Abstrakt

Przerzuty nowotworowe oporne na chemioterapię są główną przyczyną niepowodzeń w leczeniu chorych na nowotwory złośliwe. Stwierdza się często, że chemioterapeutyki skutecznie działające na ogniska pierwotne nowotworów, nie wykazują takiego samego działania na przerzuty odległe, w których szlaki sygnalizacyjne uległy istotnym modyfikacjom. Do czynników komórkowych odpowiedzialnych za wykształcanie potencjału metastatycznego komórek o oporności wielolekowej należą m.in. niektóre onkoproteiny, białka antyapoptotyczne, zmutowane białka supresorowe, proteinazy macierzy zewnątrzkomórkowej, integryny oraz receptor CD44. Wykazano również wpływ wielu chemioterapeutyków na wykształcanie potencjału metastatycznego komórek nowotworowych o oporności wielolekowej (MDR). Wyniki licznych badań wskazują, że geny zaangażowane w powstawanie fenotypu opornościowego i przerzutowego komórek nowotworowych są regulowane przez te same szlaki komórkowe przekazywania sygnałów. Należą do nich m.in. szlaki prowadzące do aktywacji czynników transkrypcyjnych HIF-1α, NF-κB, Ets1 oraz AP-1, pod których kontrolą znajdują się geny odpowiedzialne za wykształcanie potencjału metastatycznego komórek o oporności wielolekowej. Identyfikacja głównych czynników komórkowych odpowiedzialnych za wykształcanie potencjału metastatycznego komórek nowotworowych o oporności wielolekowej może doprowadzić do opracowania skutecznych metod leczenia chorych z nowotworami metastatycznymi opornymi na konwencjonalną chemioterapię.

Wykaz skrótów

5-FU – 5-fluorouracyl, ABC – kaseta wiążąca ATP (ATP-binding cassette), AP-1 – białko aktywujące 1 (activator protein 1), BCRP – białko oporności raka piersi (breast cancer resistant protein), bFGF – zasadowy czynnik wzrostu fibroblastów; CD44 – glikoproteina przezbłonowa będąca receptorem kwasu hialuronowego, CSCs – nowotworowe komórki macierzyste, DOX – doksorubicyna, DR – daunorubicyna, ECM – macierz zewnątrzkomórkowa (extracellular matrix), EGF – naskórkowy czynnik wzrostu, EGFR – receptor naskórkowego czynnika wzrostu, EMT – przejście komórek z fenotypu epitelialnego do mezenchymalnego (epithelial-mesenchymal transition), Ets1 – czynnik transkrypcyjny specyficzny w stosunku do E26 (E26 transformation specific), FAK – kinaza ogniskowo-adhezyjna, FGF – czynnik wzrostu fibroblastów, HGF – czynnik wzrostu hepatocytów, HIF-1α – czynnik indukowany przez hipoksję 1α (hypoxia-inducible factor-1α), MDR – oporność wielolekowa (multidrug resistance), MDR1 – gen kodujący glikoproteinę P, MMPs – metaloproteinazy macierzy zewnątrzkomórkowej (matrix metalloproteinases), MRPs – białka związane z opornością wielolekową (multidrug related resistance proteins), MX – mitoksantron, NF-κB – jądrowy czynnik transkrypcyjny kappa B, PDGF – płytkopochodny czynnik wzrostu, P-gp – glikoproteina P, PTKs – białkowe kinazy tyrozynowe, SISgel – prawidłowa sztuczna macierz zewnątrzkomórkowa, TIMPs – tkankowe inhibitory metaloproteinaz (tissue inhibitors of metaloproteinases), TNF-α – czynnik martwicy nowotworu α (tumour necrosis factor α), topo IIα– topoizomeraza IIα, topo IIβ – topoizomeraza IIβ, uPA – urokinazowy aktywator plazminogenu, uPAR – receptor urokinazowego aktywatora plazminogenu, VEGF – czynnik wzrostu śródbłonka naczyń, VEGFR – receptor czynnika wzrostu śródbłonka naczyń.

Wstęp

W pracy omówiono zależności między zjawiskiem oporności wielolekowej (MDR, multidrug resistance) komó- rek nowotworowych a procesami ich przerzutowania.

Przerzuty nowotworowe oporne na chemioterapię są główną przyczyną niepowodzeń w  leczeniu chorych z  nowotworami złośliwymi. Niepowodzenia wynikają w  znacznym stopniu z  diagnozowania nowotworów w zaawansowanym stadium rozwoju [32,106], jak również z dużej heterogenności biologicznej guzów nowotworowych, których komórki są w  różnym stopniu wrażliwe na stosowane klinicznie leki przeciwnowotworowe. Stwierdza się też często, że chemioterapeutyki skutecznie działające na ogniska pierwotne nowotworów, nie wykazują takiego samego działania na przerzuty odległe, w których szlaki sygnalizacyjne uległy istotnym modyfikacjom [31,106].

Odpowiedź komórek metastatycznych na chemioterapię jest również uzależniona od swoistego środowiska narządów, w których się rozwijają. Poszukiwanie swoistych czynników regulujących proces przerzutowania zaczęło się u schyłku XIX w., kiedy to Stephen Paget analizując wyniki sekcji zwłok 735 kobiet z rakiem piersi zauważył, że miejsca osiedlania się komórek przerzutowych nie są przypadkowe. Stwierdzono, że ogniska przerzutowe rozwijają się tylko wtedy, gdy odpowiednie komórki nowotworowe ze zdolnością przerzutową („seed” – ziarno) dotrą do odpowiednich narządów, których mikrośrodowisko zapewni im właściwy wzrost („soil” – gleba) [33].

Mechanizmy oporności wielolekowej komórek nowotworowych

Za wykształcanie MDR komórek nowotworowych jest odpowiedzialnych wiele mechanizmów komórkowych. Do najważniejszych z nich należą:

• nadaktywność transporterów błonowych odpowiedzialnych za aktywny ATP-zależny eksport leków z komórek opornych (m.in. glikoproteiny P, P-gp; białka związanego z opornością wielolekową 1, MRP1 oraz białka związanego z opornością raka piersi, BCRP);
• zmiany ilościowe i konformacyjne celów molekularnych działania leków przeciwnowotworowych;
• wzmożony metabolizm leków powodujący zbyt szybkie ich przekształcanie do postaci nieaktywnej;
• intensyfikacja procesów naprawy uszkodzeń DNA;
• hamowanie apoptozy [105].

P-gp oraz MRP1, należące do nadrodziny transporterów ABC zawierających kasetę wiążącą ATP (ATP-binding cassette), są najlepiej opisanymi markerami oporno- ści wielolekowej. Zwiększony poziom P-gp oraz MRP1 stwierdzono w różnych typach komórek nowotworowych. Ich dużą aktywność obserwuje się także w niektó- rych prawidłowych komórkach m.in. nadnerczy, nerek, płuc, jelita grubego i mózgu. Wykazują dużą swoistość substratową. Substratami dla P-gp są m.in. doksorubicyna (DOX), daunorubicyna (DR), mitoksantron (MX), kolchicyna, winkrystyna, winblastyna, taksol, etopozyd, tenipozyd, aktynomycyna-D i werapamil [14]. Wykazano również, że transfekcja genu kodującego MRP1 do komórek nowotworowych wywołuje ich oporność m.in. na DOX, DR, winkrystynę i etopozyd, co potwierdza, że transporter ten rozpoznaje wiele tych samych leków przeciwnowotworowych, co P-gp [65]. MRP1 do przeprowadzania aktywnego eksportu chemioterapeutyków wymaga dodatkowo glutationu, kwasu glukuronowego lub siarczanów, z którymi wiążą się leki zanim zostaną wyeksportowane na zewnątrz komórki [105]. Przedstawiono wiele przykładów synergicznego działania pompy MRP1 oraz izoenzymów transferaz glutationowych w  wykształcaniu oporności na leki przeciwnowotworowe (m.in. na DOX, winkrystynę, etopozyd i chlorambucyl) [96]. Transferazy glutationowe wykorzystują zredukowany glutation w  procesach metabolizowania chemioterapeutyków, w wyniku któ- rych zostają wytworzone polarne koniugaty, ułatwiając transport związków przeciwnowotworowych na zewnątrz komórki [5].

Białko BCRP jest natomiast uznawane za uniwersalny marker komórek macierzystych. Najprawdopodobniej odpowiada za proliferację i utrzymanie fenotypu populacji bocznej (SP, side population), która charakteryzuje się zwiększoną zdolnością do usuwania barwnika fluorescencyjnego Hoechst 33342 przez to białko. Obecność BCRP stwierdzono również w  nowotworowych komórkach macierzystych (CSCs, cancer stem cells). Nadaktywność BCRP wywołuje oporność komórek nowotworowych m.in. na MX, irynotekan, gefitynib, imatynib oraz metotreksat [25,77].

Do ważnych markerów MDR należą również topoizomerazy II. Są to zależne od ATP enzymy biorące udział w replikacji i transkrypcji materiału genetycznego komórki oraz w kondensacji chromatyny. Wystę- pują w dwóch izoformach – IIα (topo IIα) oraz IIβ (topo IIβ). Hamowanie funkcji topoizomeraz II powoduje powstawanie licznych uszkodzeń DNA, co prowadzi do eliminacji komórek w  wyniku apoptozy. W  przypadku wykształcenia oporności na leki cytotoksyczne, w komórkach nowotworowych wzrasta poziom określonej izoformy topoizomerazy (topo IIα lub topo IIβ), która jest niewrażliwa na stosowane chemioterapeutyki [53].

Procesy inwazji i przerzutowania komórek nowotworowych

Proces tworzenia się przerzutów nowotworowych obejmuje wiele następujących po sobie kaskadowo zdarzeń (ryc. 1). Niedotlenienie w  obrębie guza pierwotnego uaktywnia czynnik indukowany hipoksją (HIF-1α, hypoxia-inducible factor-1α), który jest czynnikiem transkrypcyjnym wpływającym na ekspresję wielu genów związanych m.in. z  przeżyciem komórek nowotworowych i  ich „przeprogramowaniem” na metabolizm beztlenowy. Za pośrednictwem HIF-1α dochodzi także w warunkach niedotlenienia do uruchomienia procesów angiogenezy i  metastazy, gdyż czynnik ten aktywuje ekspresję wielu genów proangiogennych i  prometastatycznych, m.in. genu kodującego czynnik wzrostu śródbłonka naczyń (VEGF) oraz genu kodującego jego receptor (VEGFR), jak również genu kodującego oksydazę lizylową (LOX), która reguluje aktywność kinazy ogniskowo-adhezyjnej (FAK, focal adhesion kinase) [7]. Pod wpływem dodatkowych czynników proangiogennych (m.in. bFGF, PDGF, IGF-2 oraz HGF) proliferujące komórki guza pierwotnego zaczyna otaczać sieć nowo powstałych naczyń krwionośnych, co sprzyja rozwojowi nowotworu. Uważa się, że lokalna migracja komórek do otaczającej je macierzy zewnątrzkomórkowej (ECM, extracellular matrix), a następnie wejście do układu krążenia zależy od zdolności przejścia z fenotypu epitelialnego do mezenchymalnego (EMT, epithelial-mesenchymal transition) kontrolowanego głównie przez czynniki transkrypcyjne Twist, Snail i Zeb. Jest to związane m.in. z obniżeniem ekspresji białek adhezyjnych (głównie kadheryny-E) [97,115]. W 2015 r. ukazały się natomiast dwie publikacje w prestiżowym czasopiśmie Nature, przedstawiające wyniki badań przeprowadzonych z  wykorzystaniem transgenicznych modeli mysich raka piersi i gruczolakoraka przewodowego trzustki (charakteryzujących się brakiem aktywności Twist i Snail), które wskazują, że EMT nie jest konieczne do wywołania procesów inwazji i metastazy badanych komórek nowotworowych, natomiast uczestniczy w wykształcaniu przez nie oporności na chemioterapię [34,119].

Ryc. 1.

Uproszczony schemat przebiegu procesów inwazji i przerzutowania nowotworów złośliwych: A – nabycie przez komórki nowotworowe zdolności do migracji i lokalna inwazja przez błonę podstawną i macierz zewnątrzkomórkową (ECM), B – wejście komórek do układu krążenia, C – tworzenie małych agregatów niszczonych przez naprężenia ścinające, D – tworzenie zatorów w naczyniach włosowatych układu krążenia, E – adhezja do błony podstawnej i wyjście z układu krążenia, F – namnażanie komórek nowotworowych w nowym miejscu, G – neoangiogeneza

Komórki nowotworowe tworzą w krwiobiegu agregaty. Małe agregaty są niszczone przez naprężenia ścinające (SS, shear stress) związane z laminarnym przepływem krwi, powstające między kolejnymi warstwami cieczy. Natomiast większe agregaty są zatrzymywane w naczyniach włosowatych narządów docelowych. Następnie dochodzi do wynaczynienia przerzutujących komó- rek, a  potem do ich osiedlenia się w  zrębie narządu w sąsiedztwie naczyń krwionośnych oraz do neoangiogenezy, co sprzyja rozwojowi wtórnych ognisk nowotworowych [51].

ECM, pełniąca funkcję integrującą tkanki, jest mieszaniną białek (do których należą m.in. kolageny, laminina, fibronektyna i elastyna) oraz proteoglikanów wydzielanych przez obecne w zrębie fibroblasty. Zwiększająca się zdolność komórek do migracji jest w dużym stopniu wynikiem zmian strukturalnych ECM. Patologiczna macierz nowotworów charakteryzuje się ponad 75% utratą lamininy, kolagenu typu IV i kadheryny E oraz znacznie podwyższoną depozycją kolagenu typu I i III [41].

Rozprzestrzenianie się komórek nowotworowych w organizmie, nieodłącznie związane z inwazją do otaczającej ECM, wymaga nadtrawienia struktury błony podstawnej, która jest wyspecjalizowaną, cienką warstwą ECM występującą m.in. między przypodstawną częścią błony komórek a zrębem tkanki łącznej. W odróżnieniu od innych typów ECM błona podstawna jest bogata w lamininę, kolagen typu IV, nidogen (entaktynę) i perlekan (proteoglikan, siarczan heparanu). Wykazano również, że poza podstawową funkcją, jaką jest zapewnienie komórkom strukturalnej podpory, błona podstawna bierze także udział w regulacji proliferacji, migracji, różnicowania i procesów przeżyciowych komórek [36].

Aktywowane w sąsiedztwie komórek nowotworowych enzymy proteolityczne degradują struktury ECM, co sprzyja ich przejściu, tj. intrawazacji do naczyń limfatycznych lub krwionośnych i  tworzeniu ognisk przerzutowych [39]. Do najważniejszych proteinaz zaangażowanych w degradację ECM należą:

• metaloproteinazy (MMPs, matrix metalloproteinases) należące do rodziny Zn²⁺-zależnych endopeptydaz;
• katepsyny (m.in. katepsyna B i L należące do proteinaz cysteinowych oraz katepsyna D należąca do proteinaz aspartylowych);
• składowe układu aktywatora plazminogenu (PAS, plasminogen activator system) należące do proteinaz serynowych (m.in. urokinazowy aktywator plazminogenu, uPA; receptor urokinazowego aktywatora plazminogenu, uPAR); plazminogen, Plg; inhibitor aktywatora plazminogenu typu pierwszego, PAI-1 oraz inhibitor aktywatora plazminogenu typu drugiego, PAI-2) [21].

Główną fizjologiczną funkcją uPA jest konwersja Plg do aktywnej postaci plazminy, przy czym proces przebiega bardziej efektywnie, gdy uPA wiąże się ze swoistym receptorem tworząc kompleks uPA/uPAR [1]. Plazmina należy do proteinaz serynowych bezpośrednio degradujących składniki ECM (m.in. fibronektynę, lamininę oraz kolagen typu IV). Ponadto spełnia funkcję aktywatora prekursorowych postaci MMPs degradujących ECM [21].

Aktywność MMPs jest regulowana przez swoiste inhibitory tkankowe (TIMPs, tissue inhibitors of metaloproteinases), które paradoksalnie, poza hamowaniem MMPs mogą pełnić również funkcję ich aktywatorów (np. TIMP-2 w kompleksie z błonową MMP typu 1, tj. MT1- -MMP aktywują pro-MMP-2) i w konsekwencji wpływać na progresję nowotworów złośliwych [12].

Proces migracji komórek nowotworowych jest również bardzo uzależniony od międzykomórkowych oddziaływań adhezyjnych zachodzących z udziałem kadheryn oraz interakcji komórek ze składnikami ECM, w które zaangażowane są integryny. Kadheryny należą do rodziny glikoprotein przezbłonowych odpowiadających za prawidłowy kontakt między komórkami i za ich adhezję. Sugeruje się udział kilku kadheryn w rozwoju nowotworów (m.in. kadheryny E, P, N oraz 11), ale dotychczas najlepiej poznano rolę kadheryny E tworzącej kompleks z kateniną w tworzeniu przerzutów [43].

Integryny, należące do przezbłonowych białek receptorowych, odpowiadają za kontakt komórki z ECM (m.in. fibronektyną, lamininą, kolagenem i  witronektyną) i z innymi komórkami. Są złożone ze związanych niekowalencyjnie podjednostek α i β. Zidentyfikowano 18 podjednostek α oraz 8 podjednostek β, które mogą tworzyć różne kombinacje heterodimerów (co najmniej 24). Powinowactwo odpowiednich ligandów do receptorów integrynowych jest regulowane przez kaskady sygnałów zarówno zewnątrzkomórkowych, jak i wewnątrzkomórkowych, które odpowiednio pobudzają lub hamują aktywność heterodimerów αβ. Wykazano, że zaburzenie wytwarzania integryn w komórkach nowotworowych jest jedną z  istotnych przyczyn nabywania przez nie zdolności do metastazy [100].

Wpływ chemioterapeutyków na wykształcanie potencjału metastatycznego i oporności wielolekowej komórek nowotworowych

Opisana we wstępnej części pracy teoria „seed and soil” zaproponowana przez Pageta znajduje potwierdzenie w wynikach współcześnie prowadzonych badań eksperymentalnych [31]. Wykazano m.in., że u myszy, którym wszczepiono komórki czerniaka złośliwego linii B16 nowotwór rozwijał się tylko w płucach oraz jajnikach implantowanych w mięśniach, natomiast ognisk przerzutowych nie stwierdzono w nerkach kontrolnie implantowanych w tkance mięśniowej [31].

Wyniki prowadzonych badań wskazują również, że swoiste mikrośrodowisko narządowe moduluje odpowiedź komórek nowotworowych na terapię lekami przeciwnowotworowymi. Staroselsky i wsp. wykazali, że komórki włókniakomięsaka linii UV2237 wstrzyknięte podskórnie myszom były wrażliwe na DOX, natomiast powstałe przerzuty płucne były oporne na działanie stosowanego chemioterapeutyku [103]. W innej pracy tego zespołu zbadano porównawczo rozwój nowotworu u  myszy, którym wszczepiono komórki wrażliwe czerniaka zło- śliwego linii B16, z rozwojem u myszy inokulowanych komórkami opornymi na kolchicynę sublinii B16/ Col/R. Stwierdzono, że komórki oporne cechuje większa zdolność do agregacji oraz ruchliwość i zdolność do tworzenia przerzutów w nerkach, śledzionie, kątnicy i otrzewnej [104].

Podobne wyniki uzyskano z  zastosowaniem komórek raka jelita grubego linii CT-26 [27]. Wykazano, że komórki, które uległy kolonizacji w płucach myszy charakteryzował fenotyp oporności na DOX, natomiast komórki rozwijające się pod skórą zachowywały wraż- liwość na ten chemioterapeutyk. Stwierdzono jednocześnie, że wzrost oporności komórek CT-26 na DOX korelował pozytywnie z  aktywnością transkrypcyjną MDR1 kodującego P-gp i  poziomem produktu białkowego tego genu. Należy natomiast zaznaczyć, że wszystkie komórki nowotworowe CT-26 pozostawały wrażliwe na 5-fluorouracyl (5-FU), który nie jest substratem P-gp [27]. W dalszej części przeprowadzonych badań wykazano, że po przeniesieniu komórek opornych poza mikrośrodowisko płuc, dochodziło w nich do przywró- cenia wrażliwości na DOX. Swoista dla określonego narządu wrażliwość na DOX cechowała także inne typy komórek nowotworowych, m.in. komórki raka jelita grubego linii KM12 oraz komórki czerniaka złośliwego linii B16 [31].

Wyniki badań Nokihary i wsp. przeprowadzone z wykorzystaniem ludzkich komórek drobnokomórkowego raka płuc linii SBC-3 wstrzykniętych myszom z  cięż- kim złożonym niedoborem odporności (SCID), również potwierdzają istotną rolę P-gp w powstawaniu ognisk przerzutowych. Wskaźnik przerzutowości komórek opornych SBC-3/ADM charakteryzujących się wysokim poziomem P-gp był znacznie wyższy niż w przypadku komórek wrażliwych SBC-3, które cechuje bardzo niski poziom P-gp [78]. Podobne wyniki uzyskano w ludzkich komórkach raka wątroby HB8065/R opornych na epirubicynę, które wykazują 3-4-krotnie większą zdolność do migracji w porównaniu do wrażliwych komórek, z któ- rych się wywodzą (HB8065/S). Stwierdzono jednocze- śnie, że zahamowanie aktywności P-gp z zastosowaniem swoistego inhibitora PSC833 spowodowało obniżenie prawie o 25% wskaźnika migracji przez filtry pokryte Matrigelem, tj. modelową macierzą zewnątrzkomórkową wytwarzaną przez mysie komórki mięsaka Engelbretha-Holma-Swarma (EHS) [11].

Potencjalnymi czynnikami, które mogą wpływać na powstawanie oporności wielolekowej nowotworów rozwijających się w określonych narządach mogą być również swoiste dla tych narządów czynniki wzrostowe. Stwierdzono m.in., że zasadowy czynnik wzrostu fibroblastów (bFGF) indukuje oporność na taksol, DOX i 5-FU [102], insulinopodobny czynnik wzrostu (IGF-1) wywo- łuje oporność na aktynomycynę D i DOX (wpływając na wzrost aktywności transkrypcyjnej MDR-1 i onkogenu c-H-Ras) [38], a czynnik wzrostu hepatocytów (HGF) na DOX i kamptotecynę (powodując hamowanie apoptozy) [68].

Wyniki dotychczas przeprowadzonych badań dowodzą, że zależności między fenotypem przerzutowym komórek nowotworowych i opornością wielolekową są też w dużym stopniu zależne od typu komórek i/lub zastosowanego leku przeciwnowotworowego.

Osmak i wsp. zbadali poziomy markerów inwazji i metastazy, tj. uPA, PAI-1 oraz katepsyn B, D, H i L w subliniach ludzkich komórek glejaka linii A1235), raka szyjki macicy linii HeLa i raka krtani linii HEp2, które wyprowadzono z zastosowaniem różnych związków przeciwnowotworowych, jako czynników selekcyjnych. Stwierdzono, że w komórkach A1235, w których wyindukowano oporność z  użyciem cisplatyny nastąpił znaczący wzrost poziomu uPA i PAI-1 należących do bardzo ważnych markerów inwazyjności [83]. W przypadku komórek sublinii HeLa opornych na DOX i cisplatynę stwierdzono, że mają wysoki poziom PAI-1 i katepsyny D [81]. Komórki sublinii raka krtani HEp2 oporne m.in. na cisplatynę oraz winkrystynę cechował natomiast wysoki poziom katepsyn B i D oraz uPA [81,82].

Liang i wsp. [60] w badaniach z wykorzystaniem dwóch sublinii komórek raka pochodzącego z jamy nosowej, tj. sublinii RPMI-2650-Ml uzyskanej z użyciem melfalanu (Ml) (należącego do leków alkilujących) oraz sublinii RPMI-2650Tx wyprowadzonej z zastosowaniem paklitakselu (należącego do taksoidów) wykazali, że tylko komórki RPMI-2650-Ml miały zwiększoną inwazyjność w  sztucznej ECM. Stwierdzono również, że komórki te miały zwiększony poziom markerów inwazyjności, tj. podjednostek integrynowych: α2 , α5 , α6 , β1 i β4 oraz metaloproteinaz MMP-2 i MMP-9, a także charakteryzowały się silniejszą adhezją do kolagenu typu IV, lamininy i  fibronektyny. Wykazano jednocześnie, że oporność inwazyjnych komórek RPMI-2650Ml korelowała ze znacząco zwiększonym poziomem białek MRP1, MRP2, a w mniejszym stopniu z P-gp, której poziom był tylko nieznacznie podwyższony. Autorzy pracy zasugerowali, że prawdopodobnie istnieją czynniki transkrypcyjne regulujące jednocześnie ekspresję genów kodujących białka z rodziny MRP oraz czynniki związane ze wzrostem inwazyjności komórek opornych. Mogą do nich należeć SP-1 i AP-1, gdyż zidentyfikowano dla nich swoiste miejsca wiązania w sekwencjach promotorowych genów kodujących białka MRP oraz MMP-2 i  MMP-9 [60,88]. W komórkach RPMI-2650Tx stwierdzono znaczący wzrost poziomu P-gp. Wydaje się natomiast, że mała inwazyjność tych komórek wynikała prawdopodobnie z obniżonej ekspresji podjednostki integrynowej α2 rozpoznającej kolagen i lamininę [60].

W innej pracy tego zespołu przeprowadzonej z wykorzystaniem sublinii opornych komórek raka płuc linii DKLP, otrzymanych z użyciem dziesięciu powszechnie stosowanych leków przeciwnowotworowych, tj. etopozydu, winkrystyny, docetakselu, MX, 5-FU, metotreksatu, cisplatyny, chlorambucylu oraz dwóch pochodnych nitrozomocznika – 1,3-bis(2-chloroetylo)-1-nitrozomocznika (BCNU) i  lomustyny (CCNU) jako czynników selekcyjnych, stwierdzono, że wszystkie uzyskane sublinie oporne cechuje podwyższony poziom P-gp. W  komórkach opornych wyprowadzonych z  użyciem docetakselu zanotowano również wzrost poziomu MRP1, natomiast w komórkach otrzymanych z zastosowaniem MX stwierdzono zwiększenie ilości BCRP. Jednocze- śnie istotny wzrost inwazyjności i ruchliwości badany w  warunkach in vitro zaobserwowano w  komórkach opornych uzyskanych z użyciem MX, 5-FU, metotreksatu, cisplatyny, chlorambucylu oraz BCNU. Wszystkie uzyskane sublinie oporne charakteryzowały się również wysokim poziomem metaloproteinaz: MMP-2, MMP-9 i MMP-13 sprzyjających przerzutowaniu komórek nowotworowych [61].

Wpływ leków przeciwnowotworowych na fenotyp inwazyjny komórek nowotworowych był również przedmiotem badań Liu i  wsp. Zaobserwowali, że 24 godz. inkubacja komórek wrażliwych raka trzustki linii SUIT-2 i  wywodzącej się z  niej sublinii opornej S2/ TXT z docetakselem powodowała spadek zdolności do inwazji w Matrigelu komórek wrażliwych, które miały niski poziom P-gp, natomiast nie wpływała na inwazyjność komórek opornych S2/TXT charakteryzujących się nadaktywnością P-gp [63]. Przeciwstawne wyniki badań uzyskali Belotti i wsp., którzy stwierdzili hamujący wpływ paklitakselu (należącego, podobnie jak docetaksel, do rodziny taksoidów) na ruchliwość opornych komórek raka jajnika [8].

Zastosowanie innej grupy leków przeciwnowotworowych, należących do inhibitorów receptora naskórkowego czynnika wzrostu (EGFR), powodowało zahamowanie stymulowanej przez TNF-α inwazyjności, ruchliwości oraz adhezji wysoce inwazyjnych komórek raka piersi TamRMCF-7 opornych na tamoksyfen do bia- łek ECM [45].

Przykłady zaobserwowanych różnic w zdolności komórek nowotworowych linii wrażliwych i sublinii opornych na działanie chemioterapeutyków do inwazji/metastazy przedstawiono w tab. 1.

Tabela 1. Przykłady różnic w zdolności komórek nowotworowych linii wrażliwych i sublinii opornych na działanie chemioterapeutyków do inwazji/metastazy

Prace dotyczące badania korelacji między zwiększoną ekspresją genów kodujących białka MDR a fenotypem przerzutowym prowadzono też z  użyciem komórek nowotworowych pochodzących z  próbek klinicznych (tab. 2). Analiza 61 bioptatów pochodzących z pierwotnych guzów raka piersi oraz jego ognisk przerzutowych do węzłów chłonnych wykazała, że obecność transkryptów genu MDR1 pozytywnie koreluje z liczbą powstających przerzutów [89]. Może to sugerować, że produkt ekspresji tego genu (P-gp) jest zaangażowany w kontrolę szlaków przekazywania sygnałów regulujących procesy związane z przerzutowaniem komórek nowotworowych.

Tabela 2. Charakterystyka komórek nowotworowych pochodzących z próbek klinicznych nowotworów pierwotnych oraz ognisk przerzutowych

Wyniki przeprowadzonej przez Schneidera i wsp. analizy bioptatów tkankowych zaawansowanego raka piersi pobranych przed rozpoczęciem leczenia i w czasie chemioterapii świadczą dodatkowo o tym, że badanie ekspresji MDR1 i określanie poziomu P-gp ma duże znaczenie predykcyjne dotyczące prognozowania powstawania przerzutów do węzłów chłonnych pachowych po wprowadzeniu chemioterapii [98]. Wyniki innych badań dotyczących również pacjentów ze zdiagnozowanym rakiem piersi wykazały, że poziom białka MRP1 jest wyższy w komórkach przerzutujących do węzłów chłonnych niż w komórkach guza pierwotnego [120]. Podobne wyniki uzyskali Weinstein i  wsp., którzy przeprowadzili analizę próbek klinicznych raka jelita grubego wykazując, że podwyższony poziom P-gp był skorelowany z nasileniem inwazji komórek nowotworowych do naczyń krwionośnych i węzłów chłonnych [112].

Wpływ ECM na procesy inwazji/metastazy i oporności wielolekowej komórek nowotworowych

Wyniki prowadzonych badań wskazują na istotny udział ECM w progresji nowotworów oraz modulacji działania leków przeciwnowotworowych. Pogany i wsp. stwierdzili, że ECM pełni główną rolę w przechodzeniu komó- rek nowotworowych w  stan uśpienia oraz chroni je przed toksycznym działaniem leków przeciwnowotworowych. Stwierdzono m.in., że ECM indukuje oporność na DOX w komórkach raka piersi (MCF-7), włókniakomięsaka (HT1080) i kostniakomięsaka (OSCORT). Obni- żona toksyczność DOX względem tych komórek może być wynikiem aktywacji szlaków komórkowych stymulowanych przez integrynę β1. Wydaje się również, że ECM może także prowadzić do zwiększenia aktywności samonaprawczej komórek poddanych działaniu leków przeciwnowotworowych [85].

Wyniki badań przeprowadzonych z użyciem opornych na chemioterapię komórek OSCORT dowiodły, że składniki ECM, a  zwłaszcza siarczan heparanu, powodują wzrost poziomu MMP-9, integryny β1 oraz topo II, co zwiększa ich inwazyjność [41,42]. Podobne wyniki uzyskano z wykorzystaniem komórek raka jelita grubego linii KM12. Autorzy tych badań zaobserwowali, że proteoglikany siarczanu heparanu obecne w ECM wpływają na wzrost inwazyjności badanych komórek nowotworowych przez pobudzanie aktywności onkogenów erb-B2 oraz erb-B3 [122].

Zbadano również wpływ DOX na komórki OSCORT, które migrowały do trójwymiarowego żelu ECM. Stwierdzono, że komórki te miały podwyższony poziom i  aktywność topo II, jak również zwiększoną ilość podjednostki integrynowej β₁ oraz podwyższoną aktywność MMP-9. Zaobserwowano również ich mniejszą wrażliwość na toksyczne działanie DOX w porównaniu z komórkami OSCORT niewykazującymi zdolności do migracji, ale tylko w przypadku zastosowania wysokich stężeń DOX i  krótkiego czasu inkubacji. Stwierdzono bowiem, że 24-godz. inkubacja z zastosowaniem niskich stężeń tego chemioterapeutyku wpływała w istotny sposób na obniżenie potencjału inwazyjnego komórek OSCORT [42]. Podobne zależności zaobserwowano również badając wpływ nietoksycznych stężeń DOX na inwazyjność ludzkich komórek czerniaka złośliwego linii A2058. Stwierdzono, że związek ten selektywnie hamował aktywność MMP-1 oraz obniżał zdolność komórek do inwazji macierzy kolagenowej, przy czym stwierdzono, że mechanizmy tych zjawisk były niezależne od P-gp [10].

Wzrost poziomu topo II wskazuje na ochronny wpływ ECM na działanie cytotoksyczne inhibitorów tego enzymu. Taką zależność zaobserwowano w  komórkach raka jelita grubego linii LS174T i LiM6 [54]. Wyniki badań z zastosowaniem komórek drobnokomórkowego raka płuc (SCLC) traktowanych etopozydem, cisplatyną i DOX wykazały, że przebiegająca za pośrednictwem integryny β₁ adhezja tych komórek do składników ECM, tj. fibronektyny, lamininy i kolagenu typu IV, wywoływała oporność na apoptozę prawdopodobnie przez pobudzanie aktywacji białkowych kinaz tyrozynowych (PTKs), hamujących apoptozę przez zablokowanie aktywacji kaspazy-3 przez inhibitory topo II [91,92].

Zbadano również wpływ ECM na zdolność komórek OSCORT do repopulacji po inkubacji z DOX. Stwierdzono, że komórki hodowane po wcześniejszej 4 godz. ekspozycji na ten lek w obecności sztucznej ECM cechował obniżony poziom białka p53, zmniejszona fragmentacja DNA i niższy indeks apoptotyczny. Ponadto stwierdzono, że komórki te były zdolne do proliferacji w przeciwieństwie do komórek pozbawionych kontaktu z ECM [40]. Przedstawione wyniki świadczą o tym, że ECM wpływa w znaczący sposób na niepowodzenia terapii ludzkiego kostniakomięsaka.

Wyniki innych badań, w których porównywano ekspresję genów związanych z nowotworzeniem w komórkach raka pęcherza moczowego 5 różnych linii (SV-HUC-1, TCCSUP, RT4 i J82 i 253 JB-V) hodowanych bez ECM oraz odpowiednio w obecności prawidłowej sztucznej ECM (SISgel) i patologicznej macierzy (Matrigel) wskazują na istotną rolę ECM w kształtowaniu fenotypu złośliwego komórek nowotworowych. Przeprowadzona analiza z użyciem mikromacierzy wykazała, że 33 spośród 1186 badanych genów związanych z  kancerogenezą uległy ekspresji w trójwymiarowej hodowli prowadzonej w obecności ECM (SISgel i Matrigel), w porównaniu z hodowlą tradycyjną. Były to głównie geny związane z regulacją cyklu komórkowego, replikacją i naprawą DNA oraz apoptozą (m.in. c-Myc, p53, E2F oraz geny, których produkty białkowe uczestniczą w szlakach sygnalizacyjnych zależnych od TGF-β1). Zaobserwowano, że profil ekspresji genów w  komórkach hodowanych w Matrigelu (silny wzrost ekspresji genów związanych ze szlakami przeżyciowymi zachodzącymi z udziałem kinazy AKT1), różnił się znacząco od profilu komórek znajdujących się w obecności prawidłowej ECM, chociaż nie zanotowano w nich zwiększonej aktywności genów związanych z supresją fenotypu złośliwego nowotworów. Uzyskane wyniki sugerują, że wzrost komórek raka pęcherza moczowego w  macierzy prawidłowej może hamować niektóre z cech złośliwości nowotworu [28].

Czynniki komórkowe odpowiedzialne za wykształcanie fenotypu opornościowego i przerzutowego komórek nowotworowych

W  komórkach nowotworowych nasilają się procesy prowadzące do jednoczesnego wykształcenia fenotypu opornościowego i przerzutowego tych komórek. Niżej opisano kilka ważniejszych czynników komórkowych uczestniczących w rozwoju potencjału metastatycznego komórek opornych.

Onkoproteiny

Dobrze udokumentowano jednoczesny wpływ takich onkogenów jak ras, myc i erbB na fenotyp opornościowy i przerzutowy komórek nowotworowych. Wykazano, że transfekcja onkogenu H-ras do fibroblastów zarodków szczurzych transfekowanych genem oporności na neomycynę powodowała powstanie fenotypu inwazyjnego, którego markerem była MMP-9. Wstrzyknięcie transfekowanych komórek szczurom powodowało powstanie ognisk przerzutowych w płucach [86]. Jednak transfekowanie fibroblastów szczurzych zarodków onkogenami H-Ras i myc wywoływało ich oporność na DOX, winkrystynę, MX i 1-β-D-arabinofuranozylocytozynę (Ara-C) [75]. Wykazano też, że inkubacja cechujących się nadekspresją H-Ras komórek raka pęcherza moczowego linii T24 opornych na genisteinę z PD58059 i U0126 (będą- cymi inhibitorami kinaz białkowych MEK i ERK), przywracało tym komórkom wrażliwość na genisteinę [57].

Benard w jednej ze swoich prac [9] wykazał, że silnie przerzutujące komórki niedojrzałego nerwiaka charakteryzowała istotnie wyższa ekspresja onkogenu N-myc w porównaniu do komórek guza pierwotnego. Cechował je również istotny wzrost poziomu mRNA genu MDR1, którego promotor znajduje się pod kontrolą N-myc. W badanym modelu N-myc prowadził również do stymulacji angiogenezy, przerzutowania komórek i wykształ- cania oporności za pośrednictwem swoistych genów, do których należały PGY1 i GST3. Natomiast komórki raka jelita grubego linii LoVo z zablokowanym c-Myc cechował trzykrotny wzrost wrażliwości na winblastynę, co było związane z indukcją apoptozy, której towarzyszył wzrost poziomu białka p53 i zmniejszenie ilości antyapoptotycznego czynnika – Bcl-2 [13].

Rodzina onkogenów c-erbB wpływa na wiele procesów związanych z  metastazą [30]. Nadekspresję c-erbB-2 stwierdzono u  50% pacjentów z  odległymi przerzutami nowotworowymi. W  badaniach przeprowadzonych in vivo zaobserwowano również, że erbB-3 indukuje potencjał inwazyjny i  pobudza przejście komórek nowotworowych raka piersi do naczyń krwionośnych [114]. Jednocześnie dowiedziono, że ekspresja c-erbB-2 w komórkach raka żołądka linii MKN-7 i KATO III jest związana z ich opornością na cisplatynę. Wykazano też, że zastosowanie oligonukleotydu antysensowego przeciwko c-erB-2 przywracało wrażliwość badanych komórek na cisplatynę [35].

Białka antyapoptotyczne

Produkt białkowy genu BCL2 pełni ważną rolę supresora apoptozy, gdyż jego zwiększony poziom chroni komórkę przed apoptozą przez hamowanie aktywności białek proapoptotycznych Bax. Stwierdzono, że komórki raka nerki linii SN12C transfekowane genem BCL2 charakteryzowała większa oporność na DOX oraz wyższy potencjał przerzutowy in vivo [2]. Zaobserwowano również, że komórki niedrobnokomórkowego raka płuc linii NCIH157 transfekowane genem BCL2 cechowały się 15-krotnym zwiększeniem inwazyjności in vitro, 4-krotnym wzrostem liczby przerzutów do płuc oraz wzrostem poziomu ekspresji MMP-2 w porównaniu do komórek kontrolnych [18]. Wyniki prac Ricca i wsp. przeprowadzone z wykorzystaniem komórek MCF-7(ADR) opornych na DOX świadczą o tym, że BCL2 wpływa na procesy przerzutowania badanych komórek opornych z udzia- łem czynnika jądrowego kappa B (NF-ϰB) [90].

Białka supresorowe nowotworów

Dotąd udowodniono udział kilku genów supresorowych w wykształcaniu fenotypu opornościowego i przerzutowego komórek nowotworowych, m.in. p53 i Nm23.

Wykazano, że inaktywacja lub delecja w obszarze genu kodującego białko p53 jest jedną z najczęstszych zmian prowadzących do wykształcania oporności na chemioterapeutyki i nabycie potencjału przerzutowego komó- rek nowotworowych. Prawidłowo funkcjonujące białko p53 hamuje ekspresję genów MDR1 i MRP1, kodujących białka eksportujące leki chroniąc w ten sposób komórki przed nabyciem cech oporności [99]. Analiza próbek klinicznych raka jelita grubego wykazała istnienie zależ- ności między ekspresją p53 oraz poziomem P-gp tylko w  obecności mutacji w  sekwencji kodującej p53 [24]. W innych badaniach przeprowadzonych przez Li i wsp. stwierdzono, że przerzutowe komórki czerniaka zło- śliwego linii MMAN transfekowane zmutowanym p53 charakteryzowała obniżona wrażliwość na kamptotecynę oraz 2-3-krotny spadek indeksu apoptotycznego, podczas gdy inkubacja komórek MMAN typu dzikiego z kamptotecyną prowadziła do ich apoptozy przez obni- żenie poziomu Bcl-2 oraz P-gp [58]. Natomiast obniżenie ekspresji p53 w modelowej linii raka endometrium Hec50 było związane z wykształceniem oporności na gefitynib, będący inhibitorem kinazy tyrozynowej EGFR [3]. Produkty białkowe genów regulowanych przez czynnik transkrypcyjny p53 biorą też udział w procesach adhezji, angiogenezy, migracji komórek oraz kontroli organizacji ECM i cytoszkieletu. Stwierdzono, że utrata funkcjonalności białka p53 jest związana m.in. ze zwiększeniem aktywności GTPaz Rho (RhoA i Rac), zachodzą- cym z  udziałem PI3K/Akt oraz wzrostem aktywności Cdc-42, co zwiększa zdolność komórek nowotworowych do przerzutowania [93].

Pierwszy gen supresorowy związany z procesem przerzutowania, Nm-23 zidentyfikowano w  mysich komórkach czerniaka złośliwego. W badaniach zarówno in vitro jak i in vivo wykazano, że spadek jego ekspresji wiąże się ze wzrostem potencjału metastatycznego [106]. Stwierdzono jednocześnie, że ekspresja Nm-23 wiąże się nie tylko z hamowaniem procesu przerzutowania, ale również ze wzrostem wrażliwości na niektóre leki przeciwnowotworowe. Badania próbek klinicznych niedrobnokomórkowego raka płuc potwierdziły związek między białkiem Nm-23-H1 a nasileniem apoptozy i wzrostem wrażliwo- ści na DOX [108]. Zaobserwowano też, że komórki raka kolczystokomórkowego przełyku linii YES-2 transfekowane plazmidem zawierającym fragment cDNA Nm-23-H1 w orientacji antysensowej charakteryzowały się wzrostem oporności na cisplatynę [47]. Mechanizm wykształcania tej oporności wiązał się prawdopodobnie ze wzrostem aktywności Na+ /K+ -ATP-azy w odpowiedzi na wewnątrzkomórkową akumulację cisplatyny [64]. Badając próbki kliniczne stwierdzono również, że ekspresja Nm-23 będą- cego antymetastatycznym genem raka przełyku wiązała się ze wzrostem wrażliwości na cisplatynę i dłuższym czasem przeżycia pacjentów [109].

Dotychczas zidentyfikowano wiele innych genów supresorowych związanych z  metastazą (m.in. KAI1, KiSS1, BRMS1 i MKK4) [19,111,118], ale ich rola w wykształcaniu oporności wielolekowej nie została jeszcze wyjaśniona.

Proteinazy

Jak już przedstawiono wyżej, aktywność niektórych proteinaz jest związana nie tylko z procesami inwazji i przerzutowania, ale również z opornością na leki przeciwnowotworowe [11,60,81,82]. Stwierdzono, że komórki raka stercza linii PC3 z zablokowaną funkcją genów uPA i uPAR, wyróżniały się nie tylko znacznym obniżeniem inwazyjności, ale również częściej poddawały się procesowi apoptozy, co może sugerować związek uPA i uPAR z hamowaniem apoptozy. Sugeruje się, że uPA po związaniu się ze swoim receptorem (uPAR) aktywuje szlak sygnalizacyjny prowadzący do aktywacji kinaz ERK i białka Stat3 [87]. Wyniki badań D’Alessio i wsp. wykazały, że zahamowanie aktywności uPAR w komórkach czerniaka złośliwego za pomocą oligonukleotydów antysensowych obniża tempo namnażania się komórek czerniaka linii M20 oraz powoduje spadek inwazyjności ocenianej in vitro w Matrigelu, jak również 78% redukcję przerzutów do płuc i około 45% zmniejszenie masy guza pierwotnego obserwowane w warunkach in vivo [22].

Wyniki badań ekspresji MMP-2 i MDR1 wykazały, że w przypadku obu genów była ona znacząco wyższa w ogniskach przerzutowych do węzłów chłonnych niż w guzach pierwotnych. Nie stwierdzono jednak istnienia korelacji między ekspresją tych genów w przerzutach do węzłów chłonnych [66]. Uważa się, że zależność między ekspresją MMP-2 i MDR1 ma charakter pośredni. Wyniki badań przeprowadzonych z użyciem komórek czerniaka opornych na DOX (M14 ADR) wykazały, że w tym procesie może pośredniczyć receptor CD44. Wydaje się, że P-gp będąca produktem ekspresji MDR1 działa w kooperacji z CD44 poprzez szlak sygnalizacyjny zachodzący z udziałem kinaz ERK1/2 i MAPK i że aktywacja tego szlaku prowadzi do ekspresji MMP-2, MMP-3 oraz MMP-9, powodując wzrost aktywności proteolitycznej i potencjału inwazyjnego badanych komórek [20].

W  badaniach potencjału metastatycznego komórek nowotworowych dużo uwagi poświęca się również glikoproteinie CD147, będącej induktorem metaloproteinaz macierzy zewnątrzkomórkowej (EMMPRIN, extracellular matrix metaloproteinase inducer). Glikoproteina występuje na powierzchni komórek i uczestniczy w aktywacji szlaków sygnalizacyjnych prowadzących do transkrypcji genów kodujących metaloproteinazy [67]. Stwierdzono, że nasilona ekspresja CD147 jest związana z indukcją wytwarzania MMPs przez fibroblasty i komórki śródbłonka oraz ze wzrostem inwazyjności komórek nowotworowych [37]. Zaobserwowano też, że w opornych komórkach nowotworowych MCF-7/AdrR, poziom CD147 jest znacznie podwyższony w porównaniu z poziomem obserwowanym w komórkach wrażliwych [117]. Komórki te są również oporne na anoikis, tj. na rodzaj programowanej śmierci komórki w wyniku utraty kontaktu z podłożem przez hamowanie proapoptotycznego białka Bim, zachodzące za pośrednictwem szlaku sygnalizacyjnego związanego z  kinazami MAP [116]. Stwierdzono również, że zahamowanie ekspresji genu kodującego CD147 za pomocą shRNA uwrażliwiało komórki ludzkiego raka jajnika linii HO-8910 pm na paklitaksel [121].

Białka adhezyjne

Postuluje się, że zmiany ekspresji białek adhezyjnych, tj. kadheryn i integryn mogą także doprowadzić do nasilenia procesów inwazji i przerzutowania komórek nowotworowych, w tym komórek opornych na chemioterapię.

Kadheryny

Obserwowane często zmniejszenie ekspresji kadheryny E na powierzchni komórek nowotworowych jest związane m.in. z aktywacją szlaku sygnalizacyjnego PI3K/Akt prowadzącą do aktywacji czynnika transkrypcyjnego Snail. Następstwem osłabionej adhezji międzykomórkowej wywołanej obniżeniem poziomu kadheryny E jest odłą- czenie od niej β-kateniny. Białko to przemieszcza się do jądra komórkowego i wchodzi w interakcję z czynnikiem transkrypcyjnym LEF/TCF (lymphoid enhancer factor/T cell factor), który aktywuje ekspresję genów kodujących białka charakterystyczne dla komórek mezenchymalnych (m.in. wimentynę, integryny oraz receptor CD44). Obni- żenie aktywności kadheryny E może także doprowadzić do wzrostu ekspresji genów kodujących kadherynę N i kadherynę 11, których aktywność koreluje ze wzrostem inwazyjności komórek nowotworowych, co stwierdzono m.in. w  komórkach raka pęcherza moczowego i  raka piersi [79].

Wyniki przytaczanych już badań opublikowanych w Nature wykazały natomiast, że zastosowanie miR-200 prowadzące do supresji czynników transkrypcyjnych Snail1/2, Twist i Zeb1/2 promujących EMT powodowało wprawdzie zwiększenie poziomu kadheryny E, ale nie zapobiegało metastazie badanych komórek raka piersi tri-PyMT do płuc. Wykazano natomiast dużo większą ich wrażliwość na cyklofosfamid, DOX, paklitaksel i 5-FU [34]. Podobne wyniki przedstawili autorzy drugiej cytowanej pracy opublikowanej w Nature, którzy stwierdzili, że delecja genów Snail i Twist prowadząca do zahamowania EMT i podwyższenia poziomu kadheryny E nie zapobiegała metastazie komórek gruczolakoraka przewodowego trzustki do płuc i wątroby, natomiast zwiększała wrażliwość nowotworu na leczenie gemcytabiną [119].

Integryny

Omówione wcześniej wyniki badań Lianga i wsp. wykazały, że komórki raka przegrody jamy nosowej oporne na melfalan (RPMI-2650Ml) cechował wzrost podjednostek integrynowych α₂ , α₅ , α₆ , β₁ i β₄ , czemu towarzyszyło zwiększenie aktywności MMP-2 i MMP-9 oraz wzrost adhezji i nasilona inwazyjność badanych komórek opornych w Matrigelu [60].

Badania Duensinga i  wsp. przeprowadzone z  użyciem ludzkich komórek raka nerki pochodzących z przerzutów skórnych sublinii Caki-1/V1 i Caki-1/V10 opornych na winblastynę, wskazują również na rolę integryny β1 w kształtowaniu oporności na ten lek. Zaobserwowano wzrost poziomu tej integryny w komórkach Caki-1/V10 hodowanych w obecności winblastyny o wysokim stężeniu (10 ng/ml), w porównaniu do komórek wrażliwych Caki-1 oraz do komórek Caki-1/V1 traktowanych niskim stężeniem winblastyny (1 ng/ml). Komórki oporne Caki-1/V10 wyróżniała również najbardziej nasilona adhezja do kolagenu typu IV [29]. Damiano i wsp. badali natomiast rolę receptorów integrynowych dla fibronektyny (α₄ β₁ i α₅ β₁ ) w wykształcaniu oporności komórek nowotworowych na DOX i melfalan z użyciem komórek szpiczaka mnogiego linii RPMI 8226, w których wykryto obecność obu receptorów. Zaobserwowano, że komórki po opłaszczeniu fibronektyną stawały się bardziej oporne na te chemioterapeutyki niż komórki hodowane w zawiesinie [23].

Interesujące wyniki uzyskano również z użyciem wysoce inwazyjnych komórek MCF-7/ADR opornych na DOX, które charakteryzowały się podwyższonym poziomem integryny α₆ oraz obniżoną ilością integryny α₂ w porównaniu z komórkami linii wrażliwej MCF-7. Stwierdzono bowiem, że dodanie do hodowli przeciwciał skierowanych przeciwko α₆ i β₁ całkowicie hamowało inwazję komórek opornych MCF-7/ADR [76]. Wykazano również, że integryna β₁ jest także zaangażowana w rozwój oporności linii komórkowych raka piersi z nadekspresją receptora typu 2 ludzkiego naskórkowego czynnika wzrostu (HER-2) na lapatynib i trastuzumab [46].

W komórkach niedrobnokomórkowego raka płuc linii PC9 zaobserwowano też, że erlotynib będący inhibitorem receptora naskórkowego czynnika wzrostu (EGFR) powodował wzrost poziomu integryn β₁ ,α₂ i α₅ oraz nasilenie adhezji komórkowej. Zablokowanie wytwarzania integryny β1 za pomocą siRNA przywracało komórkom wrażliwość na ten lek przez obniżenie aktywności kinaz Src i Akt [48].

Receptor CD44

Na istnienie zależności między fenotypem przerzutowym i opornością wielolekową komórek nowotworowych wskazuje również związek między receptorem kwasu hialuronowego, tj. CD44 i P-gp. Wykorzystując mikroskopię konfokalną oraz metodę rezonansowego fluorescencyjnego przeniesienia energii (FRET) stwierdzono ich kolokalizację w  jednej mikrodomenie błonowej komórek nowotworowych [6] oraz wykazano wspólną kontrolę ekspresji genów kodujących te białka [69]. Wydaje się, że mechanizm oddziaływania pobudzonego przez hialuronian receptora CD44 na poziom i aktywność białek ABC zaangażowanych w wykształ- canie fenotypu oporności wielolekowej może być zwią- zany ze stabilizacją tych transporterów przez bliskie sąsiedztwo w  błonie. Stwierdzono bowiem, że zastosowanie antagonisty kwasu hialuronowego powoduje szybką internalizację zarówno białek ABC, jak i CD44 do wnętrza komórek [70]. Postuluje się także, że CD44 może odpowiadać za kontakt P-gp z  cytoszkieletem komó- rek. Stwierdzono jednocześnie, że związki oddziałujące z P-gp wpływają na internalizację CD44 [69].

Zaobserwowano również, że zastosowanie substratów P-gp (np. winblastyny) oraz zahamowanie ekspresji MDR1 za pomocą siRNA ograniczało migrację i zmniejszało inwazyjność komórek opornych raka piersi wywodzących się z linii MCF-7 i raka jajnika wyprowadzonych z linii A2780 w warunkach in vitro [69]. Wyniki badań przeprowadzonych z użyciem komórek opornych czerniaka złośliwego M14 ADR charakteryzujących się fenotypem inwazyjnym wskazują również, że P-gp i CD44 mogą współuczestniczyć w  procesach prowadzących do wzrostu migracji i inwazyjności komórek nowotworowych [74]. Ohashi i wsp. także uważają, że powstanie fenotypu opornego niedrobnokomórkowego raka płuc zależy od interakcji między CD44 i kwasem hialuronowym, będącym jego ligandem. Zaobserwowano bowiem, że komórki H322 transfekowane genem CD44 hodowane w naczyniach opłaszczonych kwasem hialuronowym stawały się bardziej oporne na cisplatynę niż komórki hodowane w medium kontrolnym z dodatkiem BSA. Cechowała je też zwiększona ekspresja MRP2. Jednocześnie wykazano, że zastosowanie MK571, będącego inhibiorem MRP2 przywracało komórkom wrażliwość na cisplatynę [80]. Stwierdzono też, że traktowanie komó- rek opornych raka piersi MCF-7/Adr małymi oligomerami kwasu hialuronowego powodowało zablokowanie aktywacji CD44 oraz prowadziło do przywrócenia wraż- liwości badanych komórek opornych na wiele leków przeciwnowotworowych, m.in. DOX, taksol, winkrystynę oraz metotreksat [71].

Wykazano jednocześnie, że wytwarzanie hialuronianu stymuluje induktor metaloproteinaz, tj. CD147 występujący w błonie komórkowej w bliskim sąsiedztwie CD44. Przypuszcza się, że wiele skutków nadmiernego wytwarzania kwasu hialuronowego jest związane z nadekspresją CD147 [67,71]. Wyniki badań prowadzonych przez Li i wsp. wskazują, że kwas hialuronowy, jego receptor, tj. CD44 oraz CD147 mogą współdziałać w wykształcaniu oporności wielolekowej komórek nowotworowych na kilku poziomach, m.in. przez wpływ na szlaki związane z przeżyciem komórek oraz przez nasilenie ekspresji genów kodujących transportery ABC [59]. Stwierdzono m.in., że traktowanie komórek opornych raka piersi MCF-7/AdrR substratami P-gp, tj. winkrystyną, paklitakselem i DOX prowadzi do wzrostu poziomu CD147, MMP-2, MMP-9 i EGFR oraz do zwiększenia inwazyjności badanych komórek opornych [59].

Szlaki sygnalizacyjne komórek nowotworowych związane z regulacją ekspresji genów odpowiedzialnych za wykształcanie fenotypu opornościowego i przerzutowego komórek nowotworowych

Wyniki licznych badań wskazują, że geny zaangażowane w powstawanie fenotypu opornościowego i przerzutowego komórek nowotworowych są regulowane przez te same szlaki komórkowe przekazywania sygnałów. Należą do nich m.in. szlaki prowadzące do aktywacji czynników transkrypcyjnych HIF-1α, NF-κB, Ets1 oraz AP-1, pod których kontrolą znajdują się geny odpowiedzialne za wykształcanie potencjału metastatycznego komórek o oporności wielolekowej (ryc. 2).

Ryc.2.

Ryc.2.

Kinaza fosfatydyloinozytolu-3 (PI3K) i aktywowana przez nią kinaza Akt tworzą jedno z najważniejszych ogniw przekazujących sygnały w komórkach nowotworowych, zaangażowane w nabywanie przez nie cech opornościowych i inwazyjnych. Wiadomo, że aktywność antyapoptotycznego szlaku sygnalizacyjnego PI3K/Akt jest zwiększona w  wielu rodzajach nowotworów, co wiąże się również z nasiloną ekspresją genów kodujących transportery ABC (P-gp, MRP1 i BCRP) zaangażowane w wykształcanie oporności wielolekowej komórek nowotworowych [56,70,73]. Obserwowane obniżenie wrażliwości komórek nowotworowych na stosowane leki przeciwnowotworowe, po ich kontakcie z lamininą (będącą jednym z głównych białek błony podstawnej) bądź Matrigelem, może być skutkiem zahamowania apoptozy na drodze zależnej od kinazy Akt. Uważa się, że kontakt składników ECM (m.in. fibronektyny, lamniny oraz kolagenu IV) z ich receptorami integrynowymi β1 uruchamia kaskadę przeżyciową zależną od kinaz PI3K/Akt [15]. W komórkach raka jelita grubego opornych na oksaliplatynę zaobserwowano też obniżoną aktywność receptora śmierci Fas i wzrost poziomu MMP-7 oraz rozregulowanie szlaku sygnalizacyjnego zachodzącego z udziałem kinaz aktywowanych mitogenami (MAPKs). Zablokowanie działania MMP-7 przez 1,10-fenantrolinę lub zahamowanie ekspresji MMP-7 z użyciem siRNA przywracało wrażliwość badanych komórek na oksaliplatynę i zdolność do indukcji apoptozy [4].

Szlak PI3K/Akt wpływa także na aktywację czynnika transkrypcyjnego HIF-1α w  warunkach niedotlenienia komórki, co wywołuje m.in. wzrost aktywności kinazy ogniskowo-adhezyjnej FAK. Wykształcanie fenotypu przerzutowego komórek nowotworowych zależy w  dużym stopniu od aktywności kinazy Src, która pobudza FAK, odpowiedzialną za kontrolę proliferacji komórek i ich zdolności do przeżywania oraz regulację rozprzestrzeniania się i adhezji [44]. Zależność między poziomem FAK oraz stopniem zaawansowania klinicznego nowotworów i ich zdolnością do przerzutowania potwierdzono wynikami analizy próbek klinicznych, m.in. raka stercza [94], piersi, jelita grubego [16,84] oraz mięsaków [84]. Wykazano, że nadmierna aktywność HIF-1α powoduje wzrost poziomu ekspresji genów kodujących białka odpowiedzialne za proliferację, oporność wielolekową, stymulowanie angiogenezy oraz inwazję i  przerzutowanie komórek nowotworowych [55,107]. Inną, alternatywną drogą aktywacji HIF-1α jest szlak kinaz Raf/MEK1/ERK, inicjowany przez receptory czynników wzrostowych i białka Ras [52] (ryc. 2a).

Innym ważnym czynnikiem transkrypcyjnym aktywowanym przez kinazy PI3K/Akt jest NF-κB (ryc. 2b). Wiadomo, że czynnik ten wpływa na ekspresję genów kodujących cytokiny prozapalne (m.in. TNF-α, IL-1β, IL-6 i -8) oraz inne czynniki uczestniczące w rozwoju stanów zapalnych (m.in. COX-2, iNOS i CXCR4). Wykazano również, że NF-κB odpowiada za indukcję ekspresji wielu genów związanych z proliferacją komórek nowotworowych (m.in. c-myc i genu kodującego cyklinę D), jak również procesami przeżyciowymi (jest aktywatorem ekspresji genów wielu białek antyapoptotycznych, m.in. cIAP-1, cIAP-2, TRAF1, TRAF2 i Bcl-xL oraz prowadzi do zahamowania ekspresji ważnych genów proapoptotycznych, m.in. DR5, Fas, PUMA i Bax). Stwierdzono także, że NF-κB aktywuje ekspresję genów oporności wielolekowej, tj. MDR1, MRP1 i BCRP [62,101,110] oraz bierze udział w kształtowaniu fenotypu inwazyjnego/przerzutowego przez indukcję genów kodujących białka adhezyjne (m.in. ICAM-1, VCAM-1, ELAM-1) oraz proteinazy odpowiedzialne za trawienie ECM (m.in. MMP-2 i MMP-9 oraz uPA). NF-κB może również pośrednio aktywować MMP-2 i uPA z zaangażowaniem prozapalnej COX-2 [62,107].

W badaniach dotyczących szlaków sygnalizacyjnych prowadzących do wykształcania potencjału metastatycznego komórek nowotworowych opornych na chemioterapeutyki dużo uwagi poświęca się również szlakom wywołują- cym aktywację czynników transkrypcyjnych AP-1 i Ets-1 (ryc. 2c). Aktywacja czynników AP-1 i Ets1 jest regulowana przez kinazy serynowo-treoninowe aktywowane mitogenami (MAPKs), które przekazują sygnały inicjowane przez czynniki wzrostu, cytokiny, hormony oraz interakcje „komórka-komórka” i „komórka-ECM”. Czynniki te aktywują szlaki zachodzące z udziałem ERK1/2, JNK/SAPK oraz p38 [113]. Miejsce wiążące czynnik transkrypcyjny AP-1 znajduje się w sekwencjach promotorowych większości MMPs [113]. Aktywuje on też ekspresję genów, których produkty białkowe uczestniczą w rozwoju stanów zapalnych oraz w regulacji proliferacji komórkowej, stymulowaniu angiogenezy, rozwoju oporności wielolekowej oraz nabywaniu potencjału metastatycznego komórek nowotworowych. Czynnik transkrypcyjny Ets1 aktywuje również geny związane z regulacją proliferacji oraz powstaniem fenotypu opornościowego i inwazyjnego komórek nowotworowych [26]. Wydaje się, że interakcja między Ets1 i p53 jest głównym mechanizmem prowadzącym do nadekspresji MDR1 w komórkach kostniakomięsaka i  raka jelita grubego [95]. Stwierdzono również, że wzrost ekspresji Ets1 w różnych subliniach opornych komórek raka piersi MCF-7 wiąże się z nasileniem transkrypcji MDR1, MMP-1 i MMP-9 oraz TGF-β1, co indukuje zmiany zwiększające wytwarzanie proangiogennych czynników VEGF i bFGF [50].

Wykazano również, że kwas hialuronowy stymuluje aktywację szlaków sygnalizacyjnych zachodzących z udziałem PI3K/Akt, ErbB2, β-kateniny oraz COX-2 [72]. Stwierdzono m.in., że interakcja hialuronianu z CD44 prowadzi do aktywacji wielu receptorowych kinaz tyrozynowych oddziałujących z EGF, IGF, HGF i PDGF. Pobudzany przez kwas hialuronowy receptor CD44 jest także aktywatorem szlaków sygnalizacyjnych zachodzących z udziałem białek Ras, co prowadzi do nasilenia fenotypu inwazyjnego komórek nowotworowych [17].

Stwierdzono także udział szlaków sygnalizacyjnych z  zaangażowaniem kinazy białkowej C (PKC) i  kinaz regulowanych sygnałem zewnątrzkomórkowym ERK1/2 (extracellular signal-regulated kinases) w aktywowaniu ekspresji MDR1 i MMP-9 w komórkach opornych rMCF-7, co wskazuje na znaczącą rolę tych szlaków w wykształ- caniu fenotypu metastatycznego komórek nowotworowych o oporności wielolekowej [49].

Podsumowanie

Wyniki licznych badań wskazują, że geny zaangażowane w powstawanie fenotypu opornościowego i przerzutowego komórek nowotworowych są regulowane przez te same szlaki komórkowe przekazywania sygnałów. Dlatego też identyfikacja głównych czynników komórkowych odpowiedzialnych za wykształcanie potencjału metastatycznego komórek nowotworowych o oporności wielolekowej może doprowadzić do opracowania skutecznych strategii leczenia nowotworów metastatycznych opornych na konwencjonalną chemioterapię.

---

Autorki deklarują brak potencjalnych konfliktów interesów.

Przypisy

• 1. Aguirre Ghiso J.A., Alonso D.F., Farías E.F, Gomez D.E., de Kier JoffèE.B: Deregulation of the signaling pathways controlling urokinaseproduction. Its relationship with the invasive phenotype. Eur. J.Biochem., 1999; 263: 295-304
  Google Scholar
• 2. Ahn K.S., Bae E., Jeon S.S., Yoon S.S., Lee Y.Y., Choi H.Y: Microenvironmenteffects on promoting upregulation of matrix metalloproteinasesin bcl-2-overexpressing renal cell carcinoma as a responseto doxorubicin treatment inducing the production of metastasis.Tumour Biol., 2007; 28: 181-188
  Google Scholar
• 3. Albitar L., Carter M.B., Davies S., Leslie K.K.: Consequences of theloss of p53, RB1, and PTEN: relationship to gefitinib resistance inendometrial cancer. Gynecol. Oncol., 2007; 106: 94-104
  Google Scholar
• 4. Almendro V., Ametller E., García-Recio S., Collazo O., Casas I., AugéJ.M., Maurel. J., Gascón P.: The role of MMP7 and its cross-talk withthe FAS/FASL system during the acquisition of chemoresistance tooxaliplatin. PLoS One, 2009; 4: e4728
  Google Scholar
• 5. Backos D.S., Franklin C.C., Reigan P.: The role of glutathione in braintumor drug resistance. Biochem. Pharmacol., 2012; 83: 1005-1012
  Google Scholar
• 6. Bacso Z., Nagy H., Goda K., Bene L., Fenyvesi F., Matkó J., SzabóG.: Raft and cytoskeleton associations of an ABC transporter: P-glycoprotein.Cytometry A, 2004; 61: 105-116
  Google Scholar
• 7. Baker A.M., Bird D., Welti J.C., Gourlaouen M., Lang G., MurrayG.I., Reynolds A.R., Cox T.R., Erler J.T.: Lysyl oxidase plays a criticalrole in endothelial cell stimulation to drive tumor angiogenesis.Cancer Res., 2013; 73: 583-594
  Google Scholar
• 8. Belotti D., Rieppi M., Nicoletti M.I., Casazza A.M., Fojo T., TarabolettiG., Giavazzi R.: Paclitaxel (TaxolR) inhibits motility of paclitaxel-resistanthuman ovarian carcinoma cells. Clin. Cancer Res.,1996; 2: 1725-1730
  Google Scholar
• 9. Bénard J.: Genetic alterations associated with metastatic disseminationand chemoresistance in neuroblastoma. Eur. J. Cancer,1995; 31A: 560-564
  Google Scholar
• 10. Benbow U., Maitra R., Hamilton J.W., Brinckerhoff C.E.: Selectivemodulation of collagenase 1 gene expression by the chemotherapeuticagent doxorubicin. Clin. Cancer Res., 1999; 5: 203-208
  Google Scholar
• 11. Bjørnland K., Lehne G., Johansen H.T., Fodstad O., Rugstad H.E.,Aasen A.O., Ree A.H.: Human hepatoma cells rich in P-glycoproteindisplay enhanced in vitro invasive properties compared to P-glycoprotein-poorhepatoma cells. Oncol. Res., 1998; 10: 255-262
  Google Scholar
• 12. Bratland A., Ragnhildstveit E., Bjørnland K., Andersen K.,Maelandsmo G.M., Fodstad O., Saatcioglu F., Ree A.H.: The metalloproteinaseinhibitor TIMP-2 is down-regulated by androgensin LNCaP prostate carcinoma cells. Clin. Exp. Metastasis,2003; 20: 541-547
  Google Scholar
• 13. Bressin C., Bourgarel-Rey V., Carré M., Pourroy B., Arango D.,Braguer D., Barra Y.: Decrease in c-Myc activity enhances cancercell sensitivity to vinblastine. Anticancer Drugs., 2006; 17: 181-187
  Google Scholar
• 14. Brock I., Hipfner D.R., Nielsen B.S., Jensen P.B., Deeley R.G.,Cole S.P., Sehested M.: Sequential coexpression of the multidrugresistance genes MRP and mdr1 and their products in VP-16 (etoposide)-selectedH69 small cell lung cancer cells. Cancer Res.,1995; 55: 459-462
  Google Scholar
• 15. Broxterman H.J., Lankelma J., Hoekman K.: Resistance to cytotoxicand anti-angiogenic anticancer agents: similarities and differences.Drug Resist. Updat., 2003; 6: 111-127
  Google Scholar
• 16. Cance W.G., Harris J.E., Iacocca M.V., Roche E., Yang X., Chang J.,Simkins S., Xu L.: Immunohistochemical analyses of focal adhesionkinase expression in benign and malignant human breast and colontissues: correlation with preinvasive and invasive phenotypes. Clin.Cancer Res., 2000; 6: 2417-2423
  Google Scholar
• 17. Cheng C., Yaffe M.B., Sharp P.A.: A positive feedback loop couplesRas activation and CD44 alternative splicing. Genes Dev., 2006;20: 1715-1720
  Google Scholar
• 18. Choi J., Choi K., Benveniste E.N., Rho S.B., Hong Y.S., Lee J.H.,Kim J., Park K.: Bcl-2 promotes invasion and lung metastasis by inducingmatrix metalloproteinase-2. Cancer Res., 2005; 65: 5554-5560
  Google Scholar
• 19. Cicek M., Fukuyama R., Welch D.R., Sizemore N., Casey G.: Breastcancer metastasis suppressor 1 inhibits gene expression by targetingnuclear factor-κB activity. Cancer Res., 2005; 65: 3586-3595
  Google Scholar
• 20. Colone M., Calcabrini A., Toccacieli L., Bozzuto G., Stringaro A.,Gentile M., Cianfriglia M., Ciervo A., Caraglia M., Budillon A., MeoG., Arancia G., Molinari A.: The multidrug transporter P-glycoprotein:a mediator of melanoma invasion? J. Invest. Dermatol., 2008;128: 957-971
  Google Scholar
• 21. Cox G., Steward W.P., O’Byrne K.J.: The plasmin cascade andmatrix metalloproteinases in non-small cell lung cancer. Thorax,1999; 54: 169-179
  Google Scholar
• 22. D›Alessio S., Margheri F., Pucci M., Del Rosso A., Monia B., BolognaM., Leonetti C., Scarsella M., Zupi G., Fibbi G., Del Rosso M.:Antisense oligodeoxynucleotides for urokinase-plasminogen activatorreceptor have anti-invasive and anti-proliferative effects invitro and inhibit spontaneous metastases of human melanoma inmice. Int. J. Cancer, 2004; 110: 125-133
  Google Scholar
• 23. Damiano J.S., Cress A.E., Hazlehurst L.A., Shtil A.A., Dalton W.S.Cell adhesion mediated drug resistance (CAM-DR): role of integrinsand resistance to apoptosis in human myeloma cell lines. Blood,1999; 93: 1658-1667
  Google Scholar
• 24. de Kant E., Heide I., Thiede C., Herrmann R., Rochlitz C.F.: MDR1expression correlates with mutant p53 expression in colorectal cancermetastases. J. Cancer Res. Clin. Oncol., 1996; 122: 671-675
  Google Scholar
• 25. Ding X.W., Wu J.H., Jiang C.P.: ABCG2: a potential marker ofstem cells and novel target in stem cell and cancer therapy. LifeSci., 2010; 86: 631-637
  Google Scholar
• 26. Dittmer J.: The biology of the Ets1 proto-oncogene. Mol. Cancer,2003; 2: 29
  Google Scholar
• 27. Dong Z., Radinsky R., Fan D., Tsan R., Bucana C.D., WilmannsC., Fidler I.J.: Organ-specific modulation of steady-state mdr geneexpression and drug resistance in murine colon cancer cells. J. Natl.Cancer Inst., 1994; 86: 913-920
  Google Scholar
• 28. Dozmorov M.G., Kyker K.D., Saban R., Knowlton N., DozmorovI., Centola M.B., Hurst R.E.: Analysis of the interaction of extracellularmatrix and phenotype of bladder cancer cells. BMC Cancer,2006; 6: 12
  Google Scholar
• 29. Duensing S., Brevis Nunez F., Meyer N., Anastassiou G,, NasarekA,, Grosse J,, Buer J,, Probst M,, Ganser A,, Alzpodien J.: Exposure tovinblastine modulates beta 1 integrin expression and in vitro bindingto extracellular matrix molecules in a human renal carcinomacell line. Invasion Metastasis, 1996; 16: 65-72
  Google Scholar
• 30. Eccles S.A.: Cell biology of lymphatic metastasis. The potentialrole of c-erbB oncogene signalling. Recent Results Cancer Res.,2000; 157: 41-54
  Google Scholar
• 31. Fidler I.J.: Critical determinants of cancer metastasis: rationalefor therapy. Cancer Chemother. Pharmacol., 1999; 43, Suppl.: S3-S10
  Google Scholar
• 32. Fidler I.J.: Orthotopic implantation of human colon carcinomasinto nude mice provides a valuable model for the biology and therapyof metastasis. Cancer Metastasis Rev., 1991; 10: 229-243
  Google Scholar
• 33. Fidler I.J.: The pathogenesis of cancer metastasis: the ‘seed andsoil’ hypothesis revisited. Nature Rev., 2003; 3: 453-458
  Google Scholar
• 34. Fischer K.R., Durrans A., Lee S., Sheng J., Li F., Wong S.T., Choi H., El Rayes T., Ryu S., Troeger J., Schwabe R.F., Vahdat L.T., AltorkiN.K., Mittal V., Gao D.: Epithelial-to-mesenchymal transition is notrequired for lung metastasis but contributes to chemoresistance.Nature, 2015; 527: 472-476
  Google Scholar
• 35. Funato T., Kozawa K., Fujimaki S., Miura T., Kaku M..: Increasedsensitivity to cisplatin in gastric cancer by antisense inhibition ofthe her-2/neu (c-erbB-2) gene. Chemotherapy, 2001; 47: 297-303
  Google Scholar
• 36. Futaki S., Hayashi Y., Yamashita M., Yagi K., Bono H., HayashizakiY., Okazaki Y, Sekiguchi K.: Molecular basis of constitutive productionof basement membrane components. Gene expression profilesof Engelbreth-Holm-Swarm tumor and F9 embryonal carcinomacells. J. Biol. Chem., 2003; 278: 50691-50701
  Google Scholar
• 37. Guo H., Zucker S., Gordon M.K., Toole B.P., Biswas C.: Stimulationof matrix metalloproteinase production by recombinant extracellularmatrix metalloproteinase inducer from transfected Chinesehamster ovary cells. J. Biol. Chem., 1997; 272: 24-27
  Google Scholar
• 38. Guo Y.S., Jin G.F., Houston C.W., Thompson J.C., Townsend C.M.Jr.:Insulin-like growth factor-I promotes multidrug resistance in MCLMcolon cancer cells. J. Cell. Physiol., 1998; 175: 141-148
  Google Scholar
• 39. Harbeck N., Alt U., Berger U., Krüger A., Thomssen C., JänickeF., Höfler H., Kates R.E., Schmitt M.: Prognostic impact of proteolyticfactors (urokinase-type plasminogen activator, plasminogenactivator inhibitor 1, and cathepsins B, D, and L) in primary breastcancer reflects effects of adjuvant systemic therapy. Clin. CancerRes., 2001; 7: 2757-2764
  Google Scholar
• 40. Harisi R., Dudás J., Pogány G., Timár F., Oláh J.N., Szendroi M.,Jeney A..: Repopulation of osteosarcoma cells after treatment withdoxorubicin in the presence of extracellular matrix biopolymers.Cancer Chemother. Pharmacol., 2006; 58: 334-342
  Google Scholar
• 41. Harisi R., Dudás J., Tímár F., Pogány G., Paku S., Tímár J., KovalszkyI., Szendroi M., Jeney A.: Antiproliferative and antimigratoryeffects of doxorubicin in human osteosarcoma cells exposed toextracellular matrix. Anticancer Res., 2005; 25: 805-813
  Google Scholar
• 42. Harisi R., Dudás J., Timár F., Pogány G., Timár J., Kovalszky I.,Szendroi M., Jeney A.: Invasive growth and topoisomerase-switchinduced by tumorous extracellular matrix in osteosarcoma cell culture.Cell Biol. Int., 2005; 29: 959-967
  Google Scholar
• 43. Harrington K.J., Syrigos K.N.: The role of E-cadherin-catenincomplex: more than an intercellular glue? Ann. Surg. Oncol., 2000;7: 783-788
  Google Scholar
• 44. Hiscox S., Jordan N.J., Morgan L., Green T.P., Nicholson R.I.: Srckinase promotes adhesion-independent activation of FAK and enhancescellular migration in tamoxifen-resistant breast cancer cells.Clin. Exp. Metastasis, 2007; 24: 157-167
  Google Scholar
• 45. Hiscox S., Morgan L., Barrow D., Dutkowskil C., Wakeling A., NicholsonR.I.: Tamoxifen resistance in breast cancer cells is accompaniedby an enhanced motile and invasive phenotype: inhibitionby gefitinib (‚Iressa‘, ZD1839). Clin. Exp. Metastasis, 2004; 21: 201-212
  Google Scholar
• 46. Huang C., Park C.C., Hilsenbeck S.G., Ward R., Rimawi M.F., WangY.C., Shou J., Bissell M.J., Osborne C.K., Schiff R.: β1 integrin mediatesan alternative survival pathway in breast cancer cells resistant tolapatinib. Breast Cancer Res., 2011; 13: R84
  Google Scholar
• 47. Iizuka N., Hirose K., Noma T., Hazama S., Tangoku A., HayashiH., Abe T., Yamamoto K., Oka M.: The nm23-H1 gene as a predictorof sensitivity to chemotherapeutic agents in oesophageal squamouscell carcinoma. Br. J. Cancer, 1999; 81: 469-475
  Google Scholar
• 48. Kanda R., Kawahara A., Watari K., Murakami Y., Sonoda K., MaedaM., Fujita H., Kage M., Uramoto H., Costa C., Kuwano M., Ono M.:Erlotinib resistance in lung cancer cells mediated by integrin β1/Src/Akt-driven bypass signaling. Cancer Res., 2013; 73: 6243-6253
  Google Scholar
• 49. Karroum A., Mirshahi P., Benabbou N., Faussat A.M., Soria J.,Therwath A., Mirshahi M., Hatmi M.: Matrix metalloproteinase-9 isrequired for tubular network formation and migration of resistant breast cancer cells MCF-7 through PKC and ERK1/2 signalling pathways.Cancer Lett., 2010; 295: 242-251
  Google Scholar
• 50. Kars M.D., Işeri O.D., Gündüz U.: Drug resistant breast cancercells overexpress ETS1 gene. Biomed. Pharmacother., 2010; 64: 458-462
  Google Scholar
• 51. Kerbel R.S.: Tumor angiogenesis: past, present and the nearfuture. Carcinogenesis, 2000; 21: 505-515
  Google Scholar
• 52. Kimbro K.S., Simons J.W.: Hypoxia-inducible factor-1 in humanbreast and prostate cancer. Endocr. Relat. Cancer, 2006; 13: 739-749
  Google Scholar
• 53. Knez L., Sodja E., Kern I., Košnik M., Cufer T.: Predictive value ofmultidrug resistance proteins, topoisomerases II and ERCC1 in smallcell lung cancer: a systematic review. Lung Cancer, 2011; 72: 271-279
  Google Scholar
• 54. Kouniavsky G., Khaikin M., Zvibel I., Zippel D., Brill S., HalpernZ., Papa M.: Stromal extracellular matrix reduces chemotherapy–induced apoptosis in colon cancer cell lines. Clin. Exp. Metastasis,2002; 19: 55-60
  Google Scholar
• 55. Krishnamachary B., Berg-Dixon S., Kelly B., Agani F., FeldserD., Ferreira G., Iyer N., LaRusch J., Pak B., Taghavi P., Semenza G.L.:Regulation of colon carcinoma cell invasion by hypoxia-induciblefactor 1. Cancer Res., 2003; 63: 1138-1143
  Google Scholar
• 56. Lee J.T. Jr, Steelman L.S., McCubrey J.A.: Phosphatidylinositol3‘-kinase activation leads to multidrug resistance protein-1 expressionand subsequent chemoresistance in advanced prostate cancercells. Cancer Res., 2004; 64: 8397-8404
  Google Scholar
• 57. Li C., Teng R.H., Tsai Y.C., Ke H.S, Huang J.Y., Chen C.C., Kao Y.L.,Kuo C.C., Bell W.R., Shieh B.: H-Ras oncogene counteracts the growth–inhibitory effect of genistein in T24 bladder carcinoma cells. Br. J.Cancer, 2005; 92: 80-88
  Google Scholar
• 58. Li G., Bush J.A., Ho V.C.: p53-dependent apoptosis in melanomacells after treatment with camptothecin. J. Invest. Dermatol. 2000;114: 514-519
  Google Scholar
• 59. Li Q.Q., Wang W.J., Xu J.D., Cao X.X., Chen Q., Yang J.M., Xu Z.D.:Up-regulation of CD147 and matrix metalloproteinase-2, -9 inducedby P-glycoprotein substrates in multidrug resistant breast cancercells. Cancer Sci., 2007; 98: 1767-1774
  Google Scholar
• 60. Liang Y., Meleady P., Cleary I., McDonnell S., Connolly L., ClynesM.: Selection with mephalan or paclitaxel (Taxol) yields variantswith different patterns of multidrug resistance, integrin expressionand in vitro invasiveness. Eur. J. Cancer, 2001; 37: 1041-1052
  Google Scholar
• 61. Liang Y., O’Driscoll L., McDonnell S., Doolan P., Oglesby I., DuffyK., O’Connor R., Clynes M.: Enhanced in vitro invasivness and drugresistance with altered gene expression patterns in a human lungcanciroma cell line after pulse selection with anticancer drugs. Int.J. Cancer, 2004; 111: 484-493
  Google Scholar
• 62. Lin Y., Bai L., Chen W., Xu S.: The NF-κB activation pathways,emerging molecular targets for cancer prevention and therapy.Expert Opin. Ther. Targets, 2010; 14: 45-55
  Google Scholar
• 63. Liu B., Staren E., Iwamura T., Appert H., Howard J.: Effects ofTaxotere on invasive potential and multidrug resistance phenotypein pancreatic carcinoma cell line SUIT-2. World J. Gastroenterol.,2001; 7: 143-148
  Google Scholar
• 64. Lizuka N., Miyamoto K., Tangoku A., Hayashi H., Hazama S.,Yoshino S., Yoshimura K., Hirose K., Yoshida H., Oka M.: Downregulationof intracellular nm23-H1 prevents cisplatin-induced DNAdamage in oesophageal cancer cells: possible association with Na+,K+-ATPase. Br. J. Cancer, 2000; 83: 1209-1215
  Google Scholar
• 65. Loe D.W., Deeley R.G., Cole S.P.: Characterization of vincristinetransport by the Mr 190,000 multidrug resistance protein (MRP):evidence for cotransport with reduced glutathione. Cancer Res.,1998; 58: 5130-5136
  Google Scholar
• 66. Lu L.S., Chen L., Ding W.X,. Li K., Wu J.J.: Elevated expressionof both MDR1 and MMP-2 genes in metastasized lymph node of invasive ductal breast cancer. Eur. Rev. Med. Pharmacol. Sci., 2012;16: 2037-2043
  Google Scholar
• 67. Marieb E.A., Zoltan-Jones A., Li R., Misra S., Ghatak S., Cao J.,Zucker S., Toole B.P.: Emmprin promotes anchorage-independentgrowth in human mammary carcinoma cells by stimulating hyaluronanproduction. Cancer Res., 2004; 64: 1229-1232
  Google Scholar
• 68. Meng Q., Mason J.M., Porti D., Goldberg I.D., Rosen E.M., Fan S.:Hepatocyte growth factor decreases sensitivity to chemotherapeuticagents and stimulates cell adhesion, invasion, and migration.Biochem. Biophys. Res. Commun., 2000; 274: 772-779
  Google Scholar
• 69. Miletti-González K.E., Chen S., Muthukumaran N., SaglimbeniG.N., Wu X., Yang J., Apolito K., Shih W.J., Hait W.N., Rodríguez–Rodríguez L.: The CD44 receptor interacts with P-glycoprotein topromote cell migration and invasion in cancer. Cancer Res., 2005;65: 6660-6667
  Google Scholar
• 70. Misra S., Ghatak S., Toole B.P.: Regulation of MDR1 expressionand drug resistance by a positive feedback loop involving hyaluronan,phosphoinositide 3-kinase, and ErbB2. J. Biol. Chem., 2005;280: 20310-20315
  Google Scholar
• 71. Misra S., Ghatak S., Zoltan-Jones A., Toole B.P.: Regulation ofmultidrug resistance in cancer cells by hyaluronan. J. Biol. Chem.,2003; 278: 25285-25288
  Google Scholar
• 72. Misra S., Obeid L.M., Hannun Y.A., Minamisawa S., Berger F.G.,Markwald R.R., Toole B.P., Ghatak S.: Hyaluronan constitutively regulatesactivation of COX-2-mediated cell survival activity in intestinalepithelial and colon carcinoma cells. J. Biol. Chem., 2008;283: 14335-14344
  Google Scholar
• 73. Mogi M., Yang J., Lambert J.F., Colvin G.A., Shiojima I., Skurk C.,Summer R., Fine A., Quesenberry P.J., Walsh K.: Akt signaling regulatesside population cell phenotype via Bcrp1 translocation. J. Biol.Chem., 2003; 278: 39068-39075
  Google Scholar
• 74. Molinari A., Stringaro A., Gentile M., Colone M., Toccacieli L.,Arancia G.: Invasive properties of multidrug resistant human melanomacells. Ital. J. Anat. Embryol., 2005; 110: 135-141
  Google Scholar
• 75. Nakamura Y., Sato H., Motokura T.: Development of multidrugresistance due to multiple factors including P-glycoprotein overexpressionunder K-selection after MYC and HRAS oncogene activation.Int. J. Cancer, 2006; 118: 2448-2454
  Google Scholar
• 76. Narita T., Kimura N., Sato M., Matsuura N., Kannagi R.: Alteredexpression of integrins in adriamycin-resistant human breast cancercells. Anticancer Res., 1998; 18: 257-262
  Google Scholar
• 77. Noguchi K., Katayama K., Sugimoto Y.: Human ABC transporterABCG2/BCRP expression in chemoresistance: basic and clinicalperspectives for molecular cancer therapeutics. PharmgenomicsPers. Med., 2014; 7: 53-64
  Google Scholar
• 78. Nokihara H., Yano S., Nishioka Y., Hanibuchi M., Higasida T.,Tsuruo T., Sone S.: A new quinoline derivative MS-209 reverses multidrugresistance and inhibits multiorgan metastases by P-glycoprotein-expressinghuman small cell lung cancer cells. Jpn. J. CancerRes., 2001; 92: 785-792
  Google Scholar
• 79. Nollet F., Berx G., van Roy F.: The role of the E-cadherin/cateninadhesion complex in the development and progression of cancer.Mol. Cell. Biol. Res. Commun., 1999; 2: 77-85
  Google Scholar
• 80. Ohashi R., Takahashi F., Cui R., Yoshioka M., Gu T., Sasaki S., TominagaS., Nishio K., Tanabe K.K., Takahashi K.: Interaction betweenCD44 and hyaluronate induces chemoresistance in non-small celllung cancer cell. Cancer Lett., 2007; 252: 225-234
  Google Scholar
• 81. Osmak M., Niksíc D., Brozović A. Ristov A.A., Vrhovec I., Skrk J.:Drug resistant tumor cells have increased levels of tumor markersfor invasion and metastasis. Anticancer Res., 1999; 19: 3193-3197
  Google Scholar
• 82. Osmak M., Svetić B., Gabrijelcić-Geiger D., Skrk J.: Drug-resistanthuman laryngeal carcinoma cells have increased levels of cathepsinB. Anticancer Res., 2001; 21: 481-483
  Google Scholar
• 83. Osmak M., Vrhovec I., Skrk J.: Cisplatin resistant glioblastomacells may have increased concentration of urokinase plasminogenactivator and plasminogen activator inhibitor type 1. J. Neurooncol.,1999; 42: 95-102
  Google Scholar
• 84. Owens L.V., Xu L., Marston W.A., Yang X., Farber M.A., IacoccaM.V., Cance W.G., Keagy B.A.: Overexpression of the focal adhesionkinase (p125FAK) in the vascular smooth muscle cells of intimal hyperplasia.J. Vasc. Surg., 2001; 34: 344-349
  Google Scholar
• 85. Pogány G., Timár F., Oláh J., Harisi R., Polony G., Paku S., BocsiJ., Jeney A., Laurie G.W.: Role of the basement membrane in tumorcell dormancy and cytotoxic resistance. Oncology, 2001; 60: 274-281
  Google Scholar
• 86. Pozzatti R., Muschel R., Williams J., Padmanabhan R., Howard B.,Liotta L., Khoury G.: Primary rat embryo cells transformed by oneor two oncogenes show different metastatic potentials. Science,1986; 232: 223-227
  Google Scholar
• 87. Pulukuri S.M., Gondi C.S., Lakka S.S., Jutla A., Estes N., GujratiM., Rao J.S.: RNA interference-directed knockdown of urokinase plasminogenactivator and urokinase plasminogen activator receptorinhibits prostate cancer cell invasion, survival, and tumorigenicityin vivo. J. Biol. Chem., 2005; 280: 36529-36540
  Google Scholar
• 88. Qin H., Sun Y., Benveniste E.N.: The transcription factors Sp1,Sp3, and AP-2 are required for constitutive matrix metalloproteinase-2gene expression in astroglioma cells. J. Biol. Chem., 1999;274: 29130-29137
  Google Scholar
• 89. Raguz S., Tamburo De Bella M., Tripuraneni G., Slade M.J., HigginsC.F., Coombes R.C., Yagüe E.: Activation of the MDR1 upstreampromoter in breast carcinoma as a surrogate for metastatic invasion.Clin. Cancer Res., 2004; 10: 2776-2783
  Google Scholar
• 90. Ricca A., Biroccio A., Del Bufalo D., Mackay A.R., Santoni A., CippitelliM.: bcl-2 over-expression enhances NF-κB activity and inducesmmp-9 transcription in human MCF7ADR breast-cancer cells. Int. J.Cancer, 2000; 86: 188-196
  Google Scholar
• 91. Rintoul R.C., Sethi T.: Extracellular matrix regulation of drugresistance in small-cell lung cancer. Clin. Sci., 2002; 102: 417-424
  Google Scholar
• 92. Rintoul R.C., Sethi T.: The role of extracellular matrix in small–cell lung cancer. Lancet Oncol., 2001; 2: 437-442
  Google Scholar
• 93. Roger L., Gadea G., Roux P.: Control of cell migration: a tumoursuppressor function for p53? Biol. Cell., 2006; 98: 141-152
  Google Scholar
• 94. Rovin J.D., Frierson H.F.Jr., Ledinh W., Parsons J.T., Adams R.B.:Expression of focal adhesion kinase in normal and pathologic humanprostate tissues. Prostate, 2002; 53: 124-132
  Google Scholar
• 95. Sampath J., Sun D., Kidd V.J., Grenet J., Gandhi A., Shapiro L.H.,Wang Q., Zambetti G.P., Schuetz J.D.: Mutant p53 cooperates withETS and selectively up-regulates human MDR1 not MRP1. J. Biol.Chem., 2001; 276: 39359-39367
  Google Scholar
• 96. Sau A., Pellizzari Tregno F., Valentino F., Federici G., Caccuri A.M.:Glutathione transferases and development of new principles to overcomedrug resistance. Arch. Biochem. Biophys., 2010; 500: 116-122
  Google Scholar
• 97. Savagner P.: The epithelial-mesenchymal transition (EMT) phenomenon.Ann. Oncol., 2010; 21: vii89-vii92
  Google Scholar
• 98. Schneider J., Gonzalez-Roces S., Pollán M,. Lucas R., TejerinaA., Martin M., Alba A.: Expression of LRP and MDR1 in locally advancedbreast cancer predicts axillary node invasion at the time ofrescue mastectomy after induction chemotherapy. Breast CancerRes., 2001; 3: 183-191
  Google Scholar
• 99. Scotto K.W.: Transcriptional regulation of ABC drug transporters.Oncogene, 2003; 22: 7496-7511
  Google Scholar
• 100. Seguin L., Desgrosellier J.S., Weis S.M., Cheresh D.A.: Integrinsand cancer: regulators of cancer stemness, metastasis, and drugresistance. Trends Cell Biol., 2015; 25: 234-240
  Google Scholar
• 101. Sethi G., Aggarwal B.B.: Role of NF-κB and NF-κB-regulatedgene products in chemoresistance and radioresistance. Curr. Cancer Ther. Rev., 2006; 2: 115-125
  Google Scholar
• 102. Song S., Wientjes M.G., Gan Y., Au J.L.: Fibroblast growth factors:an epigenetic mechanism of broad spectrum resistance to anticancerdrugs. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 2000; 97: 8658-8663
  Google Scholar
• 103. Staroselsky A.N., Fan D., O’Brian C.A., Bucana C.D., Gupta K.P.,Fidler I.J.: Site-dependent differences in response of the UV-2237murine fibrosarcoma to systemic therapy with adriamycin. CancerRes., 1990; 50: 7775-7780
  Google Scholar
• 104. Staroselsky A.N., Mahlin T., Savion N., Klein O., Nordenberg J.,Donin N., Michowitz M., Leibovici J.: Metastatic potential and multidrugresistance correlation in the B16 melanoma system. J. Exp.Ther. Oncol., 1996; 1: 251-259
  Google Scholar
• 105. Stavrovskaya A.A.: Cellular mechanisms of multidrug resistanceof tumor cells. Biochemistry, 2000; 65: 95-106
  Google Scholar
• 106. Steeg P.S.: Perspectives on classic article: metastasis suppressorgenes. J. Natl. Cancer Inst., 2004; 96: E4
  Google Scholar
• 107. Vaupel P.: The role of hypoxia-induced factors in tumor progression.Oncologist, 2004; 9: 10-17
  Google Scholar
• 108. Volm M., Mattern J., Koomägi R.: Association between nm23–H1 expression, proliferation and apoptosis in non-small cell lungcarcinomas. Clin. Exp. Metastasis, 1998; 16: 595-602
  Google Scholar
• 109. Wang L.S., Chow K.C., Lien Y.C., Kuo K.T., Li W.Y.: Prognosticsignificance of nm23-H1 expression in esophageal squamous cellcarcinoma. Eur. J. Cardiothorac. Surg., 2004; 26: 419-424
  Google Scholar
• 110. Wang X., Wu X., Wang C., Zhang W., Ouyang Y., Yu Y., He Z.:Transcriptional suppression of breast cancer resistance protein(BCRP) by wild-type p53 through the NF-κB pathway in MCF-7 cells.FEBS Lett., 2010; 584: 3392-3397
  Google Scholar
• 111. Webb C.P., Vande Woude G.F.: Genes that regulate metastasisand angiogenesis. J. Neurooncol., 2000; 50: 71-87
  Google Scholar
• 112. Weinstein R.S., Jakate S.M., Dominguez J.M., Lebovitz M.D.,Koukoulis G.K., Kuszak J.R., Klusens L.F., Grogan T.M., Saclarides T.J.,Roninson I.B.: Relationship of the expression of the multidrug resistancegene product (P-glycoprotein) in human colon carcinomato local tumor aggressiveness and lymph node metastasis. CancerRes., 1991; 51: 2720-2726
  Google Scholar
• 113. Westermarck J., Kähäri V.M.: Regulation of matrix metalloproteinase expression in tumor invasion. FASEB J., 1999; 13: 781-792
  Google Scholar
• 114. Xue C., Liang F., Mahmood R., Vuolo M., Wyckoff J., Qian H.,Tsai K.L., Kim M., Locker J., Zhang Z.Y., Segall J.E.: ErbB3-dependentmotility and intravasation in breast cancer metastasis. Cancer Res.,2006; 66: 1418-1426
  Google Scholar
• 115. Yang J., Mani S.A., Donaher J.L., Ramaswamy S., Itzykson R.A.,Come C., Savagner P., Gitelman I., Richardson A., Weinberg R.A.:Twist, a master regulator of morphogenesis, plays an essential rolein tumor metastasis. Cell, 2004; 117: 927-939
  Google Scholar
• 116. Yang J.M., O›Neill P., Jin W., Foty R., Medina D.J., Xu Z., LomasM., Arndt G.M., Tang Y., Nakada M., Yan L., Hait W.N.: Extracellularmatrix metalloproteinase inducer (CD147) confers resistance of breastcancer cells to Anoikis through inhibition of Bim. J. Biol. Chem.,2006; 281: 9719-9727
  Google Scholar
• 117. Yang J.M., Xu Z., Wu H., Zhu H., Wu X., Hait W.N.: Overexpressionof extracellular matrix metalloproteinase inducer in multidrugresistant cancer cells. Mol. Cancer Res., 2003; 1: 420-427
  Google Scholar
• 118. Yoshida B.A., Sokoloff M.M., Welch D.R., Rinker-Schaeffer C.W.:Metastasis-suppressor genes: a review and perspective on an emergingfield. J. Natl. Cancer Inst., 2000; 92: 1717-1730
  Google Scholar
• 119. Zheng X., Carstens J.L., Kim J., Scheible M., Kaye J., SugimotoH., Wu C.C., Le Bleu V.S., Kalluri R.: Epithelial-to-mesenchymal transitionis dispensable for metastasis but induces chemoresistance inpancreatic cancer. Nature, 2015; 527: 525-530
  Google Scholar
• 120. Zöchbauer-Müller S., Filipits M., Rudas M., Brunner R., KrajnikG., Suchomel R., Schmid K., Pirker R.: P-glycoprotein and MRP1expression in axillary lymph node metastases of breast cancer patients.Anticancer Res., 2001; 21: 119-124
  Google Scholar
• 121. Zou W., Yang H., Hou X., Zhang W., Chen B., Xin X.: Inhibitionof CD147 gene expression via RNA interference reduces tumor cellinvasion, tumorigenicity and increases chemosensitivity to paclitaxelin HO-8910pm cells. Cancer Lett., 2007; 248: 211-218
  Google Scholar
• 122. Zvibel I., Brill S., Halpern Z., Moskovitz S., Yayon A., Papa M.:Soluble and matrix-associated heparan sulfate proteoglycans increaseexpression of erb-B2 and erb-B3 in colon cancer cell lines. Int. J.Cancer, 2001; 91: 316-321
  Google Scholar

Pełna treść artykułu