Streszczenie

Drobnoustroje są jednym z istotnych czynników mających znaczenie w powstawaniu kamicy moczowej. Podczas gdy bakterie ureolityczne i nanobakterie przyczyniają się do tworze­nia kamieni to pałeczki Oxalobacter formigenes pełnią rolę ochronną przed rozwojem kamicy moczowej. Proteus mirabilis alkalizując środowisko dróg moczowych powoduje krystalizację głównie struwitu (fosforanu amonowo-magnezowego). Natomiast nanobakterie, ze względu na możliwość odkładania apatytu na powierzchni swoich komórek, były uważane za czynnik etiologiczny kamieni moczowych złożonych z fosforanów wapnia. O. formigenes stanowią naturalną mikroflorę przewodu pokarmowego ludzi i zwierząt. Są bakteriami beztlenowymi, dla których zasadniczym źródłem węgla i energii są szczawiany. Rozkładając szczawiany oraz regulując ich transport przez nabłonek jelita drobnoustroje te pełnią rolę kontrolną nad ilością wydalanych szczawianów. Mniejsza kolonizacja jelita grubego ludzi przez O. formigenes może skutkować zwiększeniem stężenia wydalanych szczawianów (hiperoksalurią) i prowadzić m.in. do rozwoju szczawianowo-wapniowej kamicy moczowej. Ze względu na wskazany wyżej ko­rzystny wpływ O. formigenes prowadzone są badania nad wykorzystaniem tego drobnoustroju jako bakterii probiotycznych w profilaktyce bądź leczeniu pacjentów z hiperoksalurią zarówno wtórną, jak i pierwotną. Wyniki tych badań są obiecujące, ale nadal wymagają kontynuacji. Badania te dotyczą analizy metabolizmu, jak i budowy O. formigenes oraz opracowania metody zastosowania tych bakterii lub ich enzymów odpowiedzialnych za degradację szczawianów jako środka terapeutycznego.

Słowa kluczowe:Oxalobacter formigenes • kamica moczowa • hiperoksaluria • rozkład szczawianów

Summary

Microorganisms are one of the important factors for urinary calculi formation. While ure­ase-positive bacteria and nanobacteria contribute to stone formation, Oxalobacter formigenes rods play a protective role against the development of urolithiasis. Proteus mirabilis alkaline environment of the urinary tract and cause crystallization mainly of struvite (magnesium ammonium phosphate). However, nanobacteria, due to the possibility of apatite deposition on the surface of their cells, have long been considered as an etiological factor of urinary cal­culi consisting of calcium phosphates. O. formigenes is an anaerobe using oxalate as the main source of carbon and energy and occurs as natural gastrointestinal microflora of humans and animals. These bacteria control the amount of oxalate excretion degrading oxalates and regulating their transport by intestinal epithelium. Lower colonization of the human colon by O. formigenes can cause increased oxalate excretion and lead to the development of oxalate urolithiasis. Due to the positive influence of O. formigenes, there is ongoing research into the use of this microorganism as a probiotic in the prophylaxis or treatment of hyperoxaluria, both secondary and primary. The results of these studies are very promising, but they still require continuation. Future studies focus on the exact characteristics of O. formigenes inclu­ding their metabolism and the development of methods for applying as a therapeutic agent the bacteria or their enzymes degrading the oxalate.

Key words:Oxalobacter formigenes • urolithiasis • hyperoxaluria • oxalate degradation

Wprowadzenie

Kamica moczowa jest jedną z najczęstszych chorób układu moczowego, a przyczyn powstawania kamieni moczowych jest wiele. W większości przypadków cho­roba ta wynika z zaburzeń metabolicznych, ale również z zakażeń dróg moczowych, nieprawidłowej diety, otyło­ści i różnych czynników środowiskowych, np. klimatu. W przypadku każdego rodzaju kamieni, pierwszym eta­pem powstawania jest krystalizacja bądź wytrącanie mineralnych składników moczu spowodowane nad­miernym ich stężeniem w stosunku do rozpuszczalno­ści w moczu, a w dalszym etapie agregacja powstałych kryształów, zatrzymanie w drogach moczowych i two­rzenie coraz to większych złogów [4,52,58]. Najczęstszym następstwem zaburzeń metabolicznych powodujących kamicę moczową jest nadmierne nagromadzenie wap­nia (hiperkalciuria) i szczawianów (hiperoksaluria). Wzrost stężenia szczawianów w moczu nawet przy fizjo­logicznie prawidłowym stężeniu wapnia może już powo­dować kamicę moczową [24,34]. Kamica szczawianowa należy do najczęstszych i stanowi około 82% wszyst­kich kamieni moczowych. Choroba ta nieleczona czę­sto nawraca, szacuje się, że po roku częstość nawrotów wynosi 10%, po 5 latach 35%, a po 10 latach nawet 50% [4,54]. Źródła szczawianów w moczu można podzielić na endogenne, stanowiące 75% wszystkich szczawianów i egzogenne, czyli dostarczane wraz z pokarmem. Endo­genne szczawiany w prawidłowych warunkach pocho­dzą z metabolizmu wątrobowego, w tym z przemian kwasu glioksylowego, askorbinowego i glicyny. W pra­widłowej diecie zawartość szczawianów waha się 80-120 mg na dzień. Tylko 6-14% spożywanych szczawianów jest wchłaniana w przewodzie pokarmowym [5,34,48]. Za hiperoksalurię uważa się stężenie szczawianów w moczu przekraczające 45 mmol/1,73m² powierzchni ciała na dobę. Hiperoksaluria związana jest z genetycz­nie uwarunkowanymi niedoborami enzymów wątrobo­wych, co skutkuje zwiększeniem stężenia endogennych szczawianów (tzw. hiperoksaluria pierwotna) lub też jest wynikiem zaburzenia wchłaniania i metabolizowa­nia szczawianów w układzie pokarmowym (hiperoksa­luria wtórna). Zwiększone wydalanie wapnia występuje również u osób cierpiących na choroby układu pokarmo­wego, takie jak: choroba Leśniowskiego-Crohna, zespół krótkiego jelita czy też inne choroby, np. mukowiscy­dozę [44,50]. Hiperoksaluria stwierdzana jest również u osób z otyłością olbrzymią poddanych zabiegowi zało­żenia „bypass” żołądka. U tych pacjentów stwierdzono wzrost stężenia szczawianów już od 3 miesiąca po opera­cji osiągając stały wysoki poziom nawet do 1-2 roku oraz niewielką kolonizację przewodu pokarmowego Oxalo­bacter formigenes [1,13]. Głównym źródłem szczawianów w przewodzie pokarmowym człowieka są spożywane pokarmy pochodzenia roślinnego: warzywa i owoce. Bogate w te związki są np.: czekolada, szpinak, rabarbar czy migdały [51]. Jak dotąd, nie istnieje zbyt wiele metod skutecznego leczenia hiperoksalurii. Głównie polegają one na modyfikacji diety opartej m.in. na: ogranicze­niu dostarczania szczawianów do jelita grubego, obniże­niu ilości spożywanych tłuszczów wpływających na złe wchłanianie, podawanie wapnia tworzącego kompleksy ze szczawianami lub środków wiążących kwasy żółciowe, takich jak np. cholestyramina [4,24]. Przy czym dieta wolna od szczawianów pozwala na znaczne ogranicze­nie (do około 50%) stężenia tych związków w moczu, ale ze względu na to, że związek ten powszechnie występuje w pożywieniu jego znaczne ograniczanie może dopro­wadzić do zubożenia diety [24]. Ponadto jest dostępnych wiele leków, które mogą wpływać na stężenie szczawia­nów, np. diuretyki tiazydowe, cytrynian potasu, fosfo­ran celulozy, ortofosforany, magnez czy pirydoksyna. Działanie zasadowych cytrynianów polega na tworzeniu rozpuszczalnych kompleksów z wapniem, co zmniejsza precypitację szczawianów wapnia i przesycenie nimi moczu [4,16,48].

Niedawo, jako kolejną przyczynę hiperoksalurii wtórnej, podano zmniejszenie liczby bakterii zasiedlających jelito grube i degradujących szczawiany, w tym O. formigenes. Przyjmuje się, że liczba bakterii O. formigenes między 10⁶ a 10⁸ CFU w jednym gramie kału jest wystarczająca do efektywnego obniżenia absorpcji szczawianów w jelicie [44]. Ze względu na właściwości O. formigenes, obecnie badane są czynniki wpływające na adhezję i utrzymy­wanie się tych bakterii w przewodzie pokarmowym oraz możliwości jego praktycznego wykorzystania u pacjen­tów z hiperoksalurią i nawracającą kamicą moczową.

Charakterystyka Oxalobacter formigenes

Po raz pierwszy gatunek O. formigenes opisali i scha­rakteryzowali w 1985 roku Alison i wsp. [2]. Są to nie­ruchliwe, nieprzetrwalnikujące Gram-ujemne pałeczki zasiedlające jelito grube człowieka oraz żwacz prze­żuwaczy. Budowa błony komórkowej i ściany komór­kowej widoczna w mikroskopie elektronowym jest porównywalna z innymi bakteriami Gram-ujemnymi. Są one bezwzględnymi beztlenowcami, których naj­bardziej interesującą cechą jest zdolność wykorzy­stywania szczawianów jako głównego źródła węgla i energii. Porównując szczepy izolowane z różnych źródeł wydzielono dwie grupy: reprezentantem I grupy jest szczep OxB, izolowany ze żwacza, a grupy II szczep OxK pochodzący z kału człowieka [2,11]. Grupy te różniły się m.in. profilem komórkowych kwasów tłuszczowych oraz reaktywnością z surowi­cami skierowanymi przeciw całym komórkom bakte­ryjnym. Badania molekularne wykazały również, że grupa II jest bardziej zróżnicowana niż I grupa i moż­liwe jest wydzielenie w jej obrębie podgrup [2,40]. O. formigenes nie wzrasta na powszechnie używanych podłożach do hodowli bakterii beztlenowych, nawet gdy zostaną wzbogacone szczawianami. Podłoża do hodowli tych bakterii zawierają, poza zestawem soli mineralnych i ekstraktem drożdżowym, szczawian sodu (do 110 mM), rezazurynę i octan sodu, który jest dodatkowym źródłem węgla [10]. Poza wymienionymi składnikami na wzrost tych drobnoustrojów nie ma wpływu dostarczenie innych źródeł węgla w postaci cukrów czy alkoholi, a ogranicza go tylko obniżenie stężenia szczawianów [2]. Początkowo bakterie te ze względu na duże zróżnicowanie zostały zaklasyfiko­wane do odrębnej jednostki taksonomicznej, później jednak w toku dalszych badań zaklasyfikowano je do beta-proteobacteria [2,51].

Kolonizacja układu pokarmowego zwierząt i ludzi przez Oxalobacter formigenes

Pałeczki O. formigenes zasiedlają przewód pokarmowy ludzi i zwierząt, gdzie regulują zarówno wchłanianie szczawianów, jak i ich poziom w surowicy. Przyjmuje się, że liczba komórek O. formigenes na gram kału wynosi 107, a wydajność procesu rozkładu szczawianów w tym środo­wisku ocenia się na 0,1-4,4 nmol w ciągu godziny na g kału [1]. Badania kału pod względem obecności O. formige­nes można wykonać zarówno metodą hodowli, jak i posłu­gując się metodą PCR. Próbki kału wysiewa się na podłoże agarowe zawierające szczawiany, po dłuższym czasie inku­bacji (około 3 dni) widoczne są kolonie, wokół których jest przejaśnienie podłoża. Inną metodą określania obecności bakterii rozkładających szczawiany jest określanie spadku stężenia szczawianów w podłożu hodowlanym przez pomiar absorbancji. Metody hodowlane są często dłu­gotrwałe, a ponadto ze względu na zróżnicowanie opty­malnych warunków hodowli (np. stężenia szczawianów) w obrębie szczepów zawodne i nie dają powtarzalnych wyników. Metoda PCR jest znacznie szybsza, trwa nie dłużej niż 1 dzień, a jak wykazano DNA O. formigenes jest stabilny w próbce kału do 24 godzin, co pozwala na powtó­rzenie badania. Metody molekularne oparte są na poszu­kiwaniu swoistych sekwencji genów frc i oxc kodujących enzymy O. formigenes odpowiednio transferazę formylo­-CoA i dekarboksylazę szczawianylo-CoA, zaangażowa­nych w rozkład szczawianów. Jednak i w tym przypadku metoda ta nie daje jednoznacznych wyników. Początkowo okazała się bardziej swoista dla szczepów grupy I niż dla grupy II, przy czym szczepy II grupy są częściej izolowane z kału ludzi [40,42]. Zmiana starterów pozwala na amplifi­kację genu oxc wszystkich znanych szczepów O. formigenes. Stosując ten zestaw, około 18% próbek kału wykazanych w metodzie PCR jako dodatnie nie zawierało drobnoustro­jów rozkładających szczawiany w warunkach beztleno­wych, co wskazuje na potrzebę potwierdzania wyników metodami hodowlanymi [42]. Ponadto stwierdzono, że w badanych próbkach kału u tego samego pacjenta ilość DNA O. formigenes różniła się nawet 1000-krotnie w ciągu dnia [38]. Duża zmienność i wspomniana już wcześniej, niejednoznaczność wyników wskazuje na potrzebę opra­cowania zarówno metody określania obecności O. formige­nes, jak i zasad pobierania próbek do badań.

Zastosowane metody oznaczania obecności O. formige­nes w jelicie grubym ludzi przyniosły wiele informa­cji o stopniu ich zasiedlania przez ten drobnoustrój w różnych krajach i czasie życia człowieka. Na przykład u dzieci w Korei Południowej do 6 miesiąca życia drob­noustrój ten nie występuje, ale od 6 miesiąca do 3 lat 65% dzieci jest nim skolonizowana. Po uzyskaniu dojrza­łości płciowej 90% ludzi posiada w jelicie O. formigenes [31]. W badaniach prowadzonych na Ukrainie wyka­zano, że O. formigenes stopniowo zasiedla jelito człowieka od 9-12 miesiąca życia, osiągając najwyższą częstość kolonizacji u zdrowych dzieci w wieku 6-8 lat. Według badań prowadzonych w Polsce u 26% dzieci stwier­dzono obecność O. formigenes w jelicie [49]. Inni badacze wykazali, że częstość kolonizacji w ciągu życia obniża się średnio o 25% do osiągnięcia wieku dorosłego [42]. U zdrowych dorosłych osób częstość kolonizacji osiąga 38% w USA, a we wspomnianej już wyżej Korei – 77%. Główną przyczyną spadku stopnia kolonizacji upatruje się w nieprawidłowym lub nadmiernym przyjmowaniu antybiotyków [28,33,42]. Wyniki badań na gryzoniach sugerują, że kolonizacja jest wynikiem horyzontalnego przenoszenia i to bezpośredni kontakt z drobnoustrojem jest głównym czynnikiem odpowiedzialnym za koloni­zację. Zróżnicowanie w stopniu kolonizacji nie jest uza­leżnione położeniem geograficznym bardziej zależne jest od diety, składu mikrobiomu, czynników gospoda­rza wpływających na kolonizację i, jak już wspomniano, przyjmowanie antybiotyków oraz bezpośrednia eks­pozycja na O. formigens [33]. Niższy stopień kolonizacji w krajach wysoko rozwiniętych tłumaczy się zbyt wyso­kim stopniem higieny podczas opieki nad noworodkami. Wiadomo, że antybiotyki stanowią czynnik obniżający w przewodzie pokarmowym liczbę bakterii rozkładają­cych szczawiany, ale wciąż mało jest informacji doty­czących wrażliwości tego drobnoustroju na antybiotyki. Badania lekowrażliwości szczepów O. formigenes izolo­wanych od ludzi wykazały, że bakterie te są wrażliwe na wiele powszechnie stosowanych antybiotyków, ale war­tość MIC (Minimal Inhibitory Concentration, minimalne stężenie hamujące) jest bardzo zróżnicowana wśród szczepów. Według jednych wyników badań wszystkie badane szczepy O. formigenes były oporne na amoksycy­linę, ampicylinę i streptomycynę natomiast wrażliwe na doksycyklinę i klarytromycynę. Wykazują także szczepowozależną wrażliwość na chloramfenikol, kwas nalidyksowy, erytromycynę i amoksycylinę z kwasem klawulanowym [14,33]. W celu potwierdzenia wpływu długotrwałego podawania antybiotyków na zasiedlanie jelita grubego przez O. formigenes badano stopień kolo­nizacji u chorych leczonych ze względu na zakażenie Helicobacter pylori. Wykazano, że długotrwała antybioty­koterapia przyczyniła się do obniżenia stopnia koloniza­cji, ale drobnoustrój ten był obecny u ponad 40% osób po miesiącu od rozpoczęcia leczenia [29]. Jednak ze względu na to, że pacjenci ci byli leczeni antybiotykami, na które O. formigenes jest wrażliwy można byłoby się spodziewać, że spadek ten będzie znacznie większy. Wynika z tego, że wpływ antybiotyków na O. formigenes jest bardziej zło­żony i może zależeć od sposobu podawania antybiotyku, dawki, także stężenia osiąganego w jelicie, wielkości populacji O. formigenes i innych czynników gospodarza [33]. Kolejnymi czynnikami wpływającymi na zasiedla­nie przez te bakterie przewodu pokarmowego jest też stężenie rozpuszczalnych szczawianów będących w bez­pośrednim kontakcie z nabłonkiem czyli miejscem ich bytowania, ilością spożywanych szczawianów, biodo­stępności składników odżywczych zawierających szcza­wiany, niekorzystnych warunków środowiska, takich jak: pH, obecność składników hamujących wzrost i zasie­dlanie O. formigenes [17,33]. Doane i wsp. [12] wykazali, że liczba O. formigenes w kale wzrasta 5-14 razy u osób, u których dobowa dieta została wzbogacona szpinakiem zawierającym około 1500 mg szczawianów.

Rozkład szczawianów przez Oxalobacter formigenes

Szczawiany są związkami o wysokim stopniu utlenienia i aby mogły zostać wykorzystane przez bakterie, naj­pierw muszą ulec redukcji do glioksylanu. Dalej związek ten może być przekształcony w semialdehyd tartronowy (kwas 2-hydroksy-3-keto-propionowy) lub w hydrok­sypirogronian. Dla pałeczek O. formigenes charaktery­styczne jest tworzenie semialdehydu tartronowego, gdzie głównym enzymem jest karboligaza glioksyla­nowa. Szlak ten jest również wykorzystywany w asy­milacji związków C2, takich jak: glikolan, glicyna, kwas moczowy [39]. W procesie rozkładu szczawianów przez O. formigenes związki te są aktywowane i metabolizowane do końcowych produktów dwutlenku węgla i mrów­czanu, proces ten jest katalizowany przez dwa enzymy obecne w cytozolu. Przebieg reakcji przedstawiono na ryc 1. Proces rozpadu poprzedza transport przez błonę komórkową substratu. O. formigenes pobiera szczawian za pośrednictwem transportera OxlT kodowanego przez gen oxlT. Białko OxlT występuje w setkach tysięcy kopii w błonie i szacuje się, że stanowi ponad 10% wszystkich białek błonowych. Transporter ten działa jako antyport, gdzie pobieraniu szczawianów towarzyszy transport produktu – mrówczanu na zewnątrz komórki. Wewnątrz komórki szczawian podlega aktywacji przez połączenie z CoA pochodzącego z formylo-CoA. Reakcja ta kata­lizowana jest przez enzym formylo-CoA:szczawiano­-CoA transferazę (formylotransferaza- CoA) [18,45,51]. Powstanie postaci aktywnej szczawiano-CoA pozwala już na redukcję szczawianów do końcowych produk­tów CO₂ i mrówczanu z udziałem enzymu – dekarbok­sylazy szczawianylo-CoA kodowanej przez gen oxc. Ten główny enzym w procesie rozkładu szczawianów sta­nowi około 10% rozpuszczalnego białka komórkowego bakterii i występuje jako tetramer o masie cząsteczko­wej 265 kDa [45,51]. Ze względu na obecność w O. formi­genes i znaczenie tego enzymu poszukiwanie sekwencji genu oxc metodą PCR w kale stało się, jak już wcześniej wspomniano, podstawą opracowania metody do ozna­czania obecności drobnoustrojów rozkładających szcza­wiany [43].

Ryc. 1. Metabolizm szczawianów u Oxalobacter formigenes. W procesie bierze udział następujący układ enzymatyczny: 1 – transferaza formylo-CoA, 2 – dekarboksylaza szczawianylo – CoA, 3 – reduktaza oxalo-CoA, 4 – karboligaza glioksylanowa, 5 – reduktaza kwasu 2-hydroksy-3 keto-propionowego, 6 – kinaza glicerynianowa

Zdolność do rozkładu szczawianów nie jest cechą uni­kalną O. formigenes. Opisano około 60 szczepów róż­nych gatunków bakterii wykorzystujących szczawiany jako źródło węgla i energii. Bakterie te są zróżnicowane pod względem środowiska życia czy pochodzenia filo­genetycznego. W jelicie ludzi oraz zwierząt poza O. for­migenes występuje, jak się szacuje, kilkanaście innych gatunków bakterii rozkładających szczawiany. Już w 1940 roku Barber i Gallimore opisali bakterie wyko­rzystujące szczawiany jako źródło węgla i energii w jeli­cie człowieka [1,39]. Ito i wsp. wyizolowali z kału ludzi gatunek nazwany Eggerthella lanta (dawniej Eubacterium lentum), który w szybkim tempie rozkładał szczawiany [27]. Zidentyfikowano również wśród dobrze znanych gatunków bakterii, takich jak Providencia sp. i Entero­coccus faecalis, szczepy które podobnie jak O. formigenes zasiedlają jelito i rozkładają szczawiany w warunkach beztlenowych [21,22]. Charakteryzując proces rozkładu szczawianów oraz układ enzymatyczny u obydwu powy­żej wspomnianych gatunków stwierdzono obecność białek odpowiadających masą cząsteczkową enzymom degradującym szczawiany u O. formigenes. Stwierdzono, że białka te w reakcjach immunologicznych krzyżowo reagują ze swoistymi przeciwciałami, co może świad­czyć o tym, że układ enzymatyczny odpowiadający za ten proces jest konserwatywny. Sam proces przebiega w nieco odmienny sposób, a co istotne w przypadku Providencia ssp. i Enterococcus ssp. stwierdzono, że tracą one tę właściwość w czasie pasażowania [15,21]. Trudno porównywać szybkość rozkładu szczawianów przez te drobnoustroje, gdyż jak wspomniano są one bardzo zróż­nicowane, ale jedno jest pewne, drobnoustrojem, który jak dotąd został najlepiej scharakteryzowany pod tym względem jest O. formigenes.

Oxalobacter formigenes a poziom szczawianów i tworzenie kamicy moczowej

Wyniki wielu niezależnych badań wskazują na korelację obecności O. formigenes w przewodzie pokarmowym a roz­wojem kamicy szczawianowej. Szacuje się, że w przypadku kolonizacji jelita grubego przez O. formigenes ryzyko roz­woju szczawianowo-wapniowej kamicy moczowej spada nawet o 70%. Wspomniane badania obejmowały analizę poziomu szczawianów w moczu oraz obecność O. formigenes w grupie pacjentów z kamicą szczawianową i u osób zdro­wych. Jak przedstawiono w tabeli 1 w większości przykła­dów spadek kolonizacji u chorych z kamicą w porównaniu z osobami zdrowymi wynosi średnio 50%. Wyniki jed­nych z badań wskazują, że 62% wśród osób zdrowych było skolonizowanych przez te bakterie, natomiast o połowę mniej (31-36%) wykazano je u osób z jednym lub dwoma epizodami kamicy. Spadek ten jest szczególnie widoczny u chorych z nawracającą kamicą (więcej niż trzy epizody choroby), gdzie tylko 5-7% osób była skolonizowana przez O. formigenes [35]. Podobne badania w grupie 103 chorych ze stwierdzoną kamicą szczawianową pozwoliły uzyskać nieco inne wyniki. W tym przypadku stwierdzono obec­ność O. formigenes u prawie 50% osób z kamicą moczową, a średnia liczba bakterii w stolcu wynosiła 1,1 x 10⁷ j.t.k./ ml (CFU/ml). Stwierdzono istotną statystycznie różnicę między grupą zasiedloną, a niezasiedloną tymi pałeczkami w stężeniu szczawianów w dobowej zbiórce moczu i wyno­siły one odpowiednio 0,36 i 0,29 mmol. Stężenie szczawia­nów było zależne od liczby bakterii wraz ze wzrostem ich liczby malało stężenie szczawianów w moczu [32].

Tabela 1. Porównanie częstości kolonizacji ludzi przez O. formigenes z różnych rejonów geograficznych z i bez kamicy szczawianowo-wapniowej

Niższą kolonizację O. formigenes i związaną z tym kamicę szczawianową stwierdzono również u osób cierpiących na przewlekłe zakażenia dróg moczowych. Siener i wsp. badali stężenie szczawianów w moczu dwóch grup kobiet z lub bez nawracających zakażeń dróg moczowych, u których stwier­dzono kamicę szczawianową [47]. Badacze ci stwierdzili zna­cząco wyższy poziom szczawianów u kobiet z nawracającym zakażeniem dróg moczowych. Zakażenia te mając charak­ter przewlekły i nawrotowy, wymagają długotrwałej anty­biotykoterapii, co sprzyja eradykacji mikroflory jelitowej rozkładającej szczawiany m.in. O. formigenes. Konsekwen­cją tego było zwiększenie absorpcji i wydalania szczawia­nów pochodzących z przewodu pokarmowego. Skutkiem następującej hiperoksalurii jest powstawanie szczawiano­wych kamieni moczowych. Zakażenie dróg moczowych jest wywołane przez różne patogeny w tym najczęściej Escheri­chia coli, ale również przez bakterie ureazododatnie np. Pro­teus mirabilis, Staphylococcus aureus czy Klebsiella pneumoniae. W przypadku osób zakażonych bakteriami ureazododat­nimi np. P. mirabilis rozwój kamicy może być bardziej zło­żony. Ureaza tych bakterii powoduje hydrolizę mocznika i alkalizację moczu. Wzrost pH moczu powoduje wypadanie i krystalizację fosforanów wapnia i magnezu jako struwit (fosforan amonowo-magnezowy) i węglan apatytu (węglan fosforowo-wapniowy) [52]. Dodatkowo w podwyższonym pH dochodzi do powstawania szczawianów z kwasu askor­binowego obecnego w moczu [23]. W takich warunkach może wystąpić krystalizacja zarówno szczawianów wapnia, węglanu apatytu jak i struwitu.

Praktyczne wykorzystanie rozkładających szczawiany Oxalobacter formigenes

Wraz z udowodnieniem wpływu O. formigenes na utrzy­mywanie prawidłowego stężenia szczawianów pojawiła się hipoteza wykorzystania tego drobnoustroju jako bakterii probiotycznych w leczeniu wszystkich scho­rzeń, którym towarzyszy hiperoksaluria. Początkowo sprawdzono, czy wprowadzenie do przewodu pokarmo­wego O. formigenes spowoduje kolonizację i zmianę stop­nia wydalania szczawianów. Modelem do badań in vivo są szczury laboratoryjne, w których jelitach w przeci­wieństwie do szczurów dzikich nie stwierdzono obec­ności O. formigenes. Badania wykazały, że nie wszystkie szczepy O. formigenes mają zdolność zasiedlania prze­wodu pokarmowego tych zwierząt, szczepy wcześniej izolowane od świń, świnek morskich, dzikich szczurów i ludzi zasiedlały jelito ślepe szczurów laboratoryjnych, natomiast te, które pochodziły ze żwacza nie miały tej zdolności [9]. Dalsze badania wykazały, że wtórna kolonizacja jest również zależna od równowagi mię­dzy ilością wapnia w świetle przewodu pokarmowego, a dostępnością szczawianów. Usunięcie z diety zwierzę­tom laboratoryjnym szczawianów i/lub zwiększenie stę­żenia wapnia powoduje wyeliminowanie w ciągu kilku dni (5-10 dni) sztucznie skolonizowanych O. formigenes [41]. Natomiast podawanie przynajmniej 0,5% szczawia­nów i dieta nisko wapniowa (0,01%) pozwala na dłuższe utrzymanie O. formigenes w przewodzie pokarmowym szczurów [8,17]. Kolonizacja zwierząt przez O. formigenes przyniosła zamierzony efekt, gdyż w przypadku szczu­rów, u których sztucznie wywoływano hiperoksalurię stwierdzono spadek stężenia wydalanych szczawianów po zasiedleniu tymi bakteriami [9,41]. Podobne badania przeprowadzono na ludziach. Pierwsze takie próby prze­prowadzono na dwóch ochotnikach, którzy w wyniku długotrwałej antybiotykoterapii utracili kolonizację jelit O. formigenes. Podano im około 0,5 g mokrej masy bakterii w specjalnie przygotowanej kanapce. Szczepy pochodziły zarówno ze żwacza przeżuwaczy, jak i jelita grubego człowieka, a przed przygotowaniem inokulum bakterie przechowywano w temperaturze -20 oC. W obu przypadkach w wyniku kolonizacji ich jelita grubego przez podane szczepy O. formigenes wykazano zdolność prawidłowego wchłaniania i rozkładu szczawianów [14]. Mimo że podanie O. formigenes ludziom i zwierzętom laboratoryjnym doprowadziło do ograniczenia hiperok­salurii, to zastosowanie tej metody ma swoje ogranicze­nie. Zasiedlanie jelit zarówno zwierząt, jak i ludzi ma charakter przejściowy, po zaprzestaniu podawania bak­terii po jakimś czasie O. formigenes nie jest już wykrywany w kale. Skłoniło to do zmiany podejścia terapeutycznego m.in. przez zastosowanie innych bakterii rozkładających szczawiany w tym probiotycznych bakterii fermenta­cji mlekowej. W tym przypadku mamy do czynienia z łatwą izolacją bakterii i większą możliwością doboru szczepów, dobrą kolonizacją wtórną u ludzi, ale też bar­dzo zróżnicowaną i na ogół słabszą zdolność rozkładu szczawianów [20,35,37]. Porównano aktywność enzymu rozkładającego szczawiany (dekarboksylazy szczawia­nylo-CoA) Oxalobacter formigenes z aktywnością enzymu jednego z przedstawicieli bakterii fermentacji mlekowej – Lactobacillus acidophilus i stwierdzono istotnie słabszą enzymatycznie zdolność rozkładu szczawianów przez L. acidophilus [5]. Weese i wsp. określając zdolność różnych bakterii fermentacji mlekowej do rozkładu szczawianów in vitro stwierdzili, że spośród 37 badanych bakterii fer­mentacji mlekowej tylko 17% degradowało szczawiany [56]. Campieri i wsp. wykazali brak lub słabą zdolność do rozkładu L. plantarum i L. brevis natomiast L. acidophi­lus, Streptococcus thermofilus i Bifidobacterium infants roz­kładają szczawiany [6]. Tabela 2 zawiera wybrane wyniki badań, w których podawano pacjentom O. formigenes lub bakterie fermentacji mlekowej. W każdym przypadku zaobserwowano spadek stężenia szczawianów w moczu po 4-tygodniowym leczeniu i na porównywalnym pozio­mie w przypadku obu grup drobnoustrojów.

Tabela 2. Wpływ drobnoustrojów na stężenie wydalanych szczawianów. Drobnoustroje podawano pacjentom z hiperoksalurią przez 4 tygodnie

Ze względu na napotykane trudności w uzyskaniu i utrzymaniu wtórnej kolonizacji O. formigenes opraco­wano metodę obniżenia hiperoksalurii przez podawa­nie wyizolowanych bakteryjnych enzymów. Badania te przeprowadzano na szczurach, którym podawano wraz z pokarmem 2% szczawianów oraz kapsułki zawierające enzymy uzyskane z O. formigenes wraz z kofaktorami szczawiano-CoA, MgCl₂ i fosforan tiaminy. Po 15 dniach grupa zwierząt otrzymujących enzymy miała znacznie niższy poziom szczawianów niż grupa kontrolna [46]. Enzymy rozkładające szczawiany wytwarzane przez O. formigenes stosowano również w zapobieganiu odkłada­nia składników mineralnych na biomateriałach. Minera­lizacja biomateriałów, takich jak np. cewniki urologiczne, jest poważnym problemem medycznym i powodowana jest głównie przez tworzony na ich powierzchni biofilm bakteryjny, ale także może mieć charakter nieinfekcyjny zależny od odkładania się soli, głównie wapniowych na powierzchniach abiotycznych. Watterson i wsp. powle­kali krążki z silikonu szczawianylo-CoA-dekarboksy­lazą, formylo-CoA-transferazą i CoA [55]. Powlekane fragmenty silikonu wszczepiono królikom do pęcherza moczowego. Po 30 dniach na krążkach powleczonych enzymami O. formigenes stwierdzono znacznie mniejszy stopień inkrustacji tego biomateriału solami mineral­nymi niż w przypadku kontroli, którą były silikonowe fragmenty niezawierające enzymów. Autorzy tych badań sugerują, że może to stanowić podstawę do opracowania nowych technik zapobiegania inkrustacji biomateriałów, zwłaszcza, że nie zaobserwowano działania toksycznego.

O. formigenes został również zastosowany u pacjentów z hiperoksalurią typu I. Hiperoksaluria typu I jest cho­robą dziedziczną i zagrażająca życiu, której konsekwen­cją jest nie tylko kamica szczawianowo-wapniowa, ale też nefrokalcynoza oraz uszkodzenie nerek i wątroby. Badania te miały charakter kliniczny i polegały na poda­niu 9 dzieciom odpowiednio przygotowanych bakterii O. formigenes. Siedmioro dzieci miało nerki prawidłowo funkcjonujące, a dwoje dzieci w znacznym stopniu nie­wydolne. Dzieci otrzymywały dwa razy dziennie łyżeczkę od herbaty żywych zamrożonych komórek bakteryjnych. Efektem tego było zmniejszenie o 20-50% wydalania szczawianów w moczu z tendencją wzrostu po zakoń­czeniu leczenia. U dzieci dializowanych widoczne było obniżenie stężenia szczawianów we krwi. Dobre wyniki badań zachęciły do dalszej pracy w kierunku opracowa­nia lepszej postaci podawania bakterii, np. jako kapsułki i zastosowania tego preparatu również u pacjentów z mukowiscydozą i hiperoksalurią typu II [25,46].

Wykorzystując enzymatyczną reakcję rozkładu szcza­wianów do przeciwdziałania hiperoksalurii Chen i wsp. przedstawili hipotezę, że dobrą metodą terapeutyczną byłoby otrzymanie komórek macierzystych mających zdolność rozkładu szczawianów [7]. Komórki macie­rzyste naturalnie występują na dnie mieszków jelito­wych i odpowiadają za stałą regenerację i proliferację nabłonka jelitowego. Autorzy ci wprowadzili geny O. formigenes frc i oxc do mysich komórek macierzystych pochodzących z jelita, nadając im w ten sposób zdol­ność rozkładu szczawianów. Prowadzone są badania nad wykorzystaniem tej metody w leczeniu.

Jedną z przyczyn powstawania szczawianowych kamieni moczowych jest przypuszczalnie nieprawidłowy komór­kowy transport szczawianów [57]. Stwierdzono znacznie wyższy przepływ szczawianów przez błonę erytrocy­tów u osób z kamicą moczową, niż w grupie kontrolnej [3]. Hesse i wsp. stosując test absorpcji szczawianów wyznakowanych ¹³C, wykazali że u osób z nawracającą kamicą szczawianową występuje zwiększona absorp­cja szczawianów przez jelita [19]. Test ten również wykazał silną korelację między absorpcją szczawianów w jelitach, a ich stężeniem w dobowej zbiórce moczu pacjentów z kamicą. Hatch i wsp. sprawdzili na modelu zwierzęcym czy O. formigenes kolonizując okrężnicę, zmniejsza wydalanie szczawianów przez zmianę trans­portu szczawianów w jelitach oraz wpływu zawarto­ści wapnia w środowisku na kolonizację tych pałeczek [17]. Badając transport szczawianów w okrężnicy szczu­rów stwierdzili, że bakterie te poza zdolnością rozkładu szczawianów oddziałują z nabłonkiem jelita grubego, regulując ilość wydalanych szczawianów. Wykazano, że w zależności od swoich potrzeb O. formigenes może wykorzystywać szczawiany również z endogennego źró­dła miejscowo indukując transport szczawianów przez nabłonek jelita i ich wydzielanie.

Podsumowanie

Drobnoustroje rozkładające szczawiany są w ostat­nich latach intensywnie badane w kierunku prak­tycznego zastosowania ich w profilaktyce lub leczeniu szczawianowo- wapniowej kamicy moczowej. Pałeczki O. formigenes przeprowadzają proces rozkładu w spo­sób najbardziej efektywny i stanowią naturalną mikro­florę jelita grubego człowieka. Badania wykonane zarówno w warunkach in vitro, in vivo oraz badania kli­niczne wykazały ścisłą korelację między zasiedlaniem jelita człowieka przez te bakterie, stopniem przesycenia moczu szczawianami i tworzeniem kamicy moczowej. Jednak zastosowanie ich w leczeniu jest nadal niemoż­liwe i budzi kontrowersje. Problemy w praktycznym zastosowaniu bakterii wynikają głównie z trudnością w utrzymaniu wtórnej kolonizacji O. formigenes u cho­rych obciążonych hiperoksalurią. Wydaje się, że bar­dziej obiecujące jest opracowanie metody leczenia przez wykorzystanie bakteryjnych enzymów zaangażowanych w proces rozkładu szczawianów. Jednak dalsze prace powinny nie tylko skupiać się na badaniach klinicz­nych, ale również obejmować charakterystykę O. formi­genes. Nadal brak jest wielu informacji dotyczących tego drobnoustroju, w tym czynników odpowiedzialnych za zasiedlanie i wzrost w organizmie gospodarza, a także wyjaśnienie zróżnicowania Oxalobacter sp. pod względem budowy, aktywności metabolicznej w tym m.in stosunku do tlenu tych bakterii.

PIŚMIENNICTWO

[1] Allison M.J., Cook H.M., Milne D.B., Gallagher S., Clayman R.V.: Oxalate degradation by gastrointestinal bacteria from humans. J. Nutr., 1986; 116: 455-460
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[2] Allison M.J, Dawson K.A., Mayberry W.R., Foss J.G.: Oxalobacter formigenes gen. nov., sp. nov.: oxalate-degrading anaerobes that inhabit the gastrointestinal tract. Arch. Microbiol., 1985; 141: 1-7
[PubMed]  

[3] Baggio B., Gambaro G., Marchini F., Cicerello E., Tenconi R., Clementi M.: An inheritable anomaly of red-cell oxalate transport in „primary” calcium nephrolithiasis correctable with diuretics. N. Engl. J. Med., 1986; 314: 599-604
[PubMed]  

[4] Bele U., Hajdinjak T.: The role of oxalate in urolithisis. Webmedcentral Urology, 2012; 3: WMC002877
[Full Text PDF]  

[5] Bendazzoli C., Turroni S., Gotti R., Olmo S., Brigidi P., Cavrini V.: Determination of oxalyl-coenzyme A decarboxylase activity in Oxalobacter formigenes and Lactobacillus acidophilus by capillary electrophoresis. J. Chromatogr. B Analyt. Technol. Biomed. Life Sci., 2007; 1: 350-356
[PubMed]  

[6] Campieri C., Campieri M., Bertuzzi V., Swennen E., Matteuzzi D., Stefoni D., Pirovano F., Centi C., Ulisse S., Famularo G., De Simone C.: Reduction of oxaluria after an oral course of lactic acid bacteria at high concentration. Kidney Int., 2001; 60: 1097-1105
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[7] Chen Z., Liu G., Ye Z., Kong D., Yao L., Guo H., Yang W., Yu X.: The construction of an oxalate-degrading intestinal stem cell population in mice: potential new treatment option for patients with calcium oxalate calculus. Urol. Res., 2012; 40: 131-141
[PubMed]  

[8] Daniel S.L. Hartman P.A. Allison M.J.: Microbial degradation of oxalate in the gastrointestinal tracts of rats. Appl. Environ. Microbiol., 1987; 53: 1793-1797
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[9] Daniel S.L., Hartman P.A., Allison M.J.: Intestinal colonization of laboratory rats with Oxalobacter formigenes. Appl. Environ. Microbiol., 1987; 53: 2767-2770
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[10] Dawson K.A., Allison M.J., Hartman P.A.: Characteristics of anaerobic oxalate-degrading enrichment cultures from the rumen. Appl. Env. Microb., 1980; 40: 840-846
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[11] Dawson K.A., Allison M.J., Hartman P.A.: Isolation and some characteristics of anaerobic oxalate-degrading bacteria from the rumen. Appl. Environ. Microbiol., 1980; 40: 833-839
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[12] Doane L.T., Liebman M., Caldwell D.R.: Microbial oxalate degradation: effect on oxalate and calcium balance in humans. Nutr. Res., 1989; 9: 957-964

[13] Duffey B.G., Miyaoka R., Holmes R., Assimos D., Hinck B., Korman E., Kieley F., Ikramuddin S., Kellogg T., Moeding A., Monga M.: Oxalobacter colonization in the morbidly obese and correlation with urinary stone risk. Urology, 2011; 78: 531-534
[PubMed]  

[14] Duncan S.H., Richardson A.J., Kaul P., Holmes R.P., Allison M.J., Stewart C.S.: Oxalobacter formigenes and its potential role in human health. Appl. Environ. Microbiol., 2002; 68: 3841-3847
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[15] Goldfarb D.S.: Microorganisms and calcium oxalate stone disease. Nephron. Physiol., 2004; 98, p48-p54
[PubMed]  

[16] Goldfarb D.S., Modersitzki F., Asplin J.R.: A randomized controlled trial of lactic acid bacteria for idiopathic hyperoxaluria. Clin. J. Am. Soc. Nephrol., 2007; 2: 745-749
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[17] Hatch M., Cornelius J., Allison M., Sidhu H., Peck A., Freel R.W.: Oxalobacter sp. reduces urinary oxalate exrection by promoting entering oxalate secretion. Kidney Int., 2006; 69: 691-698
[PubMed]  

[18] Heider J.: A new family of CoA-transferases. FEBS Lett., 2001; 509: 345-349
[PubMed]  

[19] Hesse A., Schneeberger W., Engfeld S., Von Unruh G.E., Sauerbruch T.: Intestinal hyperabsorption of oxalate in calcium oxalate stone formers: application of a new test with ¹³C₂ oxalate. J. Am. Soc. Nephrol., 1999; 10: S329-S333
[PubMed]  

[20] Hoesl C.E., Altwien J.E.: The probiotic approach: an alternative treatment option in urology. Eur. Urol., 2005; 47: 288-296
[PubMed]  

[21] Hokama S., Honma Y., Toma C., Ogawa Y.: Oxalate degrading Enterococcus faecalis. Microbiol. Immunol., 2000; 44: 235-240
[PubMed]  

[22] Hokama S., Toma C., Iwanaga M., Morozumi M., Sugaya K., Ogawa Y.: Oxalate-degrading Providencia rettgeri isolated from human stools. Int. J. Urol., 2005; 12: 533-538
[PubMed]  

[23] Hokama S., Toma C., Jahana M., Iwanaga M., Morozumi M., Hatano T., Ogawa Y.: Ascorbate conversion to oxalate in alkaline milieu and Proteus mirabilis culture. Mol. Urol., 2000; 4: 321-328
[PubMed]  

[24] Holmes R.P., Goodman H.O., Assimos D.G.: Contribution of dietary oxalate to urinary oxalate excretion. Kidney Int., 2001; 59: 270-276
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[25] Hoppe B., Beck B., Gatter N., von Unruh G., Tischer A., Hesse A., Laube N., Kaul P., Sidhu H: Oxalobacter formigenes: a potential tool for the treatment of primary hyperoxaluria type 1. Kidney Int., 2006; 70: 1305-1311
[PubMed]  

[26] Hoppe B., Dittlich K., Fehrenbach H., Plum G., Beck B.B.: Reduction of plasma oxalate levels by oral application of Oxalobacter formigenes in 2 patients with infantile oxalosis. Am. J. Kid. Dis., 2011; 58: 453-455
[PubMed]  

[27] Ito H., Miura N., Masai M., Yamamoto K., Hara T.: Reduction of oxalate content of foods by the oxalate degrading bacterium, Eubacterium lentum WHY-1. Int. J. Urol., 1996; 3: 31-34
[PubMed]  

[28] Kaufman D.W., Kelly J.P., Curhan G.C., Anderson T.E, Dretler S.P., Preminger G.M., Cave D.R.: Oxalobacter formigenes may reduce the risk of calcium oxalate kidney stones. J. Am. Soc. Nephrol., 2008; 19: 1197-1203
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[29] Kharlamb V., Schelker J., Francois F., Jiang J., Holmes R.P., Goldfarb D.S.: Oral antibiotic treatment of Helicobacter pylori leads to persistently reduced intestinal colonization rates with Oxalobacter formigenes. J. Endourol., 2011; 25: 1781-1785
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[30] Kumar R., Mukherjee M., Bhandari M., Kumar A., Sidhu H., Mittal R.D.: Role of Oxalobacter formigenes in calcium stone disease: a study from North India. Eur. Urol., 2002; 41: 318-322
[PubMed]  

[31] Kwak C., Jeong B.C., Kim H.K., Kim E.C., Chox M.S., Kim H.H.: Molecular epidemiology of fecal Oxalobacter formigenes in healthy adults living in Seul, Korea. J. Endourol., 2003; 17: 239-243
[PubMed]  

[32] Kwak C., Kim H.K., Kim E.Ch., Choi M.S., Kim H.H.: Urinary oxalate levels and the enteric bacterium Oxalobacter formigenes in patients with calcium oxalate urolithiasis. Eur. Urol., 2003; 44: 475-481
[PubMed]  

[33] Lange J.N., Wood K.D., Wong H., Otto R., Mufarrij P.W., Knight J., Akpinar H., Holmes R.P., Assimos D.G.: Sensitivity of human strains of Oxalobacter formigenes to commonly prescribed antibiotics. Urology, 2012; 79: 1286-1289
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[34] Liebman M., Al-Wahsh I.A.: Probiotics and other key determinants of dietary oxalate absorption. Adv. Nutr., 2011; 2: 254-260
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[35] Lieske J.C., Goldfarb D.S., Simone C., Regnier C.: Use of a probiotic to decrease enteric hyperoxaluria. Kidney Int., 2005; 68, 1244-1249
[PubMed]  

[36] Mittal R.D., Kumar R., Mittal B., Prasad R., Bhandari M.: Stone composition, metabolic profile and the presence of the gut-inhabiting bacterium Oxalobacter formigenes as risk factors for renal stone formation. Med. Princ. Pract., 2003; 12: 208-213
[PubMed]  

[37] Murphy C., Murphy S., O’Brien F., O’Donoqhue M., Boileau T., Sunvold G., Reinhart G., Kiely B., Shanahan F., O’Mahony L.: Metabolic activity of probiotics – oxalate degradation. Vet. Microbiol., 2009; 136: 100-107
[PubMed]  

[38] Prokopovich S., Knight J., Assimos D.G., Holmes R.P.: Variability of Oxalobacter formigenes and oxalate in stool samples. J. Urol., 2007; 178: 2186-2190
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[39] Sahin N.: Oxalotrophic bacteria. Res. Microbiol., 2003; 154: 399-407
[PubMed]  

[40] Sidhu H., Allison M., Peck A.B.: Identification and classification of Oxalobacter formigenes strains by using oligonucleotide probes and primers. J. Clin. Microbiol., 1997; 35: 350-353
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[41] Sidhu H., Allison M.J., Chow J.M., Clark A., Peck A.B.: Rapid reversal of hyperoxaluria in rat model after probiotic administration of Oxalobacter formigenes. J. Urol., 2001; 166: 1487-1491
[PubMed]  

[42] Sidhu H., Enatska L., Ogden S.D., Williams W., Allison M.J., Peck A.B.: Evaluating children in the Ukraine for colonization with the intestinal bacterium, Oxalobacter formigenes, using a polymerase chain reaction-based detection system. Mol. Diagn., 1997; 2: 89-97
[PubMed]  

[43] Sidhu H., Holmes R.P., Allison M.J., Peck A.B.: Direct quantification of the enteric bacterium Oxalobacter formigenes in human fecal samples by quantitative competitive-template PCR. J. Clin. Microbiol., 1999; 37: 1503-1509
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[44] Sidhu H., Hoppe B., Hesse A., Tenbrock K., Bromme S., Rietschel E., Peck A.B.: Absence of Oxalobacter formigenes in cystic fibrosis patients: a risk factor for hyperoxaluria. Lancet, 1998; 352: 1026-1029
[PubMed]  

[45] Sidhu H., Ogden S.D., Lung H.Y., Luttge B.G., Baetz A.L., Peck A.B.: DNA sequencing and expression of the formyl coenzyme A transferase gene, frc, from Oxalobacter formigenes. J. Bacteriol., 1997; 179: 3378-3381
[PubMed]  [Full Text HTML]  [Full Text PDF]  

[46] Sidhu H., Schmidt M.E., Cornelius J.G., Thamilselvan S., Khan S.R., Hesse A., Peck A.B.: Direct correlation between hyperoxaluria/oxalate stone disease and the absence of the gastrointestinal tract-dwelling bacterium Oxalobacter formigenes: possible prevention by gut recolonization or enzyme replacement therapy. J. Am. Soc. Nephrol., 1999; 10 (Suppl. 14): 334-340
[PubMed]  

[47] Siener R., Ebert D., Hesse A.: Urinary oxalate excretion in female calcium oxalate stone formers with and without a history of recurrent urinary tract infections. Urol. Res., 2001; 29: 245-248
[PubMed]  

[48] Sienner R., Hesse A.: The effect of different diets on urine composition and the risk of calcium oxalate crystallization in healthy subjects. Eur. Urol., 2002; 42: 289-296
[PubMed]  

[49] Sikora P., Niedźwiadek J., Mazur E., Paluch-Oleś J., Zajączkowska M., Kozioł-Montewka M.: Intestinal colonization with Oxalobacter formigenes and its relations to urinary oxalate excretion in pediatric patients with idiopathic calcium urolithiasis. Arch. Med. Res., 2009; 40: 369-373
[PubMed]  

[50] Spadło A., Kowalewska-Pietrzak M., Młynarski W.: Probiotyki w zapobieganiu i leczeniu hiperoksalurii i kamicy szczawianowo-wapniowej. Przegląd Pediatryczny, 2008; 38: 218-221

[51] Stewart C.S., Duncan S.H., Cave D.R.: Oxalobacter formigenes and its role in oxalate metabolism in the human gut. FEMS Microbiol. Lett., 2004; 230: 1-7
[PubMed]  

[52] Torzewska A.: Udział drobnoustrojów w powstawaniu kamieni moczowych. Postępy Mikrobiol., 2003; 42: 39-53
[Full Text PDF]  

[53] Troxel S.A., Sidhu H., Kaul P., Low R.K.: Intestinal Oxalobacter formigenes colonization in calcium oxalate stone formers and its relation to urinary oxalate. J. Endourol., 2003; 17: 173-176
[PubMed]  

[54] Urbarri J., Oh M.S., Carrol H.J.: The first kidney stone. Ann. Intern. Med., 1989; 111: 1006-1009
[PubMed]  

[55] Watterson J.D., Cadieux P.A., Beiko D.T., Cook A.J., Burton J.P., Harbottle R.R., Lee C. Rowe E., Sidhu H., Reid G., Denstedt J.D.: Oxalate-degrading enzymes from Oxalobacter formigenes: a novel device coating to reduce urinary tract biomaterial-related encrustation. J. Endourol., 2003; 17: 269-274
[PubMed]  

[56] Weese J.S., Weese H.E., Yuricek L., Rousseau J.: Oxalate degradation by intestinal lactic acid bacteria in dogs and cats. Vet. Microbiol., 2004; 101: 161-166
[PubMed]  

[57] Williams H.E., Wandzilak T.R.: Oxalate synthesis, transport and the hyperoxaluric syndromes. J. Urol., 1989; 141: 742-749
[PubMed]  

[58] Zieliński J., Kokot F., Borkowski A., Leńko J.: Kamica moczowa. W: Urologia, Urologia kliniczna, red.: J. Zieliński, J. Leńko, PZWL Warszawa, 1995, 280-322

Autorka deklaruje brak potencjalnych konfliktów interesów.

Pełna treść artykułu