Abstrakt

Obecnie stwierdza się coraz większy wzrost zachorowań na choroby układu krążenia, otyłość, cukrzycę, nowotwory czy choroby o podłożu psychicznym. W związku z tym poszukuje się skutecznych metod leczenia i zapobiegania tym chorobom, zarówno za pomocą leków, jak i suplementów diety. Obiecującą, wspomagającą terapią wydają się wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Mają one szerokie zastosowanie w profilaktyce wielu chorób. Jako wyjątkowo wartościowe suplementy mogą wspomagać terapie standardowe, wpływając na procesy metaboliczne, a zwłaszcza na systemy regulujące przemiany biochemiczne w komórkach i tkankach.Kwasy omega-3 regulują m.in. stężenie cytokin, których podwyższony poziom w organizmie sprzyja przewlekłym stanom zapalnym, chorobom o podłożu autoimmunologicznym, miażdżycy czy powstawaniu nowotworów. Ponadto mają pozytywny wpływ na krążenie krwi, poprawiają ukrwienie mózgu i usprawniają przesyłanie sygnałów nerwowych. Zmniejszają ryzyko arytmii serca, stabilizują ciśnienie tętnicze krwi, przywracają równowagę w zaburzeniach przemiany cholesterolu.Kwasy tłuszczowe omega-3 pełnią główną rolę w zachowaniu pełnej sprawności fizycznej i umysłowej, dlatego istotne jest podawanie ich małym dzieciom. Należy jednak pamiętać o zachowaniu ich prawidłowych proporcji w codziennej diecie.W pracy przedstawiono budowę, źródła występowania kwasów omega-3 i –6, określono ich terapeutyczny wpływ na różne choroby.

Charakterystyka kwasów omega-3 i omega-6

Budowa

Kwasy tłuszczowe są zbudowane z łańcucha węglowodorowego, na jednym końcu znajduje się grupa metylowa, a na drugim grupa karboksylowa. Wyróżnia się nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe. W nasyconych kwasach tłuszczowych między atomami węgla występują jedynie wiązania pojedyncze. Kwasy tłuszczowe nienasycone natomiast mają jedno lub więcej podwójnych wiązań między atomami węgla. Ich liczba pozwala określić stopień nasycenia kwasu, jednonienasycone mają jedno wiązanie podwójne między atomami węgla, a kwasy wielonienasycone dwa lub więcej [52].

Kwasy tłuszczowe omega-3 i omega-6 są kwasami wielonienasyconymi, różnią się położeniem pierwszego podwójnego wiązania od strony grupy metylowej. W kwasach omega-3 wiązanie to znajduje się przy trzecim atomie węgla, natomiast w kwasach omega-6 przy szóstym atomie węgla, licząc od ostatniego, położonego najdalej od grupy karboksylowej atomu węgla, oznaczonego jako omega.

Grupę kwasów tłuszczowych omega-3 stanowią (ryc. 1)

• kwas α-linolenowy (ALA),

• kwas eikozapentaenowy (EPA),

•kwas dokozaheksaenowy (DHA).

Natomiast do kwasów omega-6 zalicza się (ryc. 1):

•kwas linolowy (LA),

• kwas arachidonowy (AA)

Występowanie

Kwasy omega-3 i  -6 są niezbędne do funkcjonowania organizmu ludzkiego. Głównym źródłem kwasów omega-3 są przede wszystkim,,tłuste” ryby morskie, np. łosoś, makrela, tuńczyk, śledź, a także owoce morza [52,103]. Organizmy te zawierają kwas eikozapentaenowy oraz dokozaheksaenowy, nie zawierają natomiast kwasu α-linolenowego, który jest pochodzenia roślinnego i występuje np. w ziarnach rzepaku, oleju z orzechów włoskich, zielonych warzywach liściastych, migdałach [52,60,102]. Kwasy omega-6 są obecne w oleju sojowym, kukurydzianym, słonecznikowym, a  także w żółtku jaj, tłustych rybach morskich i owocach morza [52,91,102]. Innym źródłem kwasów omega-6 i -3 zapewniającym ich prawidłowe stężenie w  organizmie są suplementy diety (tab. 1) oraz żywność wzbogacana w te substancje [60,86].

Metabolizm i mechanizm działania kwasów omega-3 i omega-6

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 i -6 nie są wytwarzane de novo w organizmie człowieka dlatego muszą być dostarczone do organizmu z pożywieniem [26,44,56]. Są ważnym składnikiem fosfolipidów błon komórkowych, w związku z tym mają wpływ na płynność błon, transport jonów, wiązanie wapnia oraz syntezę prostaglandyn [90]. Pod wpływem enzymu fosfolipazy A2 z fosfolipidów błon komórkowych są uwalniane wielonienasycone kwasy tłuszczowe niezbędne do syntezy eikozanoidów: kwas linolowy jest substratem kwasu arachidonowego przedstawiciela kwasów omega-6 i  kwas α-linolenowy, który jest substratem kwasu eikozapentaenowego, należący do kwasów omega-3 [44]. W wyniku przekształcenia kwasu arachidonowego katalizowanego przez cyklooksygenazę (cyclooxygenase; COX) powstają prostaglandyny serii drugiej (prostaglandin; PGE), tromboksany dienowe (thromboxanes diene; TXA) oraz leukotrieny serii 4 (leukotrienes; LT4) (ryc. 2). Natomiast w wyniku przekształcenia kwasu eikozapentaenowego przez COX powstają: prostaglandyny serii trzeciej, tromboksany trienowe (thromboxanes triene; TXA) i leukotrieny serii 5 (leukotrienes; LT5) (ryc. 2).

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe wpływają na procesy zachodzące w komórkach już na poziomie molekularnym. Kwasy omega mogą wpływać na funkcję komórek przez samą obecność w nich. EPA i DHA dostarczone do komórki zastępują w błonach komórkowych miejsce kwasów nasyconych i/lub kwasów wielonienasyconych omega-6. Zwiększona ilość kwasów omega-3 zmniejsza stężenia czynników prozapalnych w komórce, gdyż to kwasy omega-6 są prekursorami tych czynników. Ponadto obecność kwasów omega w błonie komórkowej zwiększa jej płynność, zapewniając prawidłowe funkcjonowanie komórek, np. mięśnia sercowego czy układu nerwowego [12].

Badania prowadzone na płytkach krwi wykazały właściwości proagregacyjne i  prozakrzepowe czynników prozapalnych. Kwasy omega-3 przez mechanizmy hamujące rozwój stanów zapalnych ograniczają nadmierną krzepliwość krwi [64]. Przeciwzakrzepowe właściwości kwasów omega-3, mogą być związane ze zmniejszeniem stężenia fibrynogenu w wyniku spożywania tych kwasów [75].

Innym mechanizmem, przez który kwasy omega-3 wpływają na funkcjonowanie komórek, jest regulacja ekspresji genów. Kwasy omega-3 regulują ekspresję genów związanych z procesami prozapalnymi. Jednym z takich czynników transkrypcyjnych jest NF-κB (nuclear factor kappa-light-chain-enhancer of activated B cells). Wiele komórek zawiera w swojej błonie receptor GPR120 swoisty dla DHA. Kwas dokozaheksaenowy, łącząc się z tym receptorem, uruchamia kaskadę enzymatyczną, która przekazuje sygnał hamujący aktywność NF-κB. Obniżenie jego aktywności zmniejsza intensywność procesu zapalnego [74].

Kwasy omega-3 wpływają również na aktywność białek o charakterze transkrypcyjnym: PPAR (peroxisome proliferator-activated receptors), HNF-4 (hepatocyte nuclear factor 4), FXR (farnesoid X receptor), LXR (liver X receptor) [21].

Kwasy EPA i DHA, hamując ekspresję genów czynników wzrostu TGF (transforming growth factor), zmniejszają wrażliwość komórki na działanie płytkowego czynnika wzrostu (platelet-derived growth factor, PDGF), co ogranicza nadmierną proliferację komórek naczyniowej warstwy mięśniowej, a tym samym zmniejsza jej grubość i sztywność [64]. Niezależnie od mechanizmu działania kwasy omega-3 wykazują działanie przeciwzapalne [49], przeciwzakrzepowe [64], antyarytmiczne, przeciwmiażdżycowe, redukują stężenie triglicerydów, poprawiają profil lipidowy krwi [10,48,66], zmniejszają wytwarzanie czynników prozapalnych (interleukiny 1, czynnika martwicy nowotworów) [29], zmniejszają występowanie klinicznych objawów łuszczycy [6], wykazują działanie antydepresyjne, biorąc udział w budowie dopaminy i serotoniny [42,72], minimalizują ryzyko alergii [23].

Zastosowanie kwasów omega-3 i omega-6 w medycynie

Choroby układu krążenia

Obecnie w krajach średnio i słabo rozwiniętych choroby układu krążenia są przyczyną aż 80% zgonów, a WHO przewiduje dalszy rozwój schorzeń sercowo-naczyniowych. Zwiększone spożycie kwasów omega-3 może przeciwdziałać ich rozprzestrzenianiu się. Kwasy omega charakteryzują się działaniem antyarytmicznym, przeciwzakrzepowym, przeciwmiażdżycowym, ponadto poprawiają funkcje śródbłonka naczyniowego, redukują stężenie triglicerydów oraz obniżają ciśnienie tętnicze [48,66,102].

Wiele badań epidemiologicznych, dotyczących prewencji wtórnej i pierwotnej wskazuje, że stosowanie diety bogatej w tłuste ryby, oleje rybne lub suplementy diety zawierające odpowiedni stosunek kwasów omega-6 do omega-3, skutecznie zmniejsza zachorowalność na ChNS oraz śmiertelność z powodu incydentów sercowych [1,10,47]. Jedno z takich badań było przeprowadzone przez włoską grupę GISSI (Gruppo Italiano per lo Studio della Sopravvivenza nell’Infarto miocardico). Dotyczyło skuteczności kwasów omega-3 w prewencji wtórnej po przebytym zawale mięśnia sercowego. Badani zostali losowo podzieleni na trzy grupy: w pierwszej otrzymali 300 mg witaminy E, w drugiej, kwasy omega-3 w dawce 1 g/dobę, a w grupie trzeciej zastosowano standardową terapię bez suplementów diety. Pacjentów obserwowano przez 3,5 roku, a za punkt końcowy przyjęto śmierć, zawał serca niezakończony zgonem lub udar mózgu. U badanych przyjmujących witaminę E nie zaobserwowano żadnych korzystnych zmian, natomiast u osób otrzymujących kwasy omega-3 odnotowano zmniejszenie częstości wystąpienia punktu końcowego o 15%. Kwasy omega-3 spowodowały zmniejszenie liczby zgonów sercowo-naczyniowych o 30% oraz redukcję nagłych zgonów o 45%. Zmniejszenie ryzyka nagłej śmierci sercowej nastąpiło już po 4 miesiącach terapii [64].

Inne doniesienia również wskazują, że konsumpcja ryb bogatych w kwasy omega-3 od jednego do trzech razy w ciągu miesiąca obniża o 11% ryzyko śmierci spowodowanej ChNS oraz zmniejsza o 13% prawdopodobieństwo wystąpienia udaru mózgu [48]. W związku z tym w prewencji wtórnej zaleca się przyjmowanie kwasów omega w dawce 1 g/dzień w postaci często spożywanych ryb lub suplementów diety [48].

Autorzy badania GISSI-HF nie potwierdzają prewencyjnego działania kwasów omega-3 u chorych z przewlekłą niewydolnością serca, otrzymujących już optymalne leczenie farmakologiczne [96]. Lorgeril i wsp. sugerują, że brak ochronnego działania kwasów omega-3 na układ sercowo-naczyniowy może wynikać z jednoczesnego podawania pacjentom statyn, które najprawdopodobniej powodują zahamowanie metabolizmu kwasów omega-3 [20].

Mimo tych wątpliwości większość badaczy sugeruje, że suplementacja kwasami omega przynosi nie tylko pozytywne skutki w zmniejszeniu liczby nagłych zgonów sercowych, ale również w redukcji śmiertelności u osób po świeżo przebytym zawale serca [10]. Zapobieganie zgonom z powodu zawału serca jest możliwe przez zwiększenie stabilizacji błon komórkowych mięśnia sercowego, co powoduje że komórki stają się mniej podatne na bodźce proarytmogenne. Jest to uzupełniane przez plejotropowe działanie kwasów omega-3 na śródbłonek naczyniowy, efekt hipotensyjny oraz obniżanie stężenia triglicerydów [10,11,35]. Optymalizacja profilu lipidowego przez kwasy omega-3 zachodzi jednak nie tylko w wyniku redukcji stężenia cholesterolu LDL we krwi oraz podwyższania cholesterolu HDL, ale również redukcji triglicerydów, ograniczając tym samym występowanie chorób wieńcowych [67].

Kwasy omega-3 wykazują również działanie przeciwzakrzepowe, co zapobiega tworzeniu się skrzepów wewnątrznaczyniowych, większą aktywność antyagregacyjną wykazuje kwas eikozapentaenowy [88]. Działanie przeciwzakrzepowe kwasów omega-3 wynika z hamowania tworzenia substancji silnie protrombotycznych, takich jak: TXA2, interleukina 1, czynnik aktywujący płytki krwi, a  także zwiększenia aktywności tkankowych aktywatorów plazminogenu i angiotensyny III, co zmniejsza podatności płytek krwi na zlepianie się, ale jednocześnie przedłuża czas krwawienia [23,39]. Wyniki badań zawarte w większości prac sugerują, aby uzupełnić o suplementację wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi omega-3 podstawowe terapie pacjentów z chorobami układu krążenia.

Otyłość i zespół metaboliczny

Otyłość jest jedną z najpoważniejszych chorób cywilizacyjnych, sprzyja rozwojowi takich chorób jak dyslipidemia, choroba wieńcowa, cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze. Może to prowadzić do przedwczesnej śmierci. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 odgrywają ważną rolę w  profilaktyce i  leczeniu otyłości [2,32,45].

Osoby otyłe mają niższe stężenie kwasów omega-3 w  osoczu w  porównaniu do osób z  prawidłową masą ciała [32]. Przeprowadzono badanie, w którym określono wpływ dwumiesięcznej suplementacji kwasami omega-3 na zmianę masy ciała u otyłych kobiet po menopauzie chorych na cukrzycę. Stwierdzono u nich spadek masy ciała i zmniejszenie średnicy adipocytów [40].

Dorosłe osoby z  nadwagą, spożywające dietę bogatą w  kwasy omega-3, odczuwały mniejszy głód dwie godziny po posiłku niż osoby spożywające dietę ubogą w te kwasy. Badania potwierdzają rolę kwasów omega-3 w regulacji apetytu u ludzi. EPA i DHA, oprócz korzystnego wpływu na przyspieszenie metabolizmu, zmniejszają apetyt, zwiększają uczucie sytości, co prowadzi do ograniczenia spożycia żywności [31,40,97]. Zupełnie inne skutki obserwujemy podczas metabolizmu wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-6, a głównie kwasu arachidonowego. W procesie tym powstają endokanabinoidy, które biorą udział w regulacji apetytu i przemiany materii. Aktywują receptory kannabinoidów CB1 i CB2 w mózgu, wątrobie, tkance tłuszczowej i przewodzie pokarmowym. Aktywacja tych receptorów powoduje wzrost apetytu, a tym samym zwiększa akumulację tkanki tłuszczowej [58,79,104]. Teorię tę potwierdzają badania, w których szczurom podawano kwasy omega-6, co spowodowało, że osobniki te miały znacznie większą masę ciała w porównaniu ze szczurami, które otrzymywały dietę bogatą w kwasy omega-3 [5,89]. Wydaje się, że kwasy omega-3 i -6 mogą regulować odkładanie się tkanki tłuszczowej w organizmie i tym samym wpływać na masę ciała [5,104].

Ze wzrostem otyłości rośnie częstotliwość występowania zespołu metabolicznego, co może prowadzić do chorób układu krążenia czy cukrzycy typu 2 [77]. Zespół metaboliczny, zgodnie z definicją wg Consensusu z 2009 r., musi spełniać trzy z pięciu ustalonych kryteriów: zwiększony obwód talii (zdefiniowany w zależności od populacji), zwiększone stężenie triglicerydów ≥150 mg/dl (1,7 mmol/l) lub leczenie hipertriglicerydemii (fibraty, kwas nikotynowy), zmniejszone stężenie HDL-C <50 mg/dl (1,3 mmol/l) u kobiet i <40 mg/dl (<1,0 mmol/l) u mężczyzn lub leczenie tego zaburzenia, podwyższone ciśnienie tętnicze skurczowe ≥130 mm Hg i/lub rozkurczowe ≥85 mm Hg lub leczenie rozpoznanego wcześniej nadciśnienia, zwiększone stężenie glukozy na czczo ≥100 mg/dl (5,6 mmol/l) lub leczenie cukrzycy typu 2 [3].

Paniagua i wsp., udowodnili, iż niskotłuszczowa dieta wysokowęglowodanowa z dodatkiem kwasów omega-3 skutecznie obniża ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego i przyczynia się do redukcji jego objawów [77]. Zauważono, że spożywanie EPA i DHA w postaci suplementów diety obniża ciśnienie tętnicze krwi u pacjentów z zespołem metabolicznym, w porównaniu do grupy kontrolnej [49,81]. W innych badaniach zaobserwowano, iż u pacjentów chorych na zespół metaboliczny, otrzymujących kwasy omega-3 nastąpiła redukcja masy ciała [95], zmniejszenie stężenia cholesterolu frakcji LDL, zwiększenie stężenia cholesterolu frakcji HDL, zmniejszenie stężenia cholesterolu całkowitego i obniżenie stężenia triglicerydów [22,82] oraz normalizacja ciśnienia krwi [13,15] i wskaźników insulinowrażliwości [98].

Stany zapalne

Stany zapalne są spowodowane nadmiernym wytwarzaniem eikozanoidów – prostaglandyny E2 i leukotrienów B4 , które powstają z kwasów omega-6. Badania wykazały, że zwiększone spożycie kwasów omega-3 w stosunku do kwasów omega-6 w diecie, a tym samym wzrost stężenia EPA i DHA w organizmie, zmniejsza częstość występowania wielu przewlekłych chorób o podłożu zapalnym [19,50]. Działanie przeciwzapalne zaobserwowano u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów [29,87], wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego [100], chorobą Crohna [100], toczniem rumieniowatym [94], łuszczycą [6,59], migrenowym bólem głowy [94].

Przeprowadzono badanie, w którym chorzy z reumatoidalnym zapaleniem stawów otrzymywali po jednej kapsułce na dobę, zawierającej odpowiednio: w  grupie I – 3 g kwasów omega-3, w grupie II – 3,2 g kwasu γ-linolenowego, w grupie III – 1,6 g kwasów omega-3 i 1,8 g kwasu γ-linolenowego, w grupie IV – 3 g oliwy z oliwek. Po zakończeniu badania stwierdzono, iż stosowanie kwasów omega-3 przez pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie stawów wpływa korzystnie na zmniejszenie bólu, czas trwania sztywności porannej, zmniejszenie stosowanych dawek niesteroidowych leków przeciwzapalnych oraz na poprawę sprawności fizycznej [24,87]. Podobne wyniki otrzymali naukowcy, prowadzący badania nad skutecznością ekstraktu lipidowego z  nowozelandzkiego małża zielonego Perna canaliculus. Dodanie tego ekstraktu do terapii standardowej skutkowało redukcją bólu, obrzęków stawowych, umożliwiając zmniejszenie dawki leku podstawowego. Przypuszcza się, że takie właściwości przeciwzapalne ekstraktu z małża są związane ze współdziałaniem kilku wielonienasyconych kwasów tłuszczowych [106].

Korzyści ze stosowania kwasów omega-3 zaobserwowano także w leczeniu dzieci chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenia stawów (juvenile idiopathic arthritis; JIA). Jest to najczęstsza przewlekła choroba reumatyczna stawów u dzieci, która charakteryzuje się stanem zapalnym stawów, bólem stawów, gorączką, zmęczeniem, wysypką oraz zapaleniem błony naczyniowej oka. W patogenezie choroby ważną rolę odgrywają prozapalne cytokiny, takie jak: IL-1 i czynnik martwicy nowotworów (TNF-α). Celem leczenia jest łagodzenie bólu, zmniejszenie obrzęku, zwiększenie ruchomości stawów i siły, zapobieganie uszkodzeniu stawów oraz powikłaniom [29]. Gheita i wsp. wykazali, iż dieta bogata w kwasy omega-3 łagodzi objawy kliniczne, aktywność choroby oraz stężenia IL-1 i TNF-α u dzieci z młodzieńczym idiopatycznym zapaleniem stawów, zmniejsza również zapotrzebowanie na niesteroidowe leki przeciwzapalne [29].

Udowodniono, że kwasy omega-3 redukują liczbę wydzielanych przez makrofagi oraz monocyty prozapalnych cytokin [49,55]. Pozytywne działanie EPA na stężenie cytokin wykazały badania in vitro w przypadku osteopenii wywołanej przez cyklosporynę A [68]. Zwiększony stosunek kwasów tłuszczowych omega-3 do omega-6 jest znaczący w leczeniu nieswoistego zapalenia jelit (inflammatory bowel diseases, IBD), którego przyczyną jest nadmierne wytwarzanie prozapalnych cytokin i kwasu arachidonowego oraz innych czynników zapalnych. Kwasy omega-3 u osób z IBD zmniejszają wytwarzanie LTB4 przez neutrofile oraz redukują stężenie PGE2 [100]. Kwasy omega-3 wykazują podobne działanie w chorobie Leśniewskiego-Crohna czy wrzodziejącego zapalenia jelita grubego [100].

Inną chorobą o podłożu zapalnym jest łuszczyca, charakteryzuje się hiperproliferacją keratynocytów w połączeniu z wyraźnie zwiększonym unaczynieniem skóry. Osoby chore na łuszczycę mają zwiększone stężenie kwasu arachidonowego i  jego prozapalnych metabolitów w  organizmie, dlatego w  leczeniu tej choroby zaleca się stosowanie kwasu eikozapentaenowego, który obniża stężenie kwasu arachidonowego [6,59]. Niemieccy naukowcy przeprowadzili badanie, w  którym uczestniczyło 20 osób cierpiących na ostrą postać łuszczycy. Pacjentów losowo przydzielono do dwóch grup: pierwsza grupa chorych otrzymywała dwa razy dziennie po 50 ml emulsji lipidowej, zawierającej kwasy tłuszczowe omega-3 przez pierwsze 10 dni kuracji, natomiast druga grupa przyjmowała tą samą ilość emulsji, ale wzbogaconej w kwasy omega-6. Na podstawie uzyskanych wyników potwierdzono pozytywny wpływ emulsji zawierającej kwasy omega-3 na przebieg leczenia łuszczycy. Kwasy omega-3 spowodowały istotne zmniejszenie objawów klinicznych tej choroby w porównaniu z  kwasami omega-6 [59]. Márquez i  wsp. prowadzili badanie, którego celem była ocena skuteczności przyjmowania kwasów omega-3 przez pacjentów z łagodną lub umiarkowaną postacią łuszczycy. Chorych podzielono na dwie grupy – A i B. Pacjentów z grupy A leczono tacalcitolem (standardowym lekiem wykorzystywanym przy leczeniu łuszczycy), a oprócz tego podawano im po dwie kapsułki preparatu Oravex (jedna kapsułka preparatu zawierała: 280 mg EPA, 40 mg DHA, 50 mg ekstraktu z tymianku, 50 mg wyciągu z liści oliwek, 20 mg ekstraktu z zielonej herbaty, 7,5 mg cynku, 27,5 µg selenu). Natomiast grupę B leczono tylko tacalcitolem. Po zakończeniu terapii obserwowano zmniejszenie częstości występowania objawów, takich jak: rumień, łuszczyca skóry głowy u osób przyjmujących terapię wzbogacaną kwasami omega-3, w porównaniu z grupą stosującą tylko tacalcitol [6].

Udowodniono, że u pacjentów ze zdiagnozowaną łuszczycą często zwiększa się także prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń metabolicznych, takich jak: cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, otyłość i hiperlipidemia czy stany zapalne. Kwasy omega-3 odgrywają ważną rolę w zapobieganiu oraz leczeniu każdego z tych schorzeń [6]. Włączenie kwasów omega-3 do terapii chorych z łuszczycą znacząco zmniejsza dolegliwości związane z  tą chorobą, jak również potęguje działanie leków standardowych.

Fenyloketonuria

Fenyloketonuria jest chorobą uwarunkowaną genetycznie, która dziedziczy się autosomalnie, recesywnie. Charakteryzuje się podwyższonym stężeniem fenyloalaniny we krwi, co jest spowodowane niedoborem enzymu hydroksylazy fenyloalaninowej. Potwierdzono, że wczesne rozpoczęcie leczenia, polegające na wdrożeniu diety eliminacyjnej, niskofenyloalaninowej umożliwia prawidłowy rozwój pacjentów. Dzieci z fenyloketonurią mają nieco niższe IQ (intelligence quotient) oraz osiągają gorsze wyniki w nauce, w porównaniu z ich zdrowymi rówieśnikami. Wielu chorych cierpi na zaburzenia koncentracji oraz ma wydłużony czas reakcji. Prawdopodobnie ma to związek z mniejszym stężeniem w osoczu i czerwonych krwinkach kwasów omega-3, a zwłaszcza DHA [8]. Koletzko i wsp. prowadzili badania nad wpływem suplementacji kwasami omega-3 pacjentów z fenyloketonurią. Chorzy otrzymywali preparat oleju rybiego w dawce 15 mg DHA/kg masy ciała przez trzy miesiące. Na początku badania, u dzieci cierpiących na fenyloketonurię, odnotowano mniejsze stężenie kwasów EPA i DHA w  fosfolipidach błon komórkowych, w  porównaniu z grupą kontrolną. Po trzech miesiącach przyjmowania oleju rybiego zawartość EPA wzrosła o 2,9% DHA, o 4,7% natomiast poziom AA zmniejszył się o 2,5%. Wyczerpanie puli DHA u dzieci chorych na fenyloketonurię może doprowadzić do zaburzeń neurologicznych, dlatego tak ważne jest zapewnienie prawidłowego stężenia tego kwasu w organizmie. Endogenne przetwarzanie kwasu α-linolenowego w EPA i DHA nie jest wystarczające do zapewnienia odpowiedniej ilości tych kwasów w organizmie, dlatego pacjenci z  fenyloketonurią powinni spożywać suplementy diety bogate w kwasy omega-3, a głównie w DHA [47].

Choroby nowotworowe

Liczba zachorowań na nowotwory gwałtownie rośnie, dlatego szczególny nacisk kładzie się na profilaktykę pierwotną i poszukuje nowych składników zapobiegających ich rozwojowi. W profilaktyce znalazły również zastosowanie kwasy omega-3 [105]. Choroby nowotworowe charakteryzują się podwyższonym stężeniem kwasów omega-6 we krwi, które z udziałem enzymów, takich jak cyklooksygenaza 2 (COX-2) mogą zostać przekształcone w eikozanoidy, te natomiast przyspieszają rozwój guzów nowotworowych [85]. Cicero i wsp. sugerują ochronne działanie kwasów omega-3 w przypadku niektórych nowotworów, np. rak piersi, okrężnicy i być może stercza [15]. Mechanizm tego działania wiąże się najprawdopodobniej z zahamowaniem syntezy eikozanoidów, a w rezultacie zmniejszeniem karcynogenezy, hamowania wzrostu komórek nowotworowych i  ich apoptozy [15,85]. Stężenie kwasów omega-3 jest mniejsze w tkankach nowotworowych niż w prawidłowych. Przyspieszony wzrost nowotworu może być zatem wynikiem zaburzenia odpowiedniego stosunku omega-6/ omega-3 [4,30]. Zaobserwowano to wśród ludności Japonii, gdzie tradycyjna dieta bogata jest w  ryby. Wraz z wejściem na rynek zachodniego stylu jedzenia i życia, wśród Japończyków zaczęła wzrastać częstość występowania nowotworów [57]. Ważne więc jest odpowiednie dostarczanie organizmowi kwasów omega-3, których niestety w diecie zachodniej brakuje. Zwiększone stężenie tych kwasów w organizmie wspomaga przeciwdziałanie nowotworom, co dowiedziono m.in. w badaniu in vitro nad wpływem kwasów omega na wzrost komórek nowotworowych linii A549. Zaobserwowano, że w zależności od stosowanego stężenia oraz czasu ekspozycji na DHA następowało w różnym stopniu ograniczenie proliferacji komórek nowotworowych [98]. Inne badania wykazały hamujący wpływ DHA na wzrost i proliferację komórek raka piersi, co wskazuje, że zwiększone spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych może znacznie zmniejszać ryzyko zachorowania na ten nowotwór [14,92].

Wykazano również, że kwasy EPA oraz DHA mają wpływ na obniżanie stężenia prostaglandyny E2 – czynnika sprzyjającego powstawaniu przerzutów [105]. Wpływ kwasów omega-3, zawartych w  oleju rybim, badano u chorych w podeszłym wieku, po przebytej operacji raka jelita grubego. Grupę kontrolną stanowili pacjenci otrzymujących 1,2 g/kg oleju sojowego na dobę, natomiast grupa badana przyjmowała 0,2 g/kg oleju rybiego i 1 g/kg oleju sojowego. Pacjentom pobrano próbki krwi przed zabiegiem, jeden dzień i osiem dni po operacji. Mierzono stężenie w  osoczu glikoprotein: CD4, CD8, CD4/CD8, a także IL-6 i TNF-α. Odnotowano, że zarówno po pierwszym dniu, jak i po ośmiu dniach po operacji, stężenia IL-6, TNF-α i CD8 były niższe w grupie otrzymujących kwasy omega-3, niż w grupie kontrolnej. Poza tym w grupie badanej było mniej powikłań infekcyjnych [108]. Przedstawione wyżej badania sugerują, że kwasy omega-3 mogą mieć znaczenie zarówno w prewencji, jak i leczeniu chorób nowotworowych.

Jednak nie wszyscy naukowcy się z tym zgadzają MacLean i wsp. poddali analizie wyniki 38 badań z siedmiu krajów, przeprowadzonych w latach 1966-2005 nad wpływem kwasów omega-3 na zachorowalność na nowotwory. Autorzy sugerują brak prewencyjnego działania kwasów omega-3 w przypadku nowotworów: żołądka, trzustki, jelita grubego, płuc, pęcherza moczowego, piersi, jajnika czy stercza, mimo iż w kilku analizowanych badaniach wykazano zależność między spożywaniem kwasów omega-3 a zmniejszoną zachorowalnością na raka piersi czy płuc [54]. Inne badania sugerują, że wysokie stężenie kwasów omega-3 w organizmie zwiększa ryzyko wystąpienie raka stercza [9].

Depresja

W  depresji obserwuje się obniżone stężenie kwasów omega-3 w organizmie oraz brak odpowiednich proporcji między kwasami omega-6 i -3 [84]. W krwinkach czerwonych pacjentów, cierpiących na depresję nawracającą, odnotowuje się niższe stężenia DHA oraz EPA w porównaniu z krwinkami osób zdrowych. Pacjenci chorzy na depresję oraz z niektórymi zaburzeniami somatycznymi mają również wyższy niż prawidłowy stosunek AA/EPA i AA/DHA [51]. Przyjmowanie więc pożywienia bogatego w kwasy omega-3 lub suplementów diety z tymi kwasami pomaga poprawić stosunek omega-6/omega- 3. Kwasy te wykazują działanie antydepresyjne, gdyż są substratem w procesie syntezy tzw. ,,hormonów szczęścia”: dopaminy i serotoniny [43,51]. Przeprowadzono badanie, którego celem było określenie wpływu kwasów omega na ogólny stan psychiczny osób z depresją. Pacjentów podzielono na dwie grupy, z których jedna otrzymywała kwasy omega-3: EPA oraz DHA, natomiast druga – olej z oliwek jako placebo. Po zakończeniu badania zaobserwowano, że w grupie osób otrzymujących EPA i DHA, w porównaniu z grupą placebo, zmniejszyło się zmęczenie, depresji, lęk czy gniew oraz ogólnie poprawiło się samopoczucie [43].

W innym badaniu EPA stosowano jako dodatek do standardowej terapii w  depresji lekami przeciwdepresyjnymi. U pacjentów stosujących dodatkowo EPA nastąpiła zdecydowanie większa poprawa niż u chorych leczonych standardowo i placebo. Autorzy sugerują, że osoby cierpiące na zaburzenia nastroju powinny spożywać EPA i DHA w łącznej dawce 1g na dzień [72]. Dowiedziono też, że 20 mg fluoksetyny – leku przeciwdepresyjnego ma takie samo działanie jak stosowanie 1g EPA. W badaniu tym osoby z rozpoznaniem zaburzeń depresyjnych, podzielono losowo na 3 grupy badane. Jedna grupa otrzymywała dawkę 1g EPA/na dzień, druga 20 mg fluoksetyny/na dzień, a trzecia połączenie obu substancji. Według Skali Depresji Hamiltona (HDRS) poprawę zaobserwowano u 50% pacjentów leczonych fluoksetyną i u 56% przyjmujących EPA. Po połączeniu obu substancji poprawę odnotowano aż u 81% chorych. Wyniki tego badania wskazują nie tylko na dużą skuteczność EPA w leczeniu depresji, ale także na przewagę połącznie fluoksetyny z EPA nad zastosowaniem każdej z tych substancji w monoterapii [42].

Badania przeprowadzone przez Hibbena i Gow wykazały, że zastosowanie w diecie amerykańskich wojskowych tradycyjnej diety śródziemnomorskiej bogatej w wielonienasycone kwasy tłuszczowe sprzyja zmniejszeniu występowania depresji, agresji impulsywnej czy samobójstw [34]. Pozytywny wpływ działania kwasów omega-3 na lekkie stany depresyjne obserwowano również u pierworódek. Sugeruje to, że suplementacja wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi jest odpowiednim sposobem na wyjście z depresji w czasie ciąży bez późniejszych działań niepożądanych dla matki i niemowląt [41]. W innych badaniach natomiast stwierdzono tylko nieznaczną zależność między stosowaniem kwasów omega-3 i -6 w okresie ciąży, a wystąpieniem depresji poporodowej [52,78,90].

Mimo iż mechanizm potencjalnego działania przeciwdepresyjnego nie jest całkiem poznany, a kwasy omega-3 oddziałują najprawdopodobniej przez zmianę sygnalizacji białek G (Gs i G1, które są markerami depresji) [17], wydaje się, że wielonienasycone kwasy tłuszczowe wpływają na poprawę funkcjonowania osób z zaburzeniami psychicznymi oraz są obiecującymi składnikami terapii skojarzonej lub monoterapii w leczeniu depresji [61,62,83].

Wpływ diety bogatej w kwasy omega na rozwój dziecka i zdrowie matki

Kwasy omega-3, a zwłaszcza kwas dokozaheksaenowy, odgrywają znaczącą rolę w  rozwoju mózgu dzieci. Ponadto uczestniczą w budowie siatkówki oka, wpływają korzystnie na rozwój poznawczy oraz poziom inteligencji niemowląt i małych dzieci [33,38]. Spożywanie odpowiednich ilości kwasów omega jest niezbędne do prawidłowego rozwoju płodu. Mleko matki zawiera LA, ALA, DHA i EPA, a ich ilość jest uzależniona od diety matki. Mleko krowie natomiast nie zawiera DHA ani EPA, ma także niską zawartość ALA i AA, dlatego tak istotne jest karmienie niemowląt piersią [36].

Zgodnie z zaleceniami stosowanymi w Polsce kobiety ciężarne i niemowlęta powinny przyjmować 1-1,5 g/ dobę kwasów omega-3: eikozapentaenowego i  dokozapentaenowego [52]. Picone i wsp. wykazali, że dzieci matek, które w  czasie ciąży stosowały dietę bogatą w ryby, mają wyższy poziom inteligencji i rzadziej chorują na zespół nadpobudliwości psychoruchowej (attention deficit hyperactivity disorder; ADHD). Stwierdzili, iż kwasy omega-3 odpowiadają za poziom serotoniny w organizmie, co zapobiega depresji poporodowej i stanom przedrzucawkowym. Natomiast niedobór kwasów z grupy omega u kobiet w ciąży ma wpływ na spadek masy ciała płodu [80].

Kwasy omega-3 mają wpływ na zapobieganie chorobom alergicznym u dzieci. Spożywanie oleju rybiego przez matkę w  okresie ciąży, jak i  przez niemowlę podczas pierwszego roku życia, zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób alergicznych w późniejszym okresie życia dziecka [27]. Przeprowadzono badanie z udziałem kobiet w ciąży, u których w rodzinie przynajmniej jeden z członków miał objawy reakcji alergicznej, np. astmę oskrzelową, egzemę, swędzące i łzawiące oczy oraz nieżyt nosa przy ekspozycji na pyłki, zwierzęta domowe czy inne znane alergeny. Uczestniczki badania losowo zostały przydzielone do dwóch grup. Grupę pierwszą stanowiły kobiety ciężarne otrzymujące kwasy omega-3 (EPA i  DHA).

Grupa druga natomiast dostawała olej sojowy zawierający LA i ALA jako placebo. Suplementację rozpoczęto w 25 tygodniu ciąży. Po porodzie badano niemowlę po trzech, sześciu i dwunastu pierwszych miesiącach życia pod kątem wystąpienia alergii. W grupie kobiet przyjmujących kwasy omega-3 w postaci suplementów diety odnotowano mniej dodatnich wyników testów skórnych (skin prick tests; SPT), szczególnie w przypadku alergii na żywność w  porównaniu z  grupą placebo. Matki i niemowlęta w grupie suplementowanej kwasami omega-3 miały większe stężenie tych kwasów w osoczu niż z grupy otrzymującej placebo. Na uwagę zasługuje także to, że w grupie kobiet stosujących terapię kwasami omega-3 tylko 32% niemowląt miało objawy alergiczne, takie jak: astma, alergia na żywność, wysypka i nieżyt nosa podczas pierwszych dwóch lat życia, a w grupie placebo było to już 50% niemowląt [22].

Tłuste ryby morskie są bogatym źródłem kwasów z rodziny omega-3, w szczególności kwasu DHA. Zgodnie z rekomendacją Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego spożycie kwasu DHA już od pierwszego miesiąca ciąży powinno wynosić około 500 mg/dobę (około 2 porcje ryb tygodniowo). W przypadku ryzyka przedwczesnego porodu rekomendowana dawka spożycia wzrasta do 1 g/dobę [107]. Jak wynika z przedstawionych badań, bardzo ważne dla kobiet w ciąży jest spożywanie odpowiednich ilości kwasów z rodziny omega-3. Państwowy Zakład Higieny odradza kobietom ciężarnym spożywanie ryb pochodzących z Bałtyku. Powodem tego są wysokie stężenia toksycznych dla płodu substancji: dioksyn i polichlorowanych bifenoli, które przechodzą przez łożysko i  powodują uszkodzenie płodu. Alternatywnym źródłem DHA w tym przypadku są preparaty uzyskiwane z  kontrowanych hodowli alg morskich [37,52,107].

Zalecenia spożycia kwasów omega

Zgodnie z najnowszymi badaniami stosunek spożywanych kwasów omega-6 do omega-3 powinien wynosić 5:1. W  Europie spożywa się około 0,1-0,5 g/dobę kwasów omega-3, w Stanach Zjednoczonych 0,1-0,2 g/ dobę a  w  Japonii do 2 g/dobę. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określiła, że prawidłowe spożycie kwasów omega-3 mieści się w  granicach 0,3-0,5 g/dobę. Należy zatem spożywać ryby przynajmniej dwa razy w tygodniu. Stosunek spożywanych kwasów tłuszczowych omega-6 do omega-3 w Polsce wynosi, około 7:1 co wykazało badanie przeprowadzone wśród mieszkań- ców Warszawy [46]. W diecie przeciętnego Europejczyka proporcja ta średnio wynosi 20:1. Badania prowadzone wśród dzieci i młodzieży w przedziale wiekowym 2-18 lat wykazały, że spożycie ryb będących źródłem kwasów omega rośnie z wiekiem [52]. W krajach, gdzie ryby są głównym składnikiem diety spożycie kwasów omega-3 jest znacznie wyższe niż w państwach, w których dominuje dieta uboga w ryby [52,57].

Kwasy omega nie zawsze skuteczne?

Kwasy omega-3 i -6 wykazują wpływ na zdrowie człowieka, jednak to, czy są skuteczne zależy od wielu czynników. Bardzo ważna jest interakcja kwasów omega z lekami, czego przykładem są badania przeprowadzone w 2013 r. przez Lorgerliego i wsp. Autorzy sugerują, że statyny mogą hamować ochronne działanie kwasów omega-3 na układ sercowo-naczyniowy. Najprawdopodobniej statyny aktywują metabolizm kwasów omega-6, co prowadzi do zahamowania przemian kwasów omega- 3. Interakcja ta może wyjaśnić brak ochronnego działania kwasów omega-3 w badanej grupie pacjentów [20]. Większość badań wykazuje jednak, że połączenie statyn z kwasami omega-3 jest dobrze tolerowane i dodatkowo pozwala na zmniejszenie działań niepożądanych w stosowanej terapii. Badania na szczurach dowiodły, że podawanie EPA wraz ze statynami zmniejsza rabdiomiolizę spowodowaną przyjmowaniem statyn [69]. Suplementacja kwasami omega-3 w dawce powyżej 3 g/dobę może wpływać na wydłużenie czasu krwawienia [25], dlatego należy wziąć pod uwagę ryzyko interakcji kwasów omega-3 z lekami przeciwzakrzepowymi. Opisano nasilenie działania przeciwzakrzepowego po podaniu EPA i DHA z kwasem acetylosalicylowym i klopidogrelem lub kropidogrelem i olejem lnianym [70,71]. Podobny wynik obserwowano u pacjentów leczonych warfaryną po zwiększeniu dawki oleju rybiego [65].

Przyjmowanie zbyt dużych dawek kwasów omega lub nadwrażliwość osobnicza na te substancje może spowodować: nudności, zawroty głowy, zaburzenia smaku, bóle brzucha, refluks, wymioty, zaparcia, zapalenie żołądka lub jelit, hiperglikemię, zaburzenia czynności wątroby, trądzik, swędzącą wysypkę [7,48]. Innym czynnikiem, który wpływa na skuteczność działania kwasów omega jest sposób przechowywania produktów spożywczych zawierających je. Kwasy omega charakteryzują się dużą podatnością na utlenianie, które prowadzi do powstawania toksycznych nadtlenków oraz innych produktów ubocznych, szkodliwych dla organizmu [16,18,101]. Przetwarzanie, pakowanie i przechowywanie produktów wzbogaconych o kwasy omega mają decydujący wpływ na ich stabilność, a także na biodostępność [60]. Wysoka temperatura niekorzystnie wpływa na przemiany kwasów tłuszczowych, gdyż wzmaga ich utlenianie, dlatego produkty wzbogacone należy po otwarciu przechowywać w  chłodniach lub lodówkach. Ponadto produkty te charakteryzują się krótszą przydatnością do spożycia [63].

Elementem wzbogacającym żywność w kwasy omega są najczęściej oleje rybie. Wpływ na stabilność oksydacyjną oraz ich biodostępność ma również postać, w  jakiej dodawany jest olej rybi. Badania Nielsena i  Jacobsena dowiodły, że dodawanie emulgowanego oleju rybiego w zmodyfikowanej atmosferze pakowania produktów podnosi stabilność oksydacyjną zawartych w nim kwasów tłuszczowych. Tak skuteczne nie było natomiast dostarczanie oleju rybiego w postaci mikrokapsułek [73]. Mimo trudności, jakich dostarcza nam proces produkcji i przechowywania produktów spożywczych wzbogaconych o kwasy omega, wydaje się, że żywność ta jest o wiele korzystniejsza pod względem przyswajania kwasów omega niż przyjmowanie ich w postaci suplementów diety. Shram i wsp. zaobserwowali, iż absorpcja EPA i DHA z żywności wzbogaconej zachodzi szybciej, niż z suplementów występujących w kapsułkach [93].

Ważnym czynnikiem, który wpływa na efektywność działania przyjmowanych kwasów omega, jest dieta, w jaką włącza się suplementację. Badania Ma i wsp. przeprowadzone na otyłych myszach wskazują, iż przyjmowanie tranu zawierającego kwasy omega wraz z dietą bogatą w cukry, znacznie osłabia działanie oleju z ryb w  redukcji masy ciała. Dieta, łącząca kwasy omega i cukry, obniża zdolność kwasów omega do redukcji stężenia tricylogliceroli i utleniania kwasów tłuszczowych w wątrobie [53]. Korzystniej jest więc, aby przyjmując suplementy kwasów omega, nie łączyć ich ze spożywaniem produktów bogatych w cukry, gdyż suplementacja będzie mniej skuteczna [39,53]. Odmienne wyniki uzyskano po połączeniu przyjmowania tranu lub oleju roślinnego z dietą bogatobiałkową. Spożywanie kwasów omega np. w jogurcie, zwiększa ich absorbcję, w porównaniu ze spożywaniem np. we wzbogaconych batonikach fitness [93]. Przyjmowanie preparatów zawierających kwasy omega powinno się odbywać podczas posiłku, gdyż zwiększa to szybkość ich absorpcji w błonie śluzowej jelita [28].

Podsumowanie

Większość prac wykazuje, że kwasy omega korzystnie wpływają na układ sercowo-naczyniowy, funkcjonowanie osób z zaburzeniami psychicznymi, właściwości przeciwzapalne. Dzięki tak wielokierunkowemu działaniu związki te znajdują zastosowanie w monoterapii niektórych schorzeń, ale również są wykorzystywane jako środki umożliwiające obniżenie dawki leków podstawowych, czy zmniejszające działania niepożądane innych leków. Zaletą tej grupy związków jest stosunkowo niewiele występujących działań niepożądanych. Ważnym elementem, wpływającym na działanie kwasów omega jest również sposób ich przechowywania i łączenia w diecie z innymi produktami, zawierającymi białka czy cukry. Jednak ocena skuteczności i bezpieczeństwa stosowania wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w wielu chorobach wymaga dalszych dokładnych badań.

Przypisy

• 1. Adkins Y., Kelley D.S.: Mechanisms underlying the cardioprotectiveeffects of omega-3 polyunsaturated fatty acids. J. Nutr. Biochem.,2010; 21: 781-792
  Google Scholar
• 2. Ahima R.S., Antwi D.A.: Brain regulation of appetite and satiety.Endocrinol. Metab. Clin. North Am., 2008; 37: 811-823
  Google Scholar
• 3. Alberti K.G., Eckel R.H., Grundy S.M., Zimmet P.Z., Cleeman J.I.,Donato K.A., Fruchart J.C., James W.P., Loria C.M., Smith S.C.Jr.: Harmonizingthe metabolic syndrome: a joint interim statement of theInternational Diabetes Federation Task Force on Epidemiology andPrevention; National Heart, Lung, and Blood Institute; AmericanHeart Association; World Heart Federation; International AtherosclerosisSociety; and International Association for the Study ofObesity. Circulation, 2009; 120: 1640-1645
  Google Scholar
• 4. Apte S.A., Cavazos D.A., Whelan K.A., Degraffenried L.A.: A lowdietary ratio of omega-6 to omega-3 fatty acids may delay progressionof prostate cancer. Nutr. Cancer, 2013; 65: 556-562
  Google Scholar
• 5. Artmann A., Petersen G., Hellgren L.I., Boberg J., Skonberg C., NellemannC., Hansen S.H., Hansen H.S.: Influence of dietary fatty acidson endocannabinoid and N-acylethanolamine levels in rat brain,liver and small intestine. Biochim. Biophys. Acta, 2008; 1781: 200-212 6 Balbás G.M., Regana M.S., Millet P.U.: Study on the use of omega-3fatty acids as a therapeutic supplement in treatment of psoriasis.Clin. Cosmet. Investig. Dermatol., 2011; 4: 73-77
  Google Scholar
• 6. fatty acids and 5-HTTLPR? J. Affect. Disorders, 2012; 136: 604-611
  Google Scholar
• 7. Baza leków. Kwasy tłuszczowe omega-3 (opis profesjonalny).http://bazalekow.mp.pl/leki/doctor_subst.html?id=2449(23.01.1015)
  Google Scholar
• 8. Beblo S., Reinhardt H., Demmelmair H., Muntau A.C., Koletzko B.:Effect of fish oil supplementation on fatty acid status, coordination,and fine motor skills in children with phenylketonuria. J. Pediatr.,2007; 150: 479-484
  Google Scholar
• 9. Brasky T.M., Darke A.K., Song X., Tangen C.M., Goodman P.J.,Thompson I.M., Meyskens F.L.Jr., Goodman G.E., Minasian L.M.,Parnes H.L., Klein E.A., Kristal A.R.: Plasma phospholipid fatty acidsand prostate cancer risk in the SELECT trial. J. Natl. Cancer Inst.,2013; 105: 1132-1141
  Google Scholar
• 10. Broncel M.: Blaski i cienie stosowania wielonienasyconych kwasówtłuszczowych omega-3 w chorobie niedokrwiennej serca – wynikibadania ALPHA OMEGA. Kardiol. Op. Fakt., 2010; 4: 326-332
  Google Scholar
• 11. Cabo J., Alonso R., Mata P.: Omega-3 fatty acids and blood pressure.Br. J. Nutr., 2012; 107 (Suppl. 2): 195-200
  Google Scholar
• 12. Calder P.C.: N-3 polyunsaturated fatty acids and inflammation:from molecular biology to the clinic. Lipids, 2003; 38: 343-352
  Google Scholar
• 13. Carroll D.N., Roth M.T.: Evidence for the cardioprotective effectsof omega-3 fatty acids. Ann. Pharmacother., 2002; 36: 1950-1956
  Google Scholar
• 14. Chamras H., Ardashian A., Heber D., Glaspy J.A.: Fatty acid modulationof MCF-7 human breast cancer cell proliferation, apoptosisand differentiation. J. Nutr. Biochem. 2002; 13: 711-716
  Google Scholar
• 15. Cicero A.F., Ertek S., Borghi C.: Omega-3 polyunsaturated fattyacids: their potential role in blood pressure prevention and management.Curr. Vasc. Pharmacol., 2009; 7: 330-337
  Google Scholar
• 16. Cichosz G., Czeczot H.: Stabilność oksydacyjna tłuszczów jadalnych– konsekwencje zdrowotne, Bromat. Chem. Toksykol., 2011; 44: 50-60
  Google Scholar
• 17. Czysz A.H., Rasenick M.M.: G-protein signaling, lipid rafts andthe possible sites of action for the antidepressant effects of N-3polyunsaturated fatty acids. CNS & Neurol. Disord. Drug Targets,2013; 12: 466-473
  Google Scholar
• 18. Davis T.A., Gao L., Yin H., Morrow J.D., Porter N.A.: In vivo andin vitro lipid peroxidation of arachidonate esters: the effect of fishoil ω-3 lipids on product distribution. J. Am. Chem. Soc., 2006; 128:14897-14904
  Google Scholar
• 19. Dawczynski C., Hackermeier U., Viehweger M., Stange R., SpringerM., Jahreis G.: Incorporation of n-3 PUFA and γ-linolenic acid inblood lipids and red blood cell lipids together with their influenceon disease activity in patients with chronic inflammatory arthritis– a randomized controlled human intervention trial. Lipids HealthDis., 2011; 10: 130
  Google Scholar
• 20. de Lorgeril M., Salen P., Defaye P., Rabaeus M.: Recent findingson the health effects of omega-3 fatty acids and statins, and theirinteractions: do statins inhibit omega-3? BMC Med., 2013; 11: 5
  Google Scholar
• 21. Deckelbaum R.J., Worgall T.S., Seo T.: n-3 fatty acids and geneexpression. Am. J. Clin. Nutr. 2006; 83: S1520-S1525
  Google Scholar
• 22. Derosa G., Maffioli P., D‘Angelo A., Salvadeo S.A., Ferrari I., FogariE., Gravina A., Mereu R., Randazzo S., Cicero A.F.: Effects of longchain ω-3 fatty acids on metalloproteinases and their inhibitorsin combined dyslipidemia patients. Expert Opin. Pharmacother.,2009; 10: 1239-1247
  Google Scholar
• 23. D‘Vaz N., Meldrum S.J., Dunstan J.A., Martino D., McCarthy S.,Metcalfe J., Tulic M.K., Mori T.A., Prescott S.L.: Postnatal fish oilsupplementation in high-risk infants to prevent allergy: randomizedcontrolled trial. Pediatrics, 2012; 130: 674-682
  Google Scholar
• 24. Dzielska-Olczak M., Nowak J.Z.: Leczenie przeciwzapalne w chorobiezwyrodnieniowej stawów z uwzględnieniem kwasów tłuszczowychomega 3 i omega 6. Pol. Merkur. Lekarski, 2012; 32: 329-334
  Google Scholar
• 25. Fetterman J.W.Jr., Zdanowicz M.M.: Therapeutic potential of n-3polyunsaturated fatty acids in disease. Am. J. Health Syst. Pharm.,2009; 66: 1169-1179
  Google Scholar
• 26. Flachs P., Rossmeisl M., Bryhn M., Kopecky J.: Cellular and moleculareffects of n-3 polyunsaturated fatty acids on adipose tissuebiology and metabolism. Clin. Sci., 2009, 116: 1-16
  Google Scholar
• 27. Furuhjelm C., Warstedt K., Fageras M., Falth-Magnusson K., LarssonJ., Fredriksson M., Duchen K.: Allergic disease in infants up to 2years of age in relation to plasma omega-3 fatty acids and maternalfish oil supplementation in pregnancy and lactation. Pediatr. AllergyImmunol., 2011; 22: 505-514
  Google Scholar
• 28. Garg M.L., Wood L.G., Singh H., Moughan P.J.: Means of deliveringrecommended levels of long chain n-3 polyunsaturated fattyacids in human diets. J. Food Sci., 2006; 71: R66-R71
  Google Scholar
• 29. Gheita T., Kamel S., Helmy N., El-Laithy N., Monir A.: Omega-3fatty acids in juvenile idiopathic arthritis: effect on cytokines (IL-1and TNF-α), disease activity and response criteria. Clin. Rheumatol.,2012; 31: 363-366
  Google Scholar
• 30. Gleissman H., Johnsen J.I., Kogner P.: Omega-3 fatty acids incancer, the protectors of good and the killers of evil? Exp. Cell Res.,2010; 316: 1365-1373
  Google Scholar
• 31. Golub N, Geba D., Mousa S.A., Williams G., Block R.C.: Greasingthe wheels of managing overweight and obesity with omega-3 fattyacids. Med. Hypotheses, 2011; 77: 1114-1120
  Google Scholar
• 32. Greenberg A.S., Obin M.S.: Obesity and the role of adipose tissuein inflammation and metabolism. Am. J. Clin. Nutr., 2006; 83:461S-465S
  Google Scholar
• 33. Helland I.B., Smith L., Blomén B., Saarem K., Saugstad O.D.,Drevon C.A.: Effect of supplementing pregnant and lactating motherswith n-3 very-long-chain fatty acids on children‘s IQ and body massindex at 7 years of age. Pediatrics, 2008; 122: e472-e479
  Google Scholar
• 34. Hibbeln J.R., Gow R.V.: The potential for military diets to reducedepression, suicide, and impulsive aggression: a review of currentevidence for omega-3 and omega-6 fatty acids. Mil. Med., 2014; 179(Suppl.): 117-128
  Google Scholar
• 35. Holm T., Andreassen A.K., Aukrust P., Andersen K., Geiran O.R.,Kjekshus J., Simonsen S., Gullestad L.: Omega-3 fatty acids improve blood pressure control and preserve renal function in hypertensiveheart transplant recipients. Eur. Heart J., 2001; 22: 428-436
  Google Scholar
• 36. Huffman S.L., Harika R.K., Eilander A., Osendarp S.J.: Essentialfats: how do they affect growth and development of infants andyoung children in developing countries? A literature review. Matern.Child Nutr., 2011; 7 (Suppl. 3): 44-65
  Google Scholar
• 37. Imhoff-Kunsch B., Stein A.D., Martorell R., Parra-Cabrera S.,Romieu I., Ramakrishnan U.: Prenatal docosahexaenoic acid supplementationanf infant morbidity: randomized controlled trial. Pediatrics,2011; 128: e505-e512
  Google Scholar
• 38. Innis S.M., Friesen R.W.: Essential n-3 fatty acids in pregnantwomen and early visual acuity maturation in term infants. Am. J.Clin. Nutr., 2008; 87: 548-557
  Google Scholar
• 39. Jabłońska-Trypuć A., Czerpak R.: Metabolizm nienasyconychkwasów tłuszczowych i ich znaczenie w profilaktyce i terapii układukrwionośnego. Prz. Kardiodiabetol., 2009; 4: 55-63
  Google Scholar
• 40. Kabir M., Skurnik G., Naour N., Pechtner V., Meugnier E., RomeS., Quignard-Boulangé A., Vidal H., Slama G., Clément K., Guerre–Millo M., Rizkalla S.W.: Treatment for 2 mo with n 3 polyunsaturatedfatty acids reduces adiposity and some atherogenic factors butdoes not improve insulin sensitivity in women with type 2 diabetes:a randomized controlled study. Am. J. Clin. Nutr., 2007; 86: 1670-1679
  Google Scholar
• 41. Kaviani M., Saniee L., Azima S., Sharif F., Sayadi M.: The effect ofomega-3 fatty acid supplementation on maternal depression duringpregnancy: a double blind randomized controlled clinical trial. Int.J. Community Based Nurs. Midwifery, 2014; 2: 142-147
  Google Scholar
• 42. Knefel K., Hese R.T.: Kwasy omega-3 a zaburzenia depresyjne,lękowe i schizofrenia. Psychiatr. Prakt. Klin., 2009; 2: 140-145
  Google Scholar
• 43. Kokoszka A.: Szansa na poprawę skuteczności leczenia schizofreniii depresji? Przegląd wyników badań suplementacji omega-3 wielonienasyconymikwasami tłuszczowymi. Przew. Lek., 2007; 10: 20-26
  Google Scholar
• 44. Kolanowski W.: Bioavailability of omega-3 PUFA from foodsenriched with fish oil. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2005; 14/55: 335-340
  Google Scholar
• 45. Kolanowski W.: Długołańcuchowe wielonienasycone kwasytłuszczowe omega-3 – znaczenie zdrowotne w obniżaniu ryzykachorób cywilizacyjnych. Bromat. Chem. Toksykol., 2007; 3: 229-237
  Google Scholar
• 46. Kolanowski W., Uchman Z., Świderski F.: O szacowanie poziomudługołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowychw diecie dorosłych mieszkańców Warszawy. Bromat. Chem. Toksykol.,2004; 37: 137-144
  Google Scholar
• 47. Koletzko B., Beblo S., Demmelmair H., Müller-Felber W.,Hanebutt F.L.: Does dietary DHA improve neural function in children?Observations in phenylketonuria. Prostaglandins Leukot. Essent.Fatty Acids, 2009; 81: 159-164
  Google Scholar
• 48. Kornacewicz-Jach Z., Przybycień K.: Rola kwasów omega-3w optymalizacji standardowej farmakoterapii w prewencji wtórnejchoroby wieńcowej. Post. Kardiol. Interw., 2009; 5: 99-107
  Google Scholar
• 49. Kozłowska-Wojciechowska M.: Dieta a zespół metaboliczny. Jakitłuszcz i w jakiej ilości jest niezbędny w diecie pacjentów z zespołemmetabolicznym? Kardiol. Oparta na Faktach, 2010; 1: 29-32
  Google Scholar
• 50. Kremmyda L.S., Vlachava M., Noakes P.S., Diaper N.D., MilesE.A., Calder P.C.: Atopy risk in infants and children in relation toearly exposure to fish, oily fish, or long-chain omega-3 fatty acids:a systematic review. Clin. Rev. Allergy Immunol., 2011; 41: 36-66
  Google Scholar
• 51. Lok A., Assies J., Koeter M.W., Bockting C.L., Wouters L.F., MockingR.J., Schene A.H.: Sustained medically unexplained physicalsymptoms in euthymic patients with recurrent depression: predictivevalue for recurrence and associations with omega 3 – and
  Google Scholar
• 52. Łoś-Rychalska E., Czerwionka-Szaflarska M.: Długołańcuchowewielonienasycone kwasy tłuszczowe szeregu omega-3 w diecie kobietciężarnych, karmiących, niemowląt i małych dzieci. Gastroenterol.Pol., 2010; 17: 304-312
  Google Scholar
• 53. Ma T., Liaset B., Hao Q., Petersen R.K., Fjær E., Ngo H.T., LillefosseH.H., Ringholm S., Sonne S.B., Treebak J.T., Pilegaard H., FrøylandL., Kristiansen K., Madsen L.: Sucrose counteracts the anti-inflammatoryeffect of fish oil in adipose tissue and increases obesity developmentin mice. PLoS One, 2011; 6: e21647
  Google Scholar
• 54. MacLean C.H., Newberry S.J., Mojica W.A., Khanna P., Issa A.M.,Suttorp M.J., Lim Y.W., Traina S.B., Hilton L., Garland R., Morton S.C.:Effects of omega-3 fatty acids on cancer risk: a systematic review.JAMA, 2006; 295: 403-415
  Google Scholar
• 55. Maggio M., Artoni A., Lauretani F., Borghi L., Nouvenne A., ValentiG., Ceda G.P.: The impact of omega-3 fatty acids on osteoporosis.Curr. Pharm. Des, 2009; 15: 4157-4164
  Google Scholar
• 56. Marciniak-Łukasiak K.: Rola i znaczenie kwasów tluszczowychomega-3. Żywn. Nauka Technol. Jakość, 2011; 79, 24-35
  Google Scholar
• 57. Marugame T., Kamo K., Katanoda K., Ajiki W., Sobue T.: Cancerincidence and incidence rates in Japan in 2000: Estimates based ondata from 11 population-based cancer registries. Jpn. J. Clin. Oncol.,2006; 36: 668-675
  Google Scholar
• 58. Matias I., Di Marzo V.: Endocannabinoids and the control of energybalance. Trends Endocrinol. Metab., 2007; 18: 27-37
  Google Scholar
• 59. Mayser P., Grimm H., Grimminger F.: n-3 fatty acids in psoriasis.Br. J. Nutr., 2002; 87 (Suppl. 1): S77-S82
  Google Scholar
• 60. McManus A., Merga M., Newton W.: Omega-3 fatty acids. Whatconsumers need to know. Appetite, 2011; 57: 80-83
  Google Scholar
• 61. McNamara R.K., Strawn J.R.: Role of long-chain omega-3 fattyacids in psychiatric practice. PharmaNutrition, 2013; 1: 41-49
  Google Scholar
• 62. Mello A.H., Gassenferth A., Souza L.R., Fortunato J.J., Rezin G.T.:ω-3 and major depression: a review. Acta Neuropsychiatr., 2014;26: 178-85
  Google Scholar
• 63. Mińkowski K., Zawada K., Ptasznik S., Kalinowski A.: Wpływzwiązków fenolowych nasion na stabilność oksydacyjną i aktywnośćantyrodnikową wytłoczonych z nich olejów bogatych w PUFA n-3,Żywn. Nauka Technol. Jakość, 2013; 89: 118-132
  Google Scholar
• 64. Mori T.A., Beilin L.J., Burke V., Morris J., Ritchie J.: Interactionsbetween dietary fat, fish, and fish oils and their effects on plateletfunction in men at risk of cardiovascular disease. .Arterioscler.Thromb. Vasc. Biol., 1997; 17: 279-286
  Google Scholar
• 65. Mousa S.A.: Antithrombotic effects of naturally derived productson coagulation and platelet function. Methods Mol. Biol., 2010;663: 229-240
  Google Scholar
• 66. Mozaffarian D.: Fish and n-3 fatty acids for the prevention offatal coronary heart disease and sudden cardiac death. Am. J. Clin.Nutr., 2008; 87: 1991S-1996S
  Google Scholar
• 67. Mozaffarian D., Wu J.H.: Omega-3 fatty acids and cardiovasculardisease: effects on risk factors, molecular pathways, and clinicalevents. J. Am. Coll. Cardiol., 2011; 58: 2047-2067
  Google Scholar
• 68. Musacchio E., Priante G., Valvason C., Baggio B., Sartori L.: Eicosapentaenoicacid modulates CyA-induced proinflammatory cytokineover-expression in osteoblastic cells in vitro. J. Biol. Regul. Homeost.Agents, 2012; 26: 663-670
  Google Scholar
• 69. Naba H., Kakinuma C., Ohnishi S., Ogihara T.: Improving effectof ethyl eicosapentanoate on statin-induced rhabdomyolysisin Eisai hyperbilirubinemic rats. Biochem. Biophys. Res. Commun.,2006; 340: 215-220
  Google Scholar
• 70. Nakayama M., Fukuda N., Watanabe Y., Soma M., Hu W.Y., KishiokaH., Satoh C., Kubo A., Kanmatsuse K.: Low dose of eicosapentaenoicacid inhibits the exaggerated growth of vascular smooth musclecells from spontaneously hypertensive rats through suppression oftransforming growth factor-β. J. Hypertens., 1999; 17: 1421-1430
  Google Scholar
• 71. Necyk C., Ware M.A., Arnason J.T., Tsuyuki R.T., Boon H., Vohra S.:Increased bruising with the combination of long-chain omega-3 fattyacids, flaxseed oil and clopidogrel. Can. Pharm. J., 2013; 146: 93-96
  Google Scholar
• 72. Nemets B., Stahl Z., Belmaker R.H.: Addition of omega-3 fattyacid to maintenance medication treatment for recurrent unipolardepressive disorder. Am. J. Psychiatry, 2002; 159: 477-479
  Google Scholar
• 73. Nielsen N.S., Jacobsen C.: Methods for reducing lipid oxidationin fish-oil-enriched energy bars. Int. J. Food Sci. Technol., 2009; 44:1536-1546
  Google Scholar
• 74. Oh D.Y., Talukdar S., Bae E.J., Imamura T., Morinaga H., Fan W.,Li P., Lu W.J., Watkins S.M., Olefsky J.M.: GPR120 is an omega-3 fattyacid receptor mediating potent anti-inflammatory and insulin-sensitizingeffects. Cell, 2010; 142: 687-698
  Google Scholar
• 75. Oosthuizen W., Vorster H.H., Jerling J.C., Barnard H.C., SmutsC.M., Silvis N., Kruger A., Venter C.S.: Both fish oil and olive oil loweredplasma fibrinogen in women with high baseline fibrinogenlevels. Thromb. Haemost., 1994; 72: 557-562
  Google Scholar
• 76. Pacifico L., Giansanti S., Gallozzi A., Chiesa C.: Long chain omega-3polyunsaturated fatty acids in pediatric metabolic syndrome.Mini Rev. Med. Chem., 2014; 14: 791-804
  Google Scholar
• 77. Paniagua J.A., Pérez-Martinez P., Gjelstad I.M., Tierney A.C., Delgado-ListaJ., Defoort C., Blaak E.E., Risérus U., Drevon C.A., Kiec-WilkB., Lovegrove J.A., Roche H.M., López-Miranda J.: A low-fat high-carbohydratediet supplemented with long-chain n-3 PUFA reduces therisk of the metabolic syndrome. Atherosclerosis, 2011; 218: 443-450
  Google Scholar
• 78. Parker G., Hegarty B., Granville-Smith I., Ho J., Paterson A., GokiertA., Hadzi-Pavlovic D.: Is essential fatty acid status in late pregnancypredictive of post-natal depression? Acta Psychiatr. Scand.,2015; 131: 148-156
  Google Scholar
• 79. Parra D., Ramel A., Bandarra N., Kiely M., Martinez J.A., ThorsdottirI.: A diet rich in long chain omega-3 fatty acids modulatessatiety in overweight and obese volunteers during weight loss. Appetite,2008; 51: 676-680
  Google Scholar
• 80. Picone O., Marszalek A., Servely J.L., Chavatte-Palmer P.: Effectsof omega-3 supplementation in pregnant women. J. Gynecol. Obstet.Biol. Reprod., 2009; 38: 117-124
  Google Scholar
• 81. Poudyal H., Panchal S.K., Diwan V., Brown L.: Omega-3 fatty acidsand metabolic syndrome: effects and emerging mechanisms ofaction. Prog. Lipid Res., 2011; 50: 372–387
  Google Scholar
• 82. Putadechakum S., Tanphaichitr V., Leelahagul P., PakpeankitvatanaV., Surapisitchart T., Komindr S.: Long-term treatment of N-3PUFAS on plasma lipoprotein levels and fatty acid composition oftotal serum and erythrocyte lipids in hypertriglyceridemic patients.J. Med. Assoc. Thai., 2005; 88: 181-186
  Google Scholar
• 83. Qureshi N.A., Al-Bedah A.M.: Mood disorders and complementaryand alternative medicine: a literature review. Neuropsychiatr.Dis. Treat., 2013; 9: 639-658
  Google Scholar
• 84. Riemer S., Maes M., Christophe A., Rief W.: Lowered ω-3 PUFAsare related to major depression, but not to somatization syndrome.J. Affect. Disord., 2010, 123: 173-180
  Google Scholar
• 85. Rose D.P., Connolly J.M.: Omega-3 fatty acids as cancer chemopreventiveagents. Pharmacol. Ther., 1999; 83: 217-244
  Google Scholar
• 86. Roth E.M., Harris W.S.: Fish oil for primary and secondary preventionof coronary heart disease. Curr. Atheroscler. Rep., 2010;12: 66-72
  Google Scholar
• 87. Ruggiero C., Lattanzio F., Lauretani F., Gasperini B., AndresLacuevaC., Cherubini A.: Ω-3 polyunsaturated fatty acids and immune-mediateddiseases: inflammatory bowel disease and rheumatoidarthritis. Curr. Pharm. Des., 2009; 15: 4135-4148
  Google Scholar
• 88. Russell F.D., Bürgin-Maunder C.S.: Distinguishing health benefitsof eicosapentaenoic and docosahexaenoic acids. Mar. Drugs,2012; 10: 2535-2559
  Google Scholar
• 89. Ruzickova J., Rossmeisl M., Prazak T., Flachs P., Sponarova J.,Veck M., Tvrzicka E., Bryhn M., Kopecky J.: Omega-3 PUFA of marineorigin limit diet-induced obesity in mice by reducing cellularity ofadipose tissue. Lipids, 2004; 39: 1177-1185
  Google Scholar
• 90. Sallis H., Steer C., Paternoster L., Davey Smith G., Evans J.: Perinataldepression and omega-3 fatty acids: a Mendelian randomisationstudy. J. Affect. Disord., 2014; 166: 124-131
  Google Scholar
• 91. Saravanan P., Davidson N.C.: The role of omega-3 fatty acids inprimary prevention of coronary artery disease and in atrial fibrillationis controversial. J. Am. Coll. Cardiol., 2010; 55: 410-411
  Google Scholar
• 92. Schley P.D., Jijon H.B., Robinson L.E., Field C.J.: Mechanisms ofomega-3 fatty acid-induced growth inhibition in MDA-MB-231 humanbreast cancer cells. Breast Cancer Res. Treat., 2005; 92: 187-195
  Google Scholar
• 93. Schram L.B., Nielsen C.J., Porsgaard T., Nielsen N.S., Holm R.,Mu H.: Food matrices affect the bioavailability of (n – 3) polyunsaturatedfatty acids in a single meal study in humans. Food Res.Internat., 2007; 40: 1062-1068
  Google Scholar
• 94. Simopoulos A.P.: The importance of the omega-6/omega-3 fattyacid ratio in cardiovascular disease and other chronic diseases. Exp.Biol. Med., 2008; 233: 674-688
  Google Scholar
• 95. Tatoń J., Czech A., Bernas M.: Otyłość. Zespół metaboliczny.,Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007
  Google Scholar
• 96. Tavazzi L., Maggioni A.P., Marchioli R., Barlera S., Franzosi M.G.,Latini R., Lucci D., Nicolosi G.L., Porcu M., Tognoni G.: Effect of n-3polyunsaturated fatty acids in patients with chronic heart failure(the GISSI-HF trial): a randomised, double-blind, placebo-controlledtrial. Lancet, 2008; 372: 1223-1230
  Google Scholar
• 97. Thorsdottir I., Tomasson H., Gunnarsdottir I., Gisladottir E., KielyM., Parra M.D., Bandarra N.M., Schaafsma G., Martinéz J.A.: Randomizedtrial of weight-loss-diets for young adults varying in fish andfish oil content. Int. J. Obes., 2007; 31: 1560-1566
  Google Scholar
• 98. Thorseng T., Witte D.R., Vistisen D., Borch-Johnsen K., BjerregaardP., Jorgensen M.E.: The association betwen n-3 fatty acidsin erythrocyte membranes and insulin resistance: the Inuit Healthin Transition Study. Int. J. Circumpolar Health, 2009; 68: 327-336
  Google Scholar
• 99. Trombetta A., Maggiora M., Martinasso G., Cotogni P., CanutoR.A., Muzio G., Arachidonic and docosahexaenoic acids reduce thegrowth of A549 human lung-tumor cells increasing lipid peroxidationand PPARs. Chem. Biol. Interact, 2007; 165: 239-250
  Google Scholar
• 100. Wall R., Ross R.P., Fitzgerald G.F., Stanton C.: Fatty acids fromfish: the anti-inflammatory potential of long-chain omega-3 fattyacids. Nutr. Rev., 2010; 68: 280-289
  Google Scholar
• 101. Wąsowicz E., Gramza A., Hęś M., Jeleń H.H., Korczak J., MałeckaM., Mildner-Szkudlarz S., Rudzińska M., Samotyja U., ZawirskaWojtasiakR.: Oxidation of lipids in food. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2004;13: 87-100
  Google Scholar
• 102. Wcisło T., Rogowski W.: Rola wielonienasyconych kwasów tłuszczowychomega-3 w organizmie człowieka. Cardiovasc. Forum, 2006;11: 39-43
  Google Scholar
• 103. Witte K.K., Clark A.L.: Wielonienasycone kwasy tłuszczowez ryb morskich w leczeniu niewydolności serca. Czy dane klinicznepotwierdzają teoretyczne korzyści? Pol. Arch. Med. Wewn., 2009;119: 162-169
  Google Scholar
• 104. Yoshida R., Ohkuri T., Jyotaki M., Yasuo T., Horio N., YasumatsuK., Sanematsu K., Shigemura N., Yamamoto T., Margolskee R.F., NinomiyaY.: Endocannabinoids selectively enhance sweet taste. Proc.Natl. Acad. Sci. USA, 2010; 107: 935-939
  Google Scholar
• 105. Zabłocka K., Biernat J.: Wpływ wybranych składników pożywieniana ryzyko rozwoju raka płuca – nienasycone kwasy tłuszczowe,izotiocyjaniany, selen. Współcz. Onkol., 2010; 14: 54-58
  Google Scholar
• 106. Zawadzki M., Szechiński J., Kowalczyk A., Kozłowski D.: Skutecznośćekstraktu lipidowego Perna canalicus w leczeniu chorób układuruchu w starszym wieku. Geriatria, 2010; 4: 21-25
  Google Scholar
• 107. Zespół Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego:Rekomendacje Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznegow zakresie stosowania kwasów omega-3 w położnictwie.Ginekol. Pol., 2010; 81: 467-469
  Google Scholar
• 108. Zhu M.W., Tang D.N., Hou J., Wei J.M., Hua B., Sun J.H., CuiH.Y.: Impact of fish oil enriched total parenteral nutrition on elderlypatients after colorectal cancer surgery. Chin. Med. J., 2012;125: 178-181
  Google Scholar

Pełna treść artykułu