Abstrakt

Serwatka jest bogatym, naturalnym źródłem białek i aminokwasów. W licznych badaniach wykazano, że biologicznie aktywne peptydy wyizolowane z serwatki uzyskanej z mleka krowiego mogą wpływać na regulację ciśnienia tętniczego krwi. W badaniach na zwierzętach i na ludziach stwierdzono, że α-laktoalbumina i β-laktoglobulina pochodzące z serwatki, poddane enzymatycznej hydrolizie hamują aktywność konwertazy angiotensyny (ACE), natomiast laktorfiny obniżają ciśnienie tętnicze przez normalizację funkcji śródbłonka naczyń lub działanie zależne od receptorów opioidowych. Białka serwatkowe lub ich bioaktywne fragmenty zmniejszają stężenie cholesterolu całkowitego, frakcji LDL i triglicerydów, redukując czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.W pracy omówiono wpływ białek serwatki na mechanizmy regulacji ciśnienia tętniczego krwi.

Wprowadzenie

Serwatka pochodząca z mleka krowiego jest produktem wytwarzanym przede wszystkim przez przemysł mleczarski podczas produkcji sera i kazeiny. Składa się głównie z wody (ok. 94%) oraz laktozy, białek i tłuszczy. Białka stanowią 0,6-0,8% masy serwatki, w  tym 70-80% przypada na α-laktoalbuminę i β-laktoglobulinę (tabela 1) [10].

Tabela 1. Skład białek serwatkowych [10]

Obniżenie ciśnienia tętniczego po zastosowaniu białek serwatki opisano w badaniach przeprowadzonych na zwierzętach i w próbach klinicznych. Oceniano mechanizmy działania białek serwatki i pochodzących z nich bioaktywnych peptydów, głównie w zakresie wpływu na aktywność konwertazy angiotensyny (angiotensin converting enzyme – ACE; EC 3.4.15.1), na syntazę tlenku azotu, receptory opioidowe i  funkcjonowanie śródbłonka naczyń [2,23,27].

Peptydy o działaniu inhibitorów konwertazy angiotensyny

Fragmenty bioaktywnych białek pochodzących z serwatki korzystnie działają na układ sercowo-naczyniowy, w tym na układ renina-angiotensyna-aldosteron [29]. Białka serwatki w  wyniku enzymatycznej hydrolizy podczas procesu trawienia lub przygotowywania posiłków przekształcają się do aktywnych peptydów, które wykazują właściwości inhibitorów konwertazy angiotensyny (angiotensin converting enzyme inhibitor – ACEI) [11]. Zawdzięczają to obecności reszt hydrofobowych w C-końcowym fragmencie, co jest cechą charakterystyczną związków zarejestrowanych jako leki o wymienionym mechanizmie działania [15]. W procesie enzymatycznego trawienia białek serwatki proteazami (pepsyną, trypsyną, chymotrypsyną, proteinazą K, aktynazą E, termolizyną, papainą) uzyskano peptydy działające hipotensyjnie poprzez hamowanie konwertazy angiotensyny.

Wykazano aktywność hamującą ACE większą niż 95% w stosunku do wartości wyjściowej po trawieniu białek serwatki termolizyną (98,6%) i proteinazą K (95,7%). Aktywność peptydowych inhibitorów ACE określa się za pomocą indeksu IC50. Jego wartość wyraża się w µmol/l. Jest ona równa takiemu stężeniu peptydu, które obniża aktywność enzymu o 50%. Zdolność hamowania ACE-IC50 przez białka serwatki stwierdzono w zakresie stężeń 77-1062 µmol/l [14,24]. W  wyniku procesów trawienia białek serwatki przez enzymy żołądka i trzustki (pepsynę i trypsynę) z albuminy, α-laktoalbuminy i β-laktoglobuliny powstają fragmenty bioaktywnych białek o  określonym IC50, np.: z albuminy – albutensyna A, fragment f(208-216), o  sekwencji aminokwasów ALKAWSVAR i o IC50=3 µmol/l [3]; z  α-laktoalbuminy – f(104-108): WLAHK o  IC50=77  µmol/l [24], α-laktorfina, f(50-53):

YGLF o IC50=733 µmol/l [19]; z β-laktoglobuliny – laktokinina, f(142-148): ALPMHIR o IC50=43 µmol/l [12,14,15], β-laktorfina, f(102-105): YLLF o IC50=172 µmol/l [11], β-laktotensyna, f(146-149): HIRL o  IC50=1153 µmol/l [16], β-laktozyna A, f(78-80): IPA o IC50=141 µmol/l [1] i β-laktozyna B, f(142-145): ALPM o IC50=928 µmol/l [17]. Liczne peptydy o wykazanym działaniu przeciwnadci- śnieniowym poprzez hamowanie aktywności konwertazy angiotensyny przedstawiono w tabeli 2.

Blokowanie enzymu konwertującego angiotensynę przez fragmenty białek serwatki obniża stężenie angiotensyny II i ogranicza jej właściwości zwężające naczynia. Ponadto zmniejszona aktywność układu współczulnego i  osłabienie wydzielanie aldosteronu, w wyniku hamowania tworzenia się angiotensyny II, również obniża ciśnienie tętnicze krwi. Zahamowanie aktywności ACE ogranicza również degradację bradykininy – peptydu o właściwościach wazodylatacyjnych, wywołując osłabienie skurczu naczyń krwionośnych [2,7]. Białka serwatkowe niepoddane enzymatycznemu trawieniu wykazywały aktywność hipotensyjną, ale nie wykazywały aktywności hamującej konwertazę angiotensyny [1]. Mechanizmów działania białek serwatki poszukiwano w badaniach na zwierzętach, którym podawano peptydy izolowane z tych białek. Hipotensyjne działanie protein serwatki potwierdzono w testach na ludziach. Schemat wpływu laktorfin na ciśnienie tętnicze przedstawiono na rycinie 1.

Tabela 2. Peptydy o działaniu inhibitora konwertazy angiotensyny (ACEI) pochodzące z serwatki

Ryc. 1. Schemat wpływu laktorfin na ciśnienie tętnicze. ACE- konwertaza angiotensyny

Inne mechanizmy hipotensyjnego działania białek serwatki

Oprócz hamowania konwertazy angiotensyny, białka serwatkowe lub ich fragmenty wpływają na uwalnianie katecholamin i wytwarzanie tlenku azotu [2,30] oraz wywierają działanie podobne do opioidów [19,30].

β-Laktoglobulina, wyizolowana z serwatki, a także sfingolipidy izolowane z  mleka krowiego [20,28] hamują syntezę i  absorpcję z  jelit cholesterolu, zmniejszając stężenie LDL i triglicerydów (TG) [18,23,27,34], lipidów znanych jako czynniki ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego. Wielokierunkowe mechanizmy działania białek pochodzących z serwatki wskazują na potencjalne możliwości ich zastosowania w licznych schorzeniach układu sercowo-naczyniowego [35].

Badania na zwierzętach

Badania na szczurach z samoistnym nadciśnieniem tętniczym (spontaneously hypertensive rats – SHR) wykazały, że α-laktorfina f(50-53) zależnie od stosowanej dawki powodowała obniżenie ciśnienia tętniczego krwi i nie zmieniała częstości rytmu serca. Działanie hipotensyjne obserwowano w dawce 10 µg/kg, a zwiększenie dawki α-laktorfiny do 100 µg/kg powodowało obniżenie ciśnienia tętniczego: skurczowego (SBP) o 23±4 mmHg i rozkurczowego (DBP) o 17±4 mmHg. Działanie to zanikało w obecności naloksonu, antagonisty receptorów opioidowych, wskazując na mechanizm hipotensyjny α-laktorfiny związany z  aktywacją tych receptorów [19]. W innym badaniu, w modelu in vitro wykazano, że α-laktorfina i β-laktorfina nasilają indukowane acetylocholiną działanie naczyniorozkurczowe u szczurów SHR w porównaniu ze szczurami normotensyjnymi (Wistar Kyoto; WKY) [30]. Wyizolowane tętnice krezkowe szczurów inkubowano w  roztworze zawierającym 0,1 mM α-laktorfiny lub β-laktorfiny. Relaksacja naczyń zależna od śródbłonka, indukowana acetylocholiną zwiększyła się w grupie SHR z 32±8% do 49±8% (efekt α-laktorfiny) oraz do 61±8% (efekt β-laktorfiny). Nie obserwowano tego efektu u  zwierząt bez nadciśnienia tętniczego. Wskazuje to na selektywne działanie peptydów serwatki na proces redukcji podwyższonego ciśnienia tętniczego. Działanie hipotensyjne β-laktorfiny jest również związane z  wytwarzaniem tlenku azotu (NO) i  następczą relaksacją naczyń krwionośnych, ponieważ zastosowanie inhibitora syntazy NO (L-NAME, N(G)-nitro-L-arginine methyl ester) zmniejszyło jej korzystne działanie [30]. β-laktorfina zwiększała niezależną od śródbłonka relaksację naczyń krwionośnych związaną z wrażliwością mięśni gładkich naczyń na NO. Poprzez te działania β-laktorfina zwiększała przepływy naczyniowe i poprawiała funkcje śródbłonka naczyń [30].

β-Laktozyna B, tetrapeptyd (ALPM) uzyskany z enzymatycznego rozkładu β-laktoglobuliny wykazuje również działanie hipotensyjne u szczurów SHR. Stwierdzono, że podawanie dożołądkowe β-laktozyny B (2 mg dziennie) spowodowało obniżenie skurczowego ciśnienia krwi o 21,4±7,8 mmHg. Maksymalne obniżenie stwierdzano po 8 godzinach od podania [17]. Uzyskano zahamowanie aktywności ACE do 53,6% (na podstawie pomiaru IC50) i sugerowano, że działanie hipotensyjne tego peptydu zależy od hamowania aktywności konwertazy angiotensyny. Innym proponowanym mechanizmem hipotensyjnego działania ALPM jest być może blokowanie receptora AT1 , (receptora typu 1 dla Ang II) jednak wymaga to potwierdzenia i dodatkowych badań [17].

Kolejnymi białkami serwatkowymi wykazującymi właściwości naturalnych ACEI są laktokininy. Laktokinina (ALPMHIR), powstała podczas enzymatycznego trawienia β-laktoglobuliny, w teście in vitro (hodowla komórek śródbłonka aorty świni; porcine aortic endothelial cells – PAEC) hamowała działanie ACE i zmniejszała o prawie 30% uwalnianie zwężającej światło naczyń krwionośnych endoteliny 1 [5,12]. Murakami i wsp. [17] oraz Vermeirssen i wsp. [32] sugerują, że działanie hipotensyjne ALPMHIR może być generowane w procesie trawienia tego białka przed absorpcją z jelit, przez proteazy lub peptydazy jelitowe. Autorzy tych badań uważają, że laktokinina jest trawiona (cięta w pozycji Ala-X, Leu-X) przez elastazę obecną w soku trzustkowym, co powoduje tworzenie dwu- i trójpeptydów. Tylko takie małe cząsteczki mogą być absorbowane w jelicie cienkim ludzi z udziałem jelitowego oligopeptydowego transportera Pept-1 [32].

W wyniku enzymatycznego trawienia β-laktoglobuliny chymotrypsyną powstaje β-laktotensyna f(146-149): HIRL, dla której określono IC50 dla konwertazy angiotensyny. Peptyd ten podany dożylnie (i.v.) w dawce 30 mg/kg szczurom normotensyjnym powodował podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi. Autorzy badania sugerują, że jest to prawdopodobnie związane ze słabą zdolnością hamującą ACE (IC50=1153,2 µM) [33]. Jednak zastosowanie lewokabastyny – antagonisty receptorów neurotensyny 2 (NTR2) znosiło to działanie, co wskazuje, że β-laktotensyna jest pierwszym odkrytym agonistą receptorów NTR2 pochodzenia naturalnego.

Ponadto peptyd ten podany i.v. działa przeciwbólowo dzięki stymulacji NTR2 receptorów, co jest unikalnym działaniem białek pochodzących z serwatki [33]. Brak wpływu na ciśnienie tętnicze krwi obserwowano po dożołądkowym podaniu szczurom normotensyjnym β-laktotensyny w dawce 100 mg/kg [16]. Zjawisko to potwierdza poprzednie badania sugerujące działanie hipotensyjne tylko w przypadku podwyższonego ciśnienia tętniczego. Wpływ wybranych peptydów serwatki na obniżenie skurczowego ciśnienia tętniczego u szczurów SHR przedstawiono w tabeli 3.

Badania na ludziach

W  randomizowanym badaniu typu crossover, kontrolowanym placebo, podawano mężczyznom (n=10) i kobietom (n=10) z prawidłowymi wartościami ciśnienia tętniczego, białko NOP-47 (nitric oxide peptide, 18-aminokwasowe) uzyskane z koncentratu białek serwatki, w dawce 5 g dziennie przez 2 tygodnie. Wykazano nasilenie syntezy NO i zwiększenie przepływów naczyniowych, co wskazywało na poprawę funkcji śródbłonka, ale nie obserwowano zmian ciśnienia tętniczego [2]. Pośrednio zwiększenie wytwarzania NO może również wynikać z hamowania ACE przez NOP-47, bowiem w innym badaniu wykazano poprawę funkcji śródbłonka u pacjentów przyjmujących inhibitory ACE, co jest wynikiem ich plejotropowego działania na śródbłonek naczyniowy [2,4].

W badaniu trwającym sześć tygodni podawano młodym kobietom i mężczyznom, z prawidłowymi wartościami ciśnienia tętniczego (n=25), ze stwierdzonym stanem przednadciśnieniowym (n=42) lub z nadciśnieniem tętniczym I stopnia (n=4), 28 g dziennie napoju produkowanego na bazie serwatki uzyskanej z mleka krowiego. Wykazano, że napoje serwatkowe obniżyły ciśnienie tylko u osób z podwyższonym ciśnieniem tętniczym krwi (o 8,0 mmHg SBP; o 8,6 mmHg DBP; o –6,4 mmHg MAP). Badania te ponownie potwierdzają hipotensyjne działanie białek serwatkowych tylko podczas podwyższonego ciśnienia tętniczego. W badaniu tym zaobserwowano również obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL w surowicy krwi osób, które spożywały białka serwatki [7].

Tabela 3. Efekt hipotensyjny osiągnięty u szczurów SHR po zastosowaniu wybranych peptydów

Pins i Keenan podawali hydrolizat lub izolat białek serwatkowych w dawce 20 g/dobę przez 6 tygodni osobom z  nadciśnieniem tętniczym [27]. Obniżenie ciśnienia tętniczego skurczowego średnio o 11 mmHg i rozkurczowego o  7 mmHg zaobserwowano już po tygodniu przyjmowania białek serwatkowych i efekt ten utrzymywał się przez kolejne 5 tygodni [27]. Ponadto u osób, którym podawano hydrolizat białek serwatkowych stwierdzono zmniejszone stężenie frakcji LDL, co dodatkowo przemawia za stosowaniem protein serwatkowych u osób z miażdżycą naczyń. W badaniu tym, podobnie jak w innych obserwacjach, sugeruje się, że działanie hipotensyjne białek serwatki może być związane z hamowaniem ACE [27].

Działanie białek serwatki po wydłużeniu okresu podawania do 12 tygodni opisali Pal i wsp. [21]. W badaniu z udziałem 70 osób ze stanem przednadciśnieniowym lub nadciśnieniem I stopnia i z nadwagą (BMI=31,3±0,8 kg/m2 ), zaobserwowano działanie hipotensyjne: ciśnienie skurczowe zostało zredukowane średnio o 4,8 mmHg, natomiast ciśnienie rozkurczowe średnio o 2,1 mmHg. Dodatkowo, stwierdzono znacząco niższy wskaźnik augmentacji, oceniający kondycję układu krwionośnego [21]. Natomiast Lee i wsp. stwierdzili, że spożywanie dziennie 125 ml napoju zawierającego białka serwatkowe przez 25 osób z  łagodnym nadciśnieniem tętniczym (135-160/85-95 mmHg) nie wywołało zmian wartości ciśnienia tętniczego w 12-tygodniowej obserwacji [8]. Mogło to być spowodowane niedostatecznym wchłanianiem peptydów z jelit, ich degradacją przez enzymy w przewodzie pokarmowym, przez peptydazy krwi lub zbyt małą dawką. Ponadto nie odnotowano również wpływu na parametry stanu zapalnego: CRP, IL-6 i liczbę krążących leukocytów [8]. Wydłużenie czasu podawania białek serwatki powyżej 12-tygodni istotnie statystycznie zmieniło parametry gospodarki lipidowej. U osób otyłych (średnie BMI=31,3±0,8 kg/m2 ) stwierdzono obniżenie stężenia TG, cholesterolu całkowitego i frakcji LDL we krwi [22]. Podobne obniżenie stężenia TG zaobserwowano w badaniu oceniającym wpływ jednorazowej dawki izolatu białek serwatki (45 g) podawanego doustnie kobietom z nadwagą (BMI= 25-40 kg/m2 ) w okresie postmenopauzalnym. Znamienne obniżenie stężenia triglicerydów (o 21-27%) oraz glukozy we krwi (o 16%) mię- dzy 2 a 6 godziną od spożycia białek zdaniem autorów badania może się przyczyniać do redukcji ryzyka chorób sercowo-naczyniowych [23]. Przypuszczalnie obniżenie stężenia TG jest wynikiem zmniejszenia wytwarzaniachylomikronów i/lub stymulacji aktywności lipazy lipoproteinowej [13].

Ocenę wpływu białek serwatkowych na czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych przeprowadzono u 30 osób ze stanem przednadciśnieniowym lub pierwszym stopniem nadciśnienia tętniczego. Stwierdzono, że podawanie zhydrolizowanych białek serwatki (20 g/ dobę przez 6 tygodni) obniżało ciśnienie tętnicze krwi: SBP o 8,0±3,2 mmHg i DBP o 5,5±2,1 mmHg w porównaniu z grupą kontrolną [26]. Dodatkowo, w tym badaniu stwierdzono, że zhydrolizowane białka serwatki znamiennie zmniejszyły stężenie cholesterolu całkowitego i LDL o około 13%, a stężenie hs-CRP z 2,6 mg/l do 1,9 mg/l. Wymienione wskaźniki, oprócz wartości ciśnienia tętniczego krwi, są pomocne w ocenie ryzyka zapadalno- ści na choroby sercowo-naczyniowe [26].

Podsumowanie

Suplementacja białkami serwatkowymi pochodzącymi z mleka krowiego, ich hydrolizatami lub izolatami obniża ciśnienie tętnicze krwi. Sugeruje się, że efekt hipotensyjny białek serwatkowych lub ich aktywnych fragmentów wynika z  hamowania konwertazy angiotensyny. W badaniach na szczurach SHR wykazano, że zależy to od dawki i rodzaju stosowanych białek, ale nie od czasu ekspozycji. Mechanizm działania hipotensyjnego protein serwatki może wynikać również z aktywacji receptorów opioidowych [6], wpływu na syntazę NO i uwalniania endoteliny 1. Ponadto po ich stosowaniu stwierdzono redukcję stężenia cholesterolu całkowitego, frakcji LDL i triglicerydów, co wskazuje na zmniejszanie czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Najnowsze badania otworzyły możliwość wytwarzania takich peptydów przez rekombinację DNA na skalę przemysłową. DNA kodujący jeden z takich peptydów – FFVAPFPEVFGK (fragment 23-34 kazeiny aS1) został włączony w genom Escherichia coli, co umożliwiło ekspresję peptydu z dużą wydajnością (500 µg/L hodowli) [9].

Z  dotychczas przeprowadzonych badań wynika, że mechanizm obniżania ciśnienia tętniczego krwi przez peptydy i białka serwatkowe jest różnorodny i nie do końca sprecyzowany, wymaga więc dalszych analiz. Działanie hipotensyjne i ograniczanie ryzyka chorób sercowo-naczyniowych są niezmiernie istotne, tym bardziej że źródłem tak działających protein jest łatwo dostępna serwatka mleka krowiego.

Przypisy

• 1. Abubakar A., Saito T., Kitazawa H., Kawai Y., Itoh T.: Structuralanalysis of new antihypertensive peptides derived from cheese wheyprotein by proteinase K digestion. J. Dairy Sci., 1998; 81: 3131-3138
  Google Scholar
• 2. Ballard K.D., Bruno R.S., Seip R.L., Quann E.E., Volk B.M., FreidenreichD.J., Kawiecki D.M., Kupchak B.R., Chung M.Y., Kraemer W.J.,Volek J.S.: Acute ingestion of a novel whey–derived peptide improvesvascular endothelial responses in healthy individuals: a randomized,placebo controlled trial. Nutr. J., 2009; 8: 34
  Google Scholar
• 3. Chiba H., Yoshikawa M.: Bioactive peptides derived from foodproteins. Kagaku to Seibutsu, 1991; 29: 454-458
  Google Scholar
• 4. Faggiotto A., Paoletti R.: State-of-the-Art lecture. Statins andblockers of the renin-angiotensin system: vascular protection beyondtheir primary mode of action. Hypertension, 1999; 34: 987-996
  Google Scholar
• 5. Ferreira I.M., Pinho O., Mota M.V., Tavares P., Pereira A., GoncalvesM.P., Torres D., Rocha C., Teixeira J.A.: Preparation of ingredients containing an ACE-inhibitory peptide by tryptic hydrolysis of wheyprotein concentrates. Int. Dairy J., 2007; 17: 481-487
  Google Scholar
• 6. FitzGerald R.J., Murray B.A., Walsh D.J.: Hypotensive peptidesfrom milk proteins. J. Nutr., 2004; 134: 980S-988S
  Google Scholar
• 7. Fluegel S.M., Shultz T.D., Powers J.R., Clark S., Barbosa-Leiker C.,Wright B.R., Freson T.S., Fluegel H.A., Minch J.D., Schwarzkopf L.K,Miller A.J., Di Filippo M.M.: Whey beverages decrease blood pressurein prehypertensive and hypertensive young men and women. Int.Dairy J., 2010; 20: 753-760
  Google Scholar
• 8. Lee Y.M., Skurk T., Hennig M., Hauner H.: Effect of a milk drinksupplemented with whey peptides on blood pressure in patientswith mild hypertension. Eur. J. Nutr., 2007; 46: 21-27
  Google Scholar
• 9. Lv G.S., Huo G.C., Fu X.Y.: Expression of milk–derived antihypertensivepeptide in Escherichia coli. J. Dairy Sci., 2003; 86: 1927-1931
  Google Scholar
• 10. Madureira A.R., Pereira C.I., Gomes A.M., Pintado M.E., MalcataF.X.: Bovine whey proteins – overview on their main biological properties.Food Res. Intern., 2007; 40: 1197-1211
  Google Scholar
• 11. Madureira A.R., Tavares T., Gomes A.M., Pintado M.E., MalcataF.X.: Invited review: physiological properties of bioactive peptidesobtained from whey proteins. J. Dairy Sci., 2010; 93: 437-455
  Google Scholar
• 12. Maes W., Van Camp J., Vermeirssen V., Hemeryck M., KetelslegersJ.M., Schrezenmeir J., Van Oostveldt P., Huyghebaert A.: Influence ofthe lactokinin Ala-Leu-Pro-Met-His-Ile-Arg (ALPMHIR) on the releaseof endothelin-1 by endothelial cells. Regul. Pept., 2004; 118: 105-109
  Google Scholar
• 13. Mortensen L.S., Hartvigsen M.L., Brader L.J., Astrup A., SchrezenmeirJ., Holst J.J., Thomsen C., Hermansen K.: Differential effects ofprotein quality on postprandial lipemia in response to a fat-richmeal in type 2 diabetes: comparison of whey, casein, gluten and codprotein. Am. J. Clin. Nutr., 2009; 90: 41–48
  Google Scholar
• 14. Mullally M.M., Meisel H., Fitzgerald R.J.: Angiotensin-I-convertingenzyme inhibitory activities of gastric and pancreatic proteinasedigests of whey proteins. Int. Dairy J., 1997; 7: 299-303
  Google Scholar
• 15. Mullally M.M., Meisel H., FitzGerald R.J.: Identification of a novelangiotensin-I-converting enzyme inhibitory peptide correspondingto a tryptic fragment of bovine β-lactoglobulin. FEBS Lett., 1997;402: 99-101
  Google Scholar
• 16. Mullally M.M., Meisel H., FitzGerald R.J.: Synthetic peptides correspondingto alpha-lactalbumin and beta-lactoglobulin sequenceswith angiotensin I-converting enzyme inhibitory activity. Biol.Chem., 1996; 377: 259-260
  Google Scholar
• 17. Murakami M., Tonouchi H., Takahashi R., Kitazawa H., Kawai Y.,Negishi H., Saito T.: Structural analysis of a new anti–hypertensivepeptide (β-lactosin B) isolated from a commercial whey product. J.Dairy Sci., 2004; 87: 1967-1974
  Google Scholar
• 18. Nagaoka S., Kanamaru Y., Kuzuya Y., Kojima T., Kuwata T.: Comparativestudies on the serum cholesterol lowering action of wheyprotein and soy protein in rats. Biosci. Biotechnol. Biochem., 1992;56: 1484-1485
  Google Scholar
• 19. Nurminen M.L., Sipola M., Kaarto H., Pihlanto-Leppala A.,Piilola K., Korpela R., Tossavainen O., Korhonen H., Vapaatalo H.:α-lactorphin lowers blood pressure measured by radiotelemetryin normotensive and spontaneously hypertensive rats. Life Sci.,2000; 66: 1535-1543
  Google Scholar
• 20. Ohlsson L., Hertervig E., Jönsson B.A., Duan R.D., Nyberg L.,Svernlov R., Nilsson A.: Sphingolipids in human ileostomy contentafter meals containing milk sphingomyelin. Am. J. Clin. Nutr., 2010;91: 672-678
  Google Scholar
• 21. Pal S., Ellis V.: The chronic effects of whey proteins on bloodpressure, vascular function, and inflammatory markers in overweightindividuals. Obesity, 2010; 18: 1354-1359
  Google Scholar
• 22. Pal S., Ellis V., Dhaliwal S.: Effects of whey protein isolate onbody composition, lipids, insulin and glucose in overweight andobese individuals. Br. J. Nutr., 2010; 104: 716-723
  Google Scholar
• 23. Pal S., Ellis V., Ho S.: Acute effects of whey protein isolate oncardiovascular risk factors in overweight, post-menopausal women.Atherosclerosis, 2010; 212: 339-344
  Google Scholar
• 24. Pihlanto-Leppälä A., Koskinen K., Piilola T., Tupasela T., KorhonenH.: Angiotensin I-converting enzyme inhibitory properties ofwhey protein digests: concentration and characterization of activepeptides. J. Dairy. Res., 2000; 67: 53-64
  Google Scholar
• 25. Pihlanto-Leppälä A., Rokka T., Korhonen H.: Angiotensin I convertingenzyme inhibitory peptides derived from bovine milk proteins.Intern. Dairy J., 1998; 8: 325-331
  Google Scholar
• 26. Pins J.J., Keenan J.M.: Effects of whey peptides on cardiovasculardisease risk factors. J. Clin. Hypertens., 2006; 8: 775-782
  Google Scholar
• 27. Pins J.J., Keenan J.M.: The antihypertensive effects of a hydrolysedwhey protein isolate supplement (BioZate®1). Cardiovasc.Drugs Ther., 2002; 16: 68
  Google Scholar
• 28. Rombaut R., Camp J., Dewettinck K.: Analysis of phosphor – andsphingolipids in dairy products by a new HPLC method. J. Dairy Sci.,2005; 88: 482-488
  Google Scholar
• 29. Seppo L., Jauhiainen T., Poussa T., Korpela R.: A fermented milkhigh in bioactive peptides has a blood pressure-lowering effect inhypertensive subjects. Am. J. Clin. Nutr., 2003; 77: 326-330
  Google Scholar
• 30. Sipola M., Finckenberg P., Vapaatalo H., Pihlanto-Leppala A., KorhonenH., Korpela R., Nurminen M.L.: α-lactorphin and β-lactorphinimprove arterial function in spontaneously hypertensive rats. LifeSci., 2002; 71: 1245-1253
  Google Scholar
• 31. Tavares T., Contreras M.M., Amorim M., Pintado M., Recio I.,Malcata F.X.: Novel whey-derived peptides with inhibitory effectagainst angiotensin–converting enzyme: in vitro effect and stabilityto gastrointestinal enzymes. Peptides, 2011; 32: 1013-1019
  Google Scholar
• 32. Vermeirssen V., Deplancke B., Tappenden K.A., Van Camp J.,Gaskins H.R., Verstraete W.: Intestinal transport of the lactokininAla-Leu-Pro-Met-His-Ile-Arg through a Caco-2 Bbe monolayer. J.Pept. Sci., 2002; 8: 95-100
  Google Scholar
• 33. Yamauchi R., Usui H., Junden J., Takenaka Y., Tani F., YoshikawaM.: Characterization of β-lactotensin, a bioactive peptide derivedfrom bovine β-lactoglobulin, as a neurotensin agonist. Biosci. Biotechnol.Biochem., 2003; 67: 940-943
  Google Scholar
• 34. Zhang X., Beynen A.: Lowering effect of dietary milk-whey proteinv. casein on plasma and liver cholesterol concentrations in rats.Br. J. Nutr., 1993; 70: 139-146
  Google Scholar
• 35. Zimecki M., Artym J.: Właściwości terapeutyczne białek i peptydówz siary i mleka. Postępy Hig. Med. Dośw., 2005; 59: 309-323
  Google Scholar

Pełna treść artykułu