. Ran-Ressler R.R., Khailova L., Arganbright K.M., Adkins-RieckC.K., Jouni Z.E., Koren O., Ley R.E., Brenna J.T., Dvorak B.: Branchedchain fatty acids reduce the incidence of necrotizing enterocolitisand alter gastrointestinal microbial ecology in a neonatal rat model.PLoS One, 2011; 6: e29032
  Google Scholar
• 36. Ran-Ressler R.R., Sim D., O’Donnell-Megaro A.M., Bauman D.E.,Barbano D.M., Brenna J.T.: Branched chain fatty acid content ofUnited States retail cow’s milk and implications for dietary intake.Lipids, 2011; 46: 569-576
  Google Scholar
• 37. Rego O.A., Alves S.P., Antunes L.M., Rosa H.J., Alfaia C.F. PratesJ.A., Cabrita A.R., Fonseca A.J., Bessa R.J.: Rumen biohydrogenationderivedfatty acids in milk fat from grazing dairy cows supplement-ed with rapeseed, sunflower, or linseed oils. J. Dairy Sci., 2009; 92:4530-4540
  Google Scholar
• 38. Rutkowska J., Adamska A., Białek M.: Fatty acid profile of themilk of cows reared in the mountain region of Poland. J. Dairy Res.,2012; 79: 469-476
  Google Scholar
• 39. Rutkowska J., Sinkiewicz I., Adamska A.: Profil kwasów tłuszczowychmleka pochodzącego od krów żywionych w systemie TMR.Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2012; 5: 135-144
  Google Scholar
• 40. Shingfield K.J., Chilliard Y., Toivonen V., Kairenius P., Givens D.I.:Milk lipids: a source of bioactive molecules. W: Bioactive componentsof milk, red.: Z. Bösze. Springer, New York 2008; 3-65
  Google Scholar
• 41. Siggers R.H., Siggers J., Thymann T., Boye M., Sangild P.T.: Nutritionalmodulation of the gut microbiota and immune system inpreterm neonates susceptible to necrotizing enterocolitis. J. Nutr.Biochem., 2011; 22: 511-521
  Google Scholar
• 42. Singh A.P., Avramis C.A., Kramer J.K., Marangoni A.G.: Algal mealsupplementation of the cows’ diet alters the physical properties ofmilk fat. J. Dairy Res., 2004; 71: 66-73
  Google Scholar
• 43. Smedman A.E., Gustafsson I.B., Berglund L.G., Vessby B.: Pentadecanoicacid in serum as a marker for intake of milk fat: relationsbetween intake of milk fat and metabolic risk factors. Am. J.Clin. Nutr., 1999; 69: 22-29
  Google Scholar
• 44. Spitsberg V.L.: Bovine milk fat globule membrane as a potentialneutraceutical. J. Dairy Sci., 2005; 88: 2289-2294
  Google Scholar
• 45. Spitsberg V.L., Gorewit R.C.: Isolation, purification and characterisationof fatty acid binding protein from milk fat globulemembrane: effect of bovine growth hormone treatment. Pak. J.Nutr., 2002; 1: 43-48
  Google Scholar
• 46. Sun C.Q., O’Connor C.J., MacGibbon A.K., Roberton A.M.: Theproducts from lipase-catalysed hydrolysis of bovine milk fat Helicobacterpylori in vitro. FEMS Immunol. Med. Microbiol., 2007; 49:235-242
  Google Scholar
• 47. Vlaeminck B., Dufour C., van Vuuren A.M., Cabrita A.R., DewhurstR.J., Demeyer D., Fievez V.: Use of odd and branched-chainfatty acids in rumen contents and milk as a potential microbialmarker. J. Dairy Sci., 2005; 88: 1031-1042
  Google Scholar
• 48. Vlaeminck B., Fievez V., Cabrita A.R., Fonseca A.J., DewhurstR.J.: Factors affecting odd- and branched-chain fatty acids in milk.Anim. Feed Sci. Tech., 2006; 131: 389-417
  Google Scholar
• 49. Vlaeminck B., Fievez V., Demeyer D., Dewhurst R.J.: Effect offorage:concentrate ratio on fatty acid composition of rumen bacteriaisolated from ruminal and duodenal digestia. J. Dairy Sci.,2006; 89: 2668-2678
  Google Scholar
• 50. Vlaeminck B., Fievez V., Tamminga S., Dewhurst R.J., van VuurenA., De Brabander D., Demeyer D.: Milk odd- and branched fatty acidsin relation to the rumen fermentation pattern. J. Dairy Sci., 2006;89: 3954-3964
  Google Scholar
• 51. Vlaeminck B., Fievez V., van Laar H., Demeyer D.: Rumen oddand branched chain fatty acids in relation to in vitro rumen volatilefatty acid production and dietary characteristics of incubated substrates.J. Anim. Physiol. Anim. Nutr., 2004; 88: 401-411
  Google Scholar
• 52. Warensjö E., Jansson J.H., Bergkund L., Boman K., Ahrén B.,Weinehall L., Lindhal B., Hallmans G., Vessby B.: Estimated intakeof milk fat is negatively associated with cardiovascular risk factorsand does not increase the risk of a first acute myocardial infarction.A prospective case-control study. Br. J. Nutr., 2004; 91: 635-642
  Google Scholar
• 53. Wolk A.: Dairy foods and colorectal and ovarian cancer – thegood and bad sides of milk. Karolinska Institutet, 2006, 1-3
  Google Scholar
• 54. Wongtangtintharn S., Oku H., Iwasaki H., Inafuku M., Toda T.,Yanagita T.: Incorporation of branched-chain fatty acid into cellularlipids and caspase-independent apoptosis in human breast cancercell line SKBR-3. Lipids Health Dis., 2005; 4: 29
  Google Scholar
• 55. Wongtangtintharn S., Oku H., Iwasaki H., Toda T.: Effect ofbranched-chain fatty acids on fatty acid biosynthesis of humanbreast cancer cells. J. Nutr. Sci. Vitaminol., 2004; 50: 137-143
  Google Scholar
• 56. Yang Z., Liu S., Chen X., Chen H., Huang M., Zheng J.: Inductionof apoptotic cell death and in vivo growth inhibition of humancancer cells by a saturated branched-chain fatty acid, 13-methyltetradecanoicacid. Cancer Res., 2000; 60: 505-509
  Google Scholar

Pełna treść artykułu