Abstrakt

Glikokortykosteroidy są jednymi z najczęściej stosowanych leków przeciwzapalnych i immunosupresyjnych. Są stosowane w terapii wielu schorzeń o podłożu autoimmunizacyjnym. Leczenie wiąże się jednak z ryzykiem wystąpienia licznych działań niepożądanych. Wśród nich istotną rolę odgrywają zaburzenia tolerancji węglowodanowej. Wyniki metaanaliz wykazują, że ryzyko wystąpienia cukrzycy jest 1,4-2,5-krotnie wyższe u chorych leczonych, w porównaniu z ogólną populacją. Glikokortykosteroidy mogą bezpośrednio zaburzać funkcję sekrecyjną komórek β trzustki, ale decydujące znaczenie w ich hiperglikemicznym działaniu wydaje się odgrywać zmniejszenie obwodowego zużycia glukozy na poziomie mięśni szkieletowych, co odpowiada za spadek wrażliwości na insulinę, objawiający się wzrostem poposiłkowej glikemii. Po zastosowaniu dużych dawek leków oraz po dłużnym czasie leczenia obniża się także hamujący wpływ insuliny na wątrobowe wytwarzanie glukozy, co może doprowadzić do wzrostu glikemii na czczo. Liczne dane literaturowe dowodzą, że u chorych na zapalne schorzenia układu ruchu, leczenie małymi i średnimi dawkami glikokortykosteroidów oraz przez krótki okres nie zwiększa istotnie ryzyka metabolicznego. Korzystną rolę może odgrywać przeciwzapalny i immunosupresyjny wpływ tej grupy leków. Regularna ocena glikemii poposiłkowej, zwłaszcza w godzinach popołudniowych i wieczornych, cechuje się najwyższą czułością w rozpoznawaniu posteroidowych zaburzeń tolerancji glukozy. Po zakończeniu leczenia u chorych bez wcześniej rozpoznanej cukrzycy należy rozważyć wykonanie testu tolerancji glukozy, w celu identyfikacji przetrwałych zaburzeń.

Wykaz skrótów

cGCR – receptor cytosolowy glikokortykosteroidów (cytosolic glucocorticoid receptor), DAS 28 – Disease Activity Score 28, eGFR – współczynnik filtracji kłębuszkowej (estimated glomerular filtration rate), GKS – glikokortykosteroidy, GLUT-2, – 4 – transporter glukozy 2, 4 (glucose transporter-2, – 4), HbA1c – hemoglobina glikowana, HOMA-IR – homeostatic model assessment-insulin resistance, IFG – nieprawidłowa glikemia na czczo (impaired fasting glucose), IGT – nieprawidłowa tolerancja glukozy (impaired glucose tolerance), ISI – wskaźnik insulinowrażliwości (insulin sensitivity index), mGR –receptor błonowy glikokortykosteroidów (membrane glucocorticoid receptor), N – liczebność (number), OGTT – doustny test tolerancji glukozy (oral glucose tolerance test), QUICKI,/b> – Quantitative Insulin sensitivity check index, RZS – reumatoidalne zapalenie stawów, TRU – toczeń rumieniowaty układowy

Wstęp

Syntetyczne glikokortykosteroidy wprowadzone do praktyki klinicznej w połowie XX stulecia stały się podstawowym narzędziem w leczeniu schorzeń o autoimmunizacyjnej etiologii. Znalazły szerokie zastosowanie w indukcji i podtrzymywaniu remisji wielu chorób o pod- łożu reumatycznym, takich jak reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) [37], toczeń rumieniowaty układowy (TRU) [1], polimialgia reumatyczna [16] czy zapalenia naczyń [26]. Są także powszechnie stosowane w chorobach zapalnych jelit, astmie oskrzelowej, schorzeniach alergicznych oraz okulistycznych.

Glikokortykosteroidy (GKS) są analogami naturalnych hormonów steroidowych wydzielanych przez warstwę pasmowatą kory nadnerczy. Wpływają na metabolizm białek, tłuszczów i węglowodanów, wykazując także działanie immunomodulujące, immunosupresyjne i antyproliferacyjne [48]. We wszystkich schematach leczniczych dąży się do stopniowej redukcji dawki GKS po osiągnięciu remisji/niskiej aktywności choroby, w celu uniknięcia ryzyka związanego z ich potencjalnymi działaniami niepożądanymi [18,31,37].

Możliwe działania niepożądane są oceniane w wielu aspektach, które można uprościć do oceny wpływu na szeroko pojęte zaburzenia metaboliczne, bezpośrednio związane z nimi ryzyko sercowo-naczyniowe, wpływu na metabolizm kostny oraz na zwiększenie częstości zakażeń. Do innych powikłań należą: indukcja otyłości, zaburzenia przewodu pokarmowego, w tym stłuszczenie wątroby, podwyższenie ciśnienia tętniczego oraz powikłania okulistyczne [28,31]. W artykule podjęto próbę usystematyzowania danych z aktualnego piśmiennictwa dotyczących oceny ryzyka hiperglikemii związanej z leczeniem GKS w zapalnych schorzeniach układu ruchu, przedstawiono również wyniki badań własnych.

Molekularny patomechanizm działania glikokortykosteroidów

Terapeutyczne działania GKS są realizowane poprzez klasyczny efekt genomowy w następstwie wiązania z cytoplazmatycznym receptorem (cGCR) oraz przez działanie pozagenomowe, w którym pośredniczy receptor błonowy (mGR). Zaktywowany kompleks GKS- -receptor przechodzi do jądra komórkowego i moduluje transkrypcję DNA. Efekt genomowy rozpoczyna się nie szybciej niż po 30 min od związania leku z receptorem. Dochodzi do transrepresji genów prozapalnych cytokin, chemokin oraz cząstek adhezyjnych, odpowiedzialnej za działanie immunosupresyjne oraz do transaktywacji bia- łek o przeważających właściwościach przeciwzapalnych, odpowiadającej za działanie immunomodulujące i wiele działań niepożądanych. Znacznie szybszy efekt pozagenomowy występuje zwłaszcza podczas stosowania dużych i bardzo dużych dawek. Dotyczy głównie wpływu na komórki tkanki tłuszczowej, mięśniowej i układu odpornościowego. Z nim wiąże się również hamujący wpływ GKS na wydzielanie insuliny przez komórki β trzustki [8,33,48].

Wpływ glikokortykosteroidów na metabolizm glukozy

Metaboliczne działanie GKS to nasilenie wątrobowej glukoneogenezy i syntezy glikogenu, związanych ze wzmożoną lipo– i proteolizą oraz wpływ na ograniczenie sekrecji insuliny. Do najważniejszych działań należą: obniżenie ekspresji transportera glukozy GLUT- 2, enzymu glukokinazy oraz zwiększenie aktywności dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej [48]. Jednak decydującą rolę w hiperglikemicznym działaniu GKS odgrywa zmniejszenie obwodowego zużycia glukozy na poziomie mięśni szkieletowych przez ograniczenie dokomórkowej migracji transportera glukozy GLUT-4 [27,41] odpowiadające za osłabienie wrażliwości na insulinę, objawiające się wzrostem poposiłkowej glikemii. Po zastosowaniu wyższych dawek GKS oraz dłuższym czasie leczenia, zmniejsza się także hamujący wpływ insuliny na wątrobowe wytwarzanie glukozy, a to może wywołać wzrost glikemii na czczo. Do innych negatywnych skutków GKS-terapii zalicza się zmniejszenie sekrecji hormonów inkretynowych oraz wzrost wydzielania hormonów antagonistycznych dla insuliny, jak glukagon i adrenalina [41,48].

Ryzyko cukrzycy związane z leczeniem glikokortykosteroidami

Do głównych czynników ryzyka cukrzycy posteroidowej zalicza się: starszy wiek [28,29], otyłość [23], wyższy HbA1c [11,28], oraz niższy eGFR [28,30]. Istotne znaczenie odgrywa także rodzaj oraz kumulacyjna dawka GKS, schemat podawania i czas leczenia, dodatni wywiad rodzinny, wcześniej rozpoznana nietolerancja glukozy, przebyta cukrzyca ciężarnych, zespół policystycznych jajników [20,23]. Wyższe ryzyko dotyczy także chorych z wcześniej stwierdzoną hiperglikemią związaną z leczeniem GKS [28] oraz stosujących dodatkowo inne leki immunosupresyjne, co wykazano dla mykofenolanu mofetylu [23,27] oraz dla inhibitorów kalcyneuryny, zwłaszcza takrolimusu u chorych po przeszczepach narządowych [36].

Liczne metaanalizy wskazują na istotny wzrost ryzyka cukrzycy związanego z leczeniem GKS w populacji ogólnej (tab.1). Współczynnik ryzyka zawierał się w przedziale 1,36-2,5 i zależał od zastosowanej dawki GKS, a jego zwiększenie obserwowano już przy dawkach w przedziale 0,25-2,5 mg, w przeliczeniu na dawkę prednizonu. Zgodnie z obowiązującą nomenklaturą [8], w odniesieniu do równoważnej dawki prednizonu, w terapii GKS rozróżnia się dawki małe (<7,5 mg), średnie (>7,5 <30 mg), wysokie (>30 <100 mg), bardzo wysokie (>100 mg) oraz pulsacyjne (>250 mg).

Tabela 1. Ocena ryzyka cukrzycy posteroidowej w badaniach populacyjnych

Zwiększone ryzyko cukrzycy obserwowano także u chorych na zapalne schorzenia reumatyczne leczonych dużymi dawkami doustnymi GKS lub w postaci pulsów dożylnych [20]. W metaanalizie dotyczącej 23736 pacjentów chorych na RZS [32] stwierdzono zwiększoną zapadalność na cukrzycę wśród chorych leczonych GKS – 21,9 przypadków/1000/rok, w grupie nieleczonej – 14 przypadków/1000/rok. Współczynnik ryzyka (HR) wyniósł 1,38, natomiast każde zwiększenie dawki GKS o 5 mg było związane z 14% wzrostem tego ryzyka. Dla dawki 10-30 mg/d HR kształtował się na poziomie 1,95.

W badaniu autorów z Tajwanu [10] u 8628 chorych na toczeń rumieniowaty układowy (TRU) leczonych ≥10 mg/dobę prednizolonu, współczynnik ryzyka cukrzycy również wyniósł 2,47. Jednak w licznych badaniach u chorych leczonych niskimi lub średnimi dawkami GKS nie stwierdzono negatywnego wpływu leczenia na tolerancję węglowodanową oraz poprawę lub brak wpływu na insulinowrażliwość oraz funkcję komórek β trzustki (tab. 2).

Tabela 2. Wyniki badań klinicznych oceniających wpływ leczenia GKS na tolerancję węglowodanową i insulinooporność u chorych na zapalne schorzenia układu ruchu

Wyniki badań własnych

Podobne wnioski wynikają także z badań własnych autorów [14,15]. U 46 chorych na aktywny RZS, ze średnią wartością DAS28 (Disease Activity Score) 4,19, bez uprzednio rozpoznanej cukrzycy, leczonych GKS w średniej dawce dobowej 5,43 mg, od 3 miesięcy do kilku lat, po wykonaniu testu tolerancji glukozy (OGTT) nie rozpoznano żadnego przypadku cukrzycy. U 5/46 badanych (10,87%) stwierdzono nieprawidłową glikemię na czczo (IFG) >7,0 mmol/l (>100 mg/dl) oraz u takiej samej liczby chorych nietolerancję glukozy (IGT) – glikemia po 120 min w teście OGTT >7,78 mmol/l (140 mg/dl) <11,11 mmol/l (200 mg/dl). U wszystkich 14 chorych na RZS nieleczonych GKS wykazano prawidłowe wartości glikemii na czczo (p<0,03), natomiast nieco wyższy odsetek chorych spełniających kryteria rozpoznania IGT – 3/14 (21,43%), ale poniżej istotności statystycznej (p>0,05).

W obu grupach chorych nie stwierdzono natomiast istotnej różnicy w zakresie średnich wartości HbA1c – 5,05 w grupie leczonej vs. 5,18 u chorych nieleczonych.

W grupie leczonej GKS stwierdzono ponadto tendencję do redukcji średnich wartości wskaźników insulinooporności: HOMA-IR (1,7 vs. 2,7), I/G (0,11 vs. 0,13) i średniego stężenia insuliny (12,07 vs. 8,01) oraz do wzrostu średnich wartości wskaźników insulinowrażliwości: QUICKI (0,36 vs. 0,35), Matsudy (7,09 vs. 5,96); różnice nie były istotne statystycznie (tab. 3,4).

Tabela 3. Ocena wskaźników insulinooporności u chorych na RZS leczonych GKS oraz w grupie nieleczonej

Tabela 4. Ocena wskaźników insulinowrażliwości u chorych na RZS leczonych GKS oraz w grupie nieleczonej

Jednocześnie insulinooporność oceniana za pomocą wskaźnika HOMA-IR wykazała odwrotną zależność od stosowanej dawki GKS, a insulinowrażliwość (ISI wg Matsudy) pozytywną korelację zarówno ze stosowaną dawką GKS, jak i dawką sumaryczną (p<0,03) (tab. 5).

Tabela 5. Zależności pomiędzy badanymi wskaźnikami insulinooporności/insulinowrażliwości a leczeniem GKS u chorych na RZS

Podsumowując, wykazano, że u chorych z aktywnym zapalnym schorzeniem układu ruchu, długotrwałe leczenie GKS nie zwiększa ryzyka cukrzycy, powoduje umiarkowany wzrost glikemii na czczo oraz korzystnie wpływa na insulinowrażliwość.

Zróżnicowany diabetogenny wpływ syntetycznych glikokortykosteroidów

Diabetogenne działanie GKS jest zależne od zastosowanej dawki. Megadawki GKS podawane w terapii pulsacyjnej mogą nasilać wątrobowe wytwarzanie glukozy oraz zmniejszać sekrecję insuliny, nasilając obwodową insulinooporność. Może to wywołać zarówno hiperglikemię poranną jak i poposiłkową. Podobny efekt wywołują duże dawki GKS podawane doustnie [19,20].

W codziennej praktyce reumatologicznej są stosowane GKS o pośrednim czasie działania, do których należą prednizon, prednizolon i metyloprednizolon, Podawane w pojedynczej dawce rannej działają do 16 godzin, dzia- łając hiperglikemicznie po około 4-8 godz. Powoduje to zazwyczaj wzrost glikemii po południu i wieczorem [6,35]. W związku z tym, w ocenie tolerancji węglowodanowej u tych chorych dużo większe znaczenie ma ocena glikemii poposiłkowej [7], zwłaszcza po obiedzie i po kolacji. W przypadku dawek pulsacyjnych GKS początek działania występuje wcześniej, natomiast podzielenie dawki dobowej może zaburzać także glikemię przedposiłkową. Skutki działania GKS są przeważnie odwracalne, tj. ustępują po pewnym czasie od przerwania leczenia, w zależności od zastosowanej dawki kumulacyjnej [20].

GKS różnią się powinowactwem do receptora insulinowego. Wykazano, że deksametazon oraz betametazon wykazują większy negatywny wpływ na tolerancję glukozy i insulinowrażliwość niż prednizon i deflazakort [5].

Trudny do określenia jest także czas, po którym należy się spodziewać negatywnych skutków GKS-terapii. W badaniach Yuena i wsp. [49] już trzydniowa terapia średnią dawką GKS (prednizon 20 mg) wywołała poposiłkową hiperglikemię powiązaną ze spadkiem wydzielania insuliny. Inni badacze [46,47] wykazali, że czternastodniowe leczenie średnią dawką GKS również może zaburzyć w sposób ostry funkcję komórek β. W badaniu chorych onkologicznych [20], największe ryzyko cukrzycy występowało przeważnie między 2 a 4 tygodniem, ustępowało w 8 tygodniu od zakończenia leczenia, a terapia codzienna miała większy negatywny wpływ w porównaniu z leczeniem przerywanym. W ocenie ryzyka związanego z leczeniem GKS chorych na zapalne schorzenia reumatyczne należy uwzględnić , iż sama choroba, zwłaszcza w aktywnym stadium, łączy się z istotnie wyższym ryzykiem cukrzycy (tab. 6).

Tabela 6. Wyniki badań populacyjnych oceniających ryzyko cukrzycy w zapalnych schorzeniach układu ruchu

W chorobach tych insulinooporność nasila się często wraz ze wzrostem zapalnej aktywności choroby [17]. Potencjalnie negatywne skutki metaboliczne wynikające z zastosowania GKS w tych wskazaniach mogą być korygowane przez korzystne działanie przeciwzapalne tej grupy leków. Wystąpienie posteroidowych zaburzeń tolerancji węglowodanowej i związanej z nimi dyslipidemii, może także prowadzić do wzrostu i tak podwyższonego ryzyka śmiertelności z przyczyn sercowo-naczyniowych w tej grupie chorych [13], co należy uwzględnić w długoterminowej obserwacji.

W monitorowaniu leczenia GKS wielu autorów zaleca pomiary glikemii poposiłkowej, zwłaszcza w godzinach popołudniowych i wieczornych lub częściej w przypadku wartości przekraczających 12 mmo/l (216 mg/dl) [35,42]. W ciągu 6 tygodni od zakończenia terapii, u chorych bez wcześniej rozpoznanej cukrzycy, należy rozważyć także wykonanie testu OGGT, celem identyfikacji przetrwałych zaburzeń [35].

Podsumowanie

Zaburzenia tolerancji węglowodanowej są powszechnym zagrożeniem u chorych poddawanych leczeniu GKS z różnych przyczyn. Na ich wystąpienie ma wpływ zarówno rodzaj stosowanego GKS, sposób dawkowania jak i czas leczenia. Większe ryzyko dotyczy chorych starszych, otyłych, ze współistniejącą niewydolnością nerek oraz obecnymi czynnikami ryzyka cukrzycy. Szybsze wystąpienie hiperglikemii wiąże się z podawaniem dużych dawek doustnych, leczeniem pulsacyjnym oraz wielokrotnym dawkowaniem w ciągu dnia. U chorych na zapalne schorzenia układu ruchu w trakcie leczenia GKS w małych i średnich dawkach oraz przez krótki czas, ryzyko wystąpienia hiperglikemii jest istotnie mniejsze w porównaniu z ogólną populacją, za co odpowiada przeciwzapalny wpływ tej grupy leków. Posteroidowa hiperglikemia objawia się zwłaszcza wzrostem glikemii poposiłkowej. W razie stosowania pojedynczej rannej dawki GKS wskazane jest monitorowanie stężenia glukozy w godzinach popołudniowych i wieczornych. Najbardziej efektywny w rozpoznawaniu przetrwałych zaburzeń jest doustny test tolerancji glukozy wykonywany najpóźniej w 6 tygodniu od zakończenia terapii.

---

Autorzy deklarują brak potencjalnych konfliktów interesów.

Przypisy

• 1. Bertsias G., Ioannidis J.P., Boletis J., Bombardieri S., Cervera R.,Dostal C., Font J., Gilboe I.M., Houssiau F., Huizinga T., Isenberg D.,Kallenberg C.G., Khamashta M.,Piette J.C., Schneider M. i wsp.: EULARrecommendations for the management of systemic lupus erythematosus.Report of a Task Force of the EULAR Standing Committee forInternational Clinical Studies Including Therapeutics. Ann. Rheum.Dis., 2008; 67: 195-205
  Google Scholar
• 2. Blackburn D., Hux J., Mamdani M.: Quantification of the risk ofcorticosteroid-induced diabetes mellitus among the elderly. J. Gen.Intern. Med., 2002; 17: 717-720
  Google Scholar
• 3. Boyer J.F., Gourraud P.A, Cantagrel A., Davignon J.L., ConstantinA.: Traditional cardiovascular risk factors in rheumatoid arthritis:a meta-analysis. Joint Bone Spine, 2011; 78: 179-183
  Google Scholar
• 4. Bremander A., Petersson I.F., Bergman S., Englund M.: Populationbasedestimates of common comorbidities and cardiovascular diseasein ankylosing spondylitis. Arthritis Care Res., 2011; 63: 550-556
  Google Scholar
• 5. Bruno A., Pagano G., Benzi L., Di Ciani G., Spallone V., CalabreseG., Passeri A.: Change in glucose metabolism after long-term treatmentwith deflazacort and betamethasone. Eur. J. Clin. Pharmacol.,1992; 43: 47-50
  Google Scholar
• 6. Burt M.G., Roberts G.W., Aguilar-Loza N.R., Frith P., Stranks S.N.:Continuous monitoring of circadian glycemic patterns in patientsreceiving prednisolone for COPD. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2011;96: 1789-1796
  Google Scholar
• 7. Burt M.G., Willenberg V.M., Petersons C.J.,Smith M.D., AhernM.J., Stranks S.N.: Screening for diabetes in patients with inflammatoryrheumatological disease administered long-term prednisolone:a cross-sectional study. Rheumatology, 2012; 51: 1112-1119
  Google Scholar
• 8. Buttgereit F., da Silva J.A., Boers M., Burmester G.R., Cutolo M.,Jacobs J., Kirwan J., Köhler L., Van Riel P., Vischer T., Bijlsma J.W.:Standardised nomenclature for glucocorticoid dosages and glucocorticoidtreatment regimens: current questions and tentative answersin rheumatology. Ann. Rheum. Dis., 2002; 61: 718-722
  Google Scholar
• 9. Chen H.H., Yeh S.Y., Chen H.Y., Lin C.L., Sung F.C., Kao C.H.: Ankylosingspondylitis and other inflammatory spondyloarthritis increasethe risk of developing type 2 diabetes in an Asian population.Rheumatol. Int., 2014; 34: 265-270
  Google Scholar
• 10. Chen Y.M., Lin C.H., Lan T.H., Chen H.H., Chang S.N., Chen Y.H.,Wang J.S., Hung W.T., Lan J.L., Chen D.Y.: Hydroxychloroquine reducesrisk of incident diabetes mellitus in lupus patients in a dosedependentmanner: a population-based cohort study. Rheumatology,2015; 54: 1244-1249
  Google Scholar
• 11. Clore J.N., Thurby-Hay L.: Glucocorticoid-induced hyperglycemia.Endocr. Pract., 2009; 15: 469-474
  Google Scholar
• 12. Dasgupta B., Dolan A.L., Panayi G.S., Fernandes L.: An initiallydouble-blind controlled 96 week trial of depot methylprednisoloneagainst oral prednisolone in the treatment of polymyalgia rheumatica.Br. J. Rheumatol., 1998; 37: 189-195
  Google Scholar
• 13. Davis J.M., Maradit Kremers H., Crowson C.S. Nicola P.J., BallmanK.V., Therneau T.M., Roger V.L., Gabriel S.E.: Glucocorticoids andcardiovascular events in rheumatoid arthritis: a population-basedcohort study. Arthritis Rheum., 2007; 56: 820-830
  Google Scholar
• 14. Dąbrowski P.: Występowanie zaburzeń tolerancji glukozy i insulinoopornościu chorych na reumatoidalne zapalenie stawów orazzesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa w odniesieniu do aktywnościchoroby oraz stosowanego leczenia. Praca Doktorska. UniwersytetMedyczny w Lublinie. 25.06.2015
  Google Scholar
• 15. Dąbrowski P., Majdan M.: Insulin resistance and metabolic syndrome– a different image of disorders in rheumatoid arthritis andankylosing spondylitis. Wiad. Lek., 2015; 68: 235-241
  Google Scholar
• 16. Dejaco C., Singh Y.P., Perel P., Hutchings A., Camellino D., MackieS., Matteson E.L., Dasgupta B.: Current evidence for therapeuticinterventions and prognostic factors in polymyalgia rheumatica:a systematic literature review informing the 2015 European LeagueAgainst Rheumatism/American College of Rheumatology recommendationsfor the management of polymyalgia rheumatica. Ann.Rheum. Dis., 2015; 74: 1808-1817
  Google Scholar
• 17. Dessein P.H., Joffe B.I., Stanwix A.E., Christian BF, Veller M.:Glucocorticoids and insulin sensitivity in rheumatoid arthritis. J.Rheumatol., 2004; 31: 867-874
  Google Scholar
• 18. Duru N., van der Goes M.C., Jacobs J.W., Andrews T., Boers M.,Buttgereit F., Caeyers N., Cutolo M., Halliday S., Da Silva J.A., KirwanJ.R., Ray D., Rovensky J.,Severijns G., Westhovens R., Bijlsma J.W.:EULAR evidence-based and consensus-based recommendations onthe management of medium to high-dose glucocorticoid therapy inrheumatic diseases. Ann. Rheum. Dis., 2013; 72: 1905-1913
  Google Scholar
• 19. Fong A.C., Cheung N.W.: The high incidence of steroid-inducedhyperglycaemia in hospital. Diabetes Res. Clin. Pract., 2013; 99: 277-280
  Google Scholar
• 20. Gonzalez-Gonzalez J.G., Mireles-Zavala L.G., Rodriguez-GutierrezR., Gomez-Almaguer D., Lavalle-Gonzalez F.J., Tamez-Perez H.E.,Gonzalez-Saldivar G.,Villarreal-Perez J.Z.: Hyperglycemia related tohigh-dose glucocorticoid use in noncritically ill patients. Diabetol.Metab. Syndr., 2013; 5: 18
  Google Scholar
• 21. Gulliford M.C., Charlton J., Latinovic R.: Risk of diabetes associatedwith prescribed glucocorticoids in a large population. DiabetesCare, 2006; 29: 2728-2729
  Google Scholar
• 22. Gurwitz J.H., Bohn R.L., Glynn R.J., Monane M., Mogun H., AvornJ.: Glucocorticoids and the risk for initiation of hypoglycemic therapy.Arch. Intern. Med., 1994; 154: 97-101
  Google Scholar
• 23. Ha Y., Lee K.H., Jung S., Lee S.W., Lee S.K., Park Y.B.: Glucocorticoid-induceddiabetes mellitus in patients with systemic lupuserythematosus treated with high-dose glucocorticoid therapy. Lupus,2011; 20: 1027-1034
  Google Scholar
• 24. Han C., Robinson D.W.Jr., Hackett M.V., Paramore L.C., FraemanK.H., Bala M.V.: Cardiovascular disease and risk factors in patientswith rheumatoid arthritis, psoriatic arthritis, and ankylosing spondylitis.J. Rheumatol., 2006; 33: 2167-2172
  Google Scholar
• 25. Hällgren R., Berne C.: Glucose intolerance in patients withchronic inflammatory diseases is normalized by glucocorticoids.Acta Med. Scand., 1983; 213: 351-355
  Google Scholar
• 26. Holle J.U., Bley T., Gross W.L.: Classification and therapy of vasculitisaccording to recommendations of the European League AgainstRheumatism (EULAR). Radiologe, 2010; 50: 846-854
  Google Scholar
• 27. Hwang J.L., Weiss R.E.: Steroid-induced diabetes: a clinical andmolecular approach to understanding and treatment. DiabetesMetab. Res. Rev., 2014; 30: 96-102
  Google Scholar
• 28. Katsuyama T., Sada K.E., Namba S., Watanabe H., Katsuyama E.,Yamanari T., Wada J., Makino H.: Risk factors for the development ofglucocorticoid-induced diabetes mellitus. Diabetes Res. Clin. Pract.,2015; 108: 273-279
  Google Scholar
• 29. Kim S.Y., Yoo C.G., Lee C.T., Chung H.S., Kim Y.W., Han S.K., ShimY.S., Yim J.J.: Incidence and risk factors of steroid-induced diabetesin patients with respiratory disease. J. Korean Med. Sci., 2011; 26:264-267
  Google Scholar
• 30. Koppe L., Pelletier C.C., Alix P.M., Kalbacher E., Fouque D., SoulageC.O., Guebre-Egziabher F.: Insulin resistance in chronic kidneydisease: new lessons from experimental models. Nephrol. Dial.Transplant., 2014; 29: 1666-1674
  Google Scholar
• 31. Liu D., Ahmet A., Ward L., Krishnamoorthy P., Mandelcorn E.D.,Leigh R., Brown J.P., Cohen A., Kim H.: A practical guide to the monitoringand management of the complications of systemic corticosteroid therapy. Allergy Asthma Clin. Immunol., 2013; 9: 30
  Google Scholar
• 32. Movahedi M., Lunt M., Ray D., Dixon W.: Oral glucocorticoidsand the risk of incident type 2 Diabetes mellitus in patients withrheumatoid arthritis, a retrospective cohort study. Ann. Rheum.Dis., 2013; 72, Supp. 3: A239-A240
  Google Scholar
• 33. Nagalski A., Kiersztan A.: Physiology and molecular mechanismof glucocorticoid action. Postępy Hig. Med. Dośw., 2010; 64: 133-145
  Google Scholar
• 34. Penesová A., Rádiková Z., Vlček M., Kerlik J., Lukáč J., RovenskýJ., Imrich R.: Chronic inflammation and low-dose glucocorticoid effectson glucose metabolism in premenopausal females with rheumatoidarthritis free of conventional metabolic risk factors. Physiol.Res., 2013; 62: 75-83
  Google Scholar
• 35. Roberts A. James J. Dhatariya K.: Joint British Diabetes Societies(JBDS) for inpatient care group. Management of hyperglycaemiaand steroid (glucocorticoid) therapy. www.diabetologists-abcd. org.uk/JBDS.htm (10.2014)
  Google Scholar
• 36. Simmons L.R., Molyneaux L., Yue D.K., Chua E.L.: Steroid-induceddiabetes: is it just unmasking of type 2 diabetes? ISRN Endocrinol.,2012; 2012: 910905
  Google Scholar
• 37. Smolen J.S., Landewé R., Breedveld F.C., Buch M., Burmester G.,Dougados M., Emery P., Gaujoux-Viala C., Gossec L., Nam J., RamiroS., Winthrop K., de Wit M., Aletaha D., Betteridge N. i wsp.: EULARrecommendations for the management of rheumatoid arthritis withsynthetic and biological disease-modifying antirheumatic drugs: 2013 update. Ann. Rheum. Dis., 2014; 73: 492-509
  Google Scholar
• 38. Solomon D.H., Love T.J., Canning C. Schneeweiss S.: Risk of diabetesamong patients with rheumatoid arthritis, psoriatic arthritisand psoriasis. Ann. Rheum. Dis., 2010; 69: 2114-2117
  Google Scholar
• 39. Svenson K.L., Lundqvist G., Wide L., Hällgren R.: Impaired glucosehandling in active rheumatoid arthritis: effects of corticosteroidsand antirheumatic treatment. Metabolism, 1987; 36: 944-948
  Google Scholar
• 40. Svenson K.L., Pollare T., Lithell H., Hällgren R.: Impaired glucosehandling in active rheumatoid arthritis: relationship to peripheralinsulin resistance. Metabolism, 1988; 37: 125-130
  Google Scholar
• 41. Tamez-Pérez H.E., Quintanilla-Flores D.L., Rodríguez-GutiérrezR., González-González J.G., Tamez-Peña A.L.: Steroid hyperglycemia:Prevalence, early detection and therapeutic recommendations: a narrativereview. World J. Diabetes, 2015; 6: 1073-1081
  Google Scholar
• 42. Umpierrez G.E., Hellman R., Korytkowski M.T., Kosiborod M.,Maynard G.A., Montori V.M., Seley J.J., Van den Berghe G.: EndocrineSociety: Management of hyperglycemia in hospitalized patients in non-critical care setting: an endocrine society clinical practice guideline.J. Clin. Endocrinol. Metab., 2012; 97: 16-38
  Google Scholar
• 43. van der Goes M.C., Jacobs J.W., Boers M., Andrews T., BlomBakkersM.A., Buttgereit F., Caeyers N., Choy E.H., Cutolo M., DaSilva J.A., Guillevin L., Holland M., Kirwan J.R., Rovensky J., Saag K.G.i wsp.: Patient and rheumatologist perspectives on glucocorticoids:an exercise to improve the implementation of the European LeagueAgainst Rheumatism (EULAR) recommendations on the managementof systemic glucocorticoid therapy in rheumatic diseases. Ann.Rheum. Dis., 2010; 69: 1015-1021
  Google Scholar
• 44. van Everdingen A.A., Jacobs J.W., Siewertsz Van Reesema D.R.,Bijlsma J.W.: Low-dose prednisone therapy for patients with earlyactive rheumatoid arthritis: clinical efficacy, disease-modifyingproperties, and side effects: a randomized, double-blind, placebocontrolledclinical trial. Ann. Intern. Med., 2002; 136: 1-12
  Google Scholar
• 45. van Raalte D.H., Brands M., van der Zijl N.J., Muskiet M.H., PouwelsP.J., Ackermans M.T., Sauerwein H.P., Serlie M.J., Diamant M.:Low-dose glucocorticoid treatment affects multiple aspects of intermediarymetabolism in healthy humans: a randomised controlledtrial. Diabetologia, 2011; 54: 2103-2112
  Google Scholar
• 46. van Raalte D.H., Nofrate V., Bunck M.C., van Iersel T., ElassaissSchaap J., Nässander U.K., Heine R.J., Mari A., Dokter W.H., DiamantM.: Acute and 2-week exposure to prednisolone impair differentaspects of β-cell function in healthy men. Eur. J. Endocrinol., 2010;162: 729-735
  Google Scholar
• 47. van Raalte D.H., Ouwens D.M., Diamant M.: Novel insights intoglucocorticoid-mediated diabetogenic effects: towards expansion oftherapeutic options? Eur. J. Clin. Invest., 2009; 39: 81-93
  Google Scholar
• 48. Wassenberg S., Rau R., Steinfeld P., Zeidler H.: Very low-doseprednisolone in early rheumatoid arthritis retards radiographicprogression over two years: a multicenter, double-blind, placebocontrolledtrial. Arthritis Rheum., 2005; 52: 3371-3380
  Google Scholar
• 49. Yuen K.C., McDaniel P.A., Riddle M.C.: Twenty-four-hour profilesof plasma glucose, insulin, C-peptide and free fatty acid in subjectswith varying degrees of glucose tolerance following short-term,medium-dose prednisone (20 mg/day) treatment: evidence for differingeffects on insulin secretion and action. Clin. Endocrinol.,2012; 77: 224-232
  Google Scholar

Pełna treść artykułu